সমললৈ যাওক

আলী

আন্তঃৱিকি লিংক সম্পাদনা কৰক
অসমীয়া ৱিকিপিডিয়াৰ পৰা
এই প্ৰবন্ধটো আলীৰ বিষয়ে। আলী (উপাধি)ৰ বাবে আলী (উপাধি) চাওক।
এই পৃষ্ঠাটো বৰ্ত্তমান সৃষ্টি কৰি থকা হৈছে আৰু সেয়ে সততে সলনি হৈ আছে। প্ৰবন্ধটোৱে সম্যকভাবে এক পুষ্ট ৰূপ নোপোৱা পৰ্য্যন্ত এনে চলি থাকিব পাৰে। প্ৰবন্ধৰ লিখকক সদ্যহতে কাম কৰি যোৱাত সুবিধা দিবলৈ অনুগ্ৰহ কৰি এই অৱস্থাত মতানৈক্য এৰাই চলে যেন। অৱশ্যে প্ৰবন্ধৰ আংগিক, নান্দনিক অথবা অন্য তেনেধৰণৰ আলোচনা থাকিলে আলোচনা পৃষ্ঠাত উপস্থাপন কৰিব পাৰে।
আলী
عَلِيّ
আমিৰ আল মু’মিনিন
আবু তুৰাব
আছাদুল্লাহ

আলীৰ নাম থকা কেলিগ্ৰাফিক ছীল, ইস্তানবুলৰ হাগিয়া ছফিয়াত প্ৰদৰ্শিত
৪ৰ্থ খলিফা ৰাছিদুন খিলাফত।
ৰাজত্ব ১৭ জুন ৬৫৬ – ২৮ জানুৱাৰী ৬৬১
পূৰ্বসূৰী ওছমান
উত্তৰাধিকাৰী হাছান ইবনে আলী (যেনে খলিফা)[1]
১ম ছিয়া ইছলাম
কাৰ্যকাল ৮ জুন ৬৩২ – ২৮ জানুৱাৰী ৬৬১
পূৰ্বসূৰী প্ৰতিষ্ঠিত পদ
উত্তৰাধিকাৰী হাছান ইবনে আলী
দাম্পত্য সঙ্গী
সন্তান
বাসগৃহ কুৰাইশ্ব (বানু হাছিম)
মাতৃ ফাতিমা বিন্ত আছাদ
পিতৃ আবু তালিব ইবনে অব্দ আল-মুত্তালিব
ধৰ্ম ইছলাম
এটা ধাৰাবাহিকৰ অংশ
আলী
Ali

আলী ইবনে আবী তালিব (প্ৰায় 600 – 661 EC) ৬৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা ৬৬১ চনত হত্যা কৰালৈকে শাসন কৰা চতুৰ্থজন ৰাছিদুন খলিফা, লগতে প্ৰথম ছিয়া ইমাম। ইছলামিক হজৰত মুহাম্মাদৰ খুলশালীয়েক আৰু জোঁৱাই আছিল। আবু তালিব ইবনে আব্দ আল মুত্তালিব আৰু ফাতিমা বিন্ত আছাদৰ ঘৰত জন্মগ্ৰহণ কৰা আলীক তেওঁৰ ডাঙৰ খুলশালীয়েক মুহাম্মাদে ডাঙৰ-দীঘল কৰিছিল আৰু তেওঁৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰা প্ৰথম সকলৰ ভিতৰত অন্যতম।

ইছলামৰ প্ৰথম বছৰবোৰত যেতিয়া মক্কাত মুছলমানসকলক তীব্ৰ নিৰ্যাতন চলোৱা হৈছিল তেতিয়া আলীয়ে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। ৬২২ চনত মদিনালৈ প্ৰব্ৰজন (হিজৰা) কৰাৰ পিছত মুহাম্মাদে নিজৰ কন্যা ফাতিমাক আলীক বিয়া কৰাইছিল আৰু তেওঁৰ সৈতে ভাতৃত্ববোধৰ চুক্তিৰ শপত খাইছিল। এই সময়ছোৱাত আলীয়ে মুহাম্মাদৰ সম্পাদক আৰু উপ-সভাপতি হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰিছিল, আৰু তেওঁৰ সেনাবাহিনীৰ পতাকাবাহী আছিল। মুহাম্মাদৰ অসংখ্য কথাই আলীৰ প্ৰশংসা কৰে, ইয়াৰে আটাইতকৈ বিতৰ্কিত বাক্যটো ৬৩২ চনত ঘদিৰ খুম্মত উচ্চাৰণ কৰা হৈছিল, "মই যিয়েই নহওক তেওঁৰ মাওলা, এই আলী তেওঁৰ মাওলা।" বহু অৰ্থপূৰ্ণ আৰবী শব্দ মাউলাৰ ব্যাখ্যা বিতৰ্কিত: ছিয়া মুছলমানসকলৰ বাবে মুহাম্মাদে এইদৰে আলীক নিজৰ ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক কৰ্তৃত্বৰে বিনিয়োগ কৰিছিল, আনহাতে ছুন্নী মুছলমানসকলে ইয়াক কেৱল বন্ধুত্ব আৰু সম্পৰ্কৰ বক্তব্য হিচাপে লয়। সেই বছৰতে যেতিয়া মুহাম্মাদৰ মৃত্যু হয়, তেতিয়া আলীৰ অনুপস্থিতিত মুছলমানৰ এটা দল লগ হৈ আবু বকৰ (ৰাঃ ৬৩২–৬৩৪)ক তেওঁলোকৰ নেতা হিচাপে নিযুক্তি দিয়ে। পিছলৈ আলীয়ে নেতৃত্বৰ দাবী ত্যাগ কৰি আবু বকৰ আৰু তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী ওমাৰ (ৰাজ্য ৬৩৪–৬৪৪)ৰ ৰাজত্বকালত ৰাজহুৱা জীৱনৰ পৰা পদত্যাগ কৰে। মাজে মাজে তেওঁৰ পৰামৰ্শ বিচৰা হৈছিল যদিও আলী আৰু প্ৰথম দুজন খলিফাৰ মাজত হোৱা সংঘাতৰ সাৰ্থকতা তেওঁৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰ মানি চলিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাটোৱেই হৈছে। এই অস্বীকাৰৰ বাবে আলীৰ খিলাফতৰ ক্ষতি হৈছিল উছমান (ৰাজ্য ৬৪৪–৬৫৬)ৰ লাভৰ বাবে, যিজনক এইদৰে নিৰ্বাচনী পৰিষদে ওমাৰৰ উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিয়ে। নেপোটিজম আৰু দুৰ্নীতিৰ বহুল অভিযোগ উত্থাপন হোৱা উছমানকো অত্যন্ত সমালোচনা কৰিছিল আলীয়ে। তথাপিও আলীয়ে খলিফা আৰু তেওঁৰ নীতিত ক্ষুব্ধ প্ৰাদেশিক বিৰোধীসকলৰ মাজতো বাৰে বাৰে মধ্যস্থতা কৰিছিল।

৬৫৬ চনৰ জুন মাহত উছমানক হত্যা কৰাৰ পিছত আলী মদিনাত খলিফা নিৰ্বাচিত হয়। লগে লগে তেওঁ দুটা পৃথক বিদ্ৰোহৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হয়, দুয়োটা উছমানৰ প্ৰতিশোধ ল’বলৈ বুলি কোৱা হয়: তালহাৰ ত্ৰিপুৰা, মুহাম্মাদৰ দুয়োজন সংগী জুবাইৰ আৰু তেওঁৰ বিধৱা আইছাই ইৰাকত বাছৰা দখল কৰে যদিও ৬৫৬ চনত উটৰ যুদ্ধত আলীৰ হাতত পৰাস্ত হয় ৬৫৭ চনত ছিফিনৰ যুদ্ধৰ অন্ত পৰিছিল আৰু ইয়াৰ অন্ত পৰিছিল ব্যৰ্থ সালিসী প্ৰক্ৰিয়াত যিয়ে আলীৰ কিছুমান সমৰ্থকক বিচ্ছিন্ন কৰি পেলাইছিল। এইবোৰে খাৰিজীসকলে গঠন কৰে, যিয়ে পিছলৈ জনসাধাৰণক আতংকিত কৰি ৬৫৮ চনত নাহৰাৱান যুদ্ধত আলীৰ হাতত চেপি ধৰে। ৬৬১ চনত খাৰিজী বিৰোধী ইবনে মুলজামে আলীক হত্যা কৰে, যাৰ ফলত মুআৱিয়াই ক্ষমতা দখল কৰাৰ বাট মুকলি হয় আৰু বংশবাদী উমাইয়াদ খিলাফত প্ৰতিষ্ঠা হয়।

আলীৰ সাহস, সততা, ইছলামৰ প্ৰতি অনমনীয় ভক্তি, উদাৰতা, আৰু সকলো মুছলমানৰ প্ৰতি সম ব্যৱহাৰৰ বাবে শ্ৰদ্ধা কৰা হয়। এইদৰে তেওঁৰ প্ৰশংসকসকলৰ বাবে তেওঁ অবিকৃত ইছলাম আৰু প্ৰাক-ইছলামিক শূৰত্বৰ আৰ্কিটাইপ হৈ পৰিছে। ছুন্নী মুছলমানসকলে তেওঁক ৰাছিদুন (শব্দ অৰ্থত ‘সঠিকভাৱে পৰিচালিত’) খলিফাসকলৰ শেষৰজন বুলি গণ্য কৰে, আনহাতে ছিয়া মুছলমানসকলে তেওঁক তেওঁলোকৰ প্ৰথম ইমাম অৰ্থাৎ মুহাম্মাদৰ সঠিক ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে সন্মান কৰে। ছিয়া মুছলমান সংস্কৃতিত আলীৰ স্থান মুহাম্মাদৰ পিছতে দ্বিতীয় বুলি কোৱা হয়। ইৰাকৰ নাজাফৰ আলীৰ মছজিদটো ছিয়া তীৰ্থযাত্ৰাৰ বাবে এক প্ৰধান স্থান। আলীৰ উত্তৰাধিকাৰ অসংখ্য গ্ৰন্থত সংগ্ৰহ আৰু অধ্যয়ন কৰা হৈছে, ইয়াৰে আটাইতকৈ বিখ্যাত হৈছে নাহজ আল-বালাঘা।

জন্ম আৰু প্ৰাথমিক জীৱন

[সম্পাদনা কৰক]
তুৰ্কী মহাকাব্য ছিয়েৰ-ই নেবিৰ এটা সচিত্ৰ কপিত আলী

প্ৰায় ৬০০ খ্ৰীষ্টাব্দত মক্কাৰ আবু তালিব ইবনে আব্দুল মুত্তালিব আৰু তেওঁৰ পত্নী ফাতিমা বিন্ত আছাদৰ ঘৰত আলীৰ জন্ম হৈছিল।[2] তেওঁৰ জন্ম তাৰিখ সম্ভৱতঃ ১৩ ৰজাব,[3][4] যিটো অনুষ্ঠান ছিয়া মুছলমানসকলে বছৰি পালন কৰে।[5] মক্কাত অৱস্থিত ইছলামৰ আটাইতকৈ পবিত্ৰ স্থান কা’বাৰ ভিতৰত জন্ম হোৱা একমাত্ৰ ব্যক্তি আলী।[4][3][2] আলীৰ পিতৃ মক্কান কুৰাইশ্ব জনগোষ্ঠীৰ ভিতৰৰ বংশ বানু হাছিমৰ এজন আগশাৰীৰ সদস্য আছিল।[3] পিতৃ-মাতৃৰ মৃত্যুৰ পিছত আবু তালিবে ভতিজা মুহাম্মাদকো ডাঙৰ-দীঘল কৰিছিল। পিছত যেতিয়া আবু তালিব দৰিদ্ৰতাত পৰিল, তেতিয়া আলীক প্ৰায় পাঁচ বছৰ বয়সত নিজৰ ঘৰলৈ লৈ যায় আৰু মুহাম্মাদ আৰু তেওঁৰ পত্নী খাদিজাই ডাঙৰ-দীঘল কৰে।[4]

প্ৰায় এঘাৰ বছৰ বয়সত,[2] আলী মুহাম্মাদৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰি ইছলাম স্বীকাৰ কৰা প্ৰথম সকলৰ ভিতৰত অন্যতম। আলীয়ে হয় খাদিজাৰ পিছত নহয় খাদিজা আৰু মুহাম্মাদৰ উত্তৰাধিকাৰী আবু বকৰৰ পিছত তেনে কৰিছিল। ইয়াত সঠিক ক্ৰমৰ বিষয়ে ছিয়া আৰু ছুন্নী পণ্ডিতসকলৰ মাজত বিতৰ্ক চলি আছে যদিও[6] আদিম সূত্ৰসমূহে আলীক আবু বকৰৰ আগত স্থান দিছে।[2] মক্কাত মুহাম্মাদৰ ইছলাম ধৰ্মৰ আহ্বান ৬১০ চনৰ পৰা ৬২২ চনলৈকে চলিছিল, এই সময়ছোৱাত আলীয়ে সৰু মুছলমান সম্প্ৰদায় বিশেষকৈ দৰিদ্ৰসকলক অধ্যৱসায়ীভাৱে সমৰ্থন কৰিছিল।[4] প্ৰথম অৱতীৰ্ণৰ প্ৰায় তিনি বছৰৰ পিছত,[7] মুহাম্মাদে নিজৰ আত্মীয়সকলক ভোজৰ বাবে গোটাই লৈ ইছলামলৈ নিমন্ত্ৰণ জনাইছিল আৰু তেওঁলোকৰ সহায় বিচাৰিছিল।[8] ছুন্নী ইতিহাসবিদ আল-তাবাৰী (মৃত্যু ৯২৩)ৰ মতে প্ৰায় চৈধ্য বছৰ বয়সত[8][9] আলী আছিল তাত একমাত্ৰ আত্মীয় যিয়ে তেওঁৰ সমৰ্থন আগবঢ়াইছিল, তাৰ পিছত মুহাম্মাদে তেওঁৰ অতিথিসকলক কৈছিল যে আলী তেওঁৰ ভাতৃ আৰু তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী[2][8] বুলি কৈছিল। এই খণ্ডটোৰ ছিয়া ব্যাখ্যা হ’ল যে মুহাম্মাদে ইতিমধ্যে আলীক নিজৰ উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিছিল।[8][10]

মুহাম্মাদৰ সংগীত্ব

[সম্পাদনা কৰক]

৬২২ চনত হত্যাৰ পৰিকল্পনাৰ বিষয়ে খবৰ পোৱাৰ লগে লগে মুহাম্মাদ ইয়াথ্ৰিবলৈ পলায়ন কৰে, যিটো বৰ্তমান মদিনা নামেৰে জনাজাত, কিন্তু আলী তেওঁৰ প্ৰৱঞ্চক হিচাপে পিছ পৰি থাকিল।[4][11] আলীয়ে যে মুহাম্মাদৰ বাবে নিজৰ জীৱন বিপন্ন কৰিছিল, সেইটোৱেই কোৰআনৰ অংশটো প্ৰকাশ কৰাৰ কাৰণ বুলি কোৱা হয়, "কিন্তু এক প্ৰকাৰৰ মানুহো আছে যিয়ে ঈশ্বৰক সন্তুষ্ট কৰিবলৈ নিজৰ জীৱন ত্যাগ কৰে।" [12][13][3] এই প্ৰব্ৰজনে ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ (আৰবী জিজৰী)ৰ আৰম্ভণিৰ সূচনা কৰে। তাত মুহাম্মাদৰ হাতত ন্যস্ত কৰা সামগ্ৰী ঘূৰাই দি আলীও মক্কাৰ পৰা পলায়ন কৰে।[6] পিছলৈ মদিনাত মুহাম্মাদে আলীক নিজৰ ভাতৃ হিচাপে বাছি লৈছিল যেতিয়া তেওঁ মুছলমানসকলক ভ্ৰাতৃত্ববোধৰ চুক্তিৰ বাবেযোৰ কৰিছিল।[14] ৬২৩–৬২৫ চনৰ আশে-পাশে মুহাম্মাদে নিজৰ কন্যা ফাতিমাক সেই সময়ত প্ৰায় বাইশ বছৰ বয়সৰ আলীক বিয়া কৰায়।[15][16][4] মুহাম্মাদে ইয়াৰ পূৰ্বে তেওঁৰ কিছুমান সংগী বিশেষকৈ আবু বকৰ আৰু উমৰ ফাতিমাৰ বাবে বিবাহৰ প্ৰস্তাৱ নাকচ কৰিছিল।[17][16][18]

মুবাহালাৰ ঘটনা

[সম্পাদনা কৰক]
মুহাম্মাদ আৰু আলী, পোন্ধৰ শতিকাৰ ইৰাণী মহাকাব্য খাভাৰন্নামাৰ এটা ফলিঅ'

দক্ষিণ আৰবত অৱস্থিত নাজৰানৰ পৰা এজন খ্ৰীষ্টান দূতে প্ৰায় ৬৩২ চনত মদিনাত উপস্থিত হৈ মুহাম্মাদৰ সৈতে শান্তি চুক্তিত আলোচনা কৰে।[19][20] দূতে মুহাম্মাদৰ সৈতে যীশুৰ স্বভাৱৰ বিষয়েও বিতৰ্ক কৰিছিল, সেয়া মানৱীয় বা ঐশ্বৰিক।[21][22] এই খণ্ডটোৰ সৈতে জড়িত কোৰআনৰ ৩:৬১ আয়াত,[23] য'ত মুহাম্মাদক নিৰ্দেশ দিয়া হৈছে যে তেওঁৰ বিৰোধীসকলক মুবাহালা (শূন্যতঃ 'পাৰস্পৰিক অভিশাপ') প্ৰত্যাহ্বান জনাওক,[24] হয়তো যেতিয়া তেওঁলোকৰ বিতৰ্কই অচলাৱস্থাত উপনীত হৈছিল।[22] অৱশেষত প্ৰতিনিধি দলটোৱে প্ৰত্যাহ্বানৰ পৰা আঁতৰি গ’লেও,[20] মুহাম্মাদে মুবাহালাৰ উপলক্ষে আলী, তেওঁৰ পত্নী ফাতিমা আৰু তেওঁলোকৰ দুজন পুত্ৰ হাছান আৰু হুছেইনৰ সৈতে উপস্থিত হয়।[25][14] মুহাম্মাদে এই চাৰিজনক তেওঁৰ সাক্ষী আৰু নিশ্চয়তাদাতা হিচাপে,[26][27] মুবাহাল অনুষ্ঠানত অন্তৰ্ভুক্ত কৰাটোৱে সম্ভৱতঃ সম্প্ৰদায়টোৰ ভিতৰত তেওঁলোকৰ ধৰ্মীয় পদবী বৃদ্ধি কৰিছিল।[21][28] যদি আয়াতত থকা ‘আমি নিজেই’ শব্দটো আলী আৰু মুহাম্মাদৰ উল্লেখ, তেন্তে ছিয়া লেখকসকলে যুক্তি দিয়াৰ দৰে প্ৰথমটোৱেও কোৰআনত দ্বিতীয়টোৰ দৰেই ধৰ্মীয় কৰ্তৃত্ব লাভ কৰাটো স্বাভাৱিক।[29][30]

ৰাজনৈতিক কেৰিয়াৰ

[সম্পাদনা কৰক]

মদিনাত আলীয়ে মুহাম্মাদৰ সম্পাদক আৰু উপ-সভাপতি হিচাপে কাম কৰিছিল।[31][6] কোৰআন লিখাৰ দায়িত্ব দিয়া লিখকসকলৰ ভিতৰত তেওঁ অন্যতম আছিল।[4] ৬২৮ চনত আলীয়ে মুছলমান আৰু মক্কা পৌত্তলিকসকলৰ মাজত হোৱা শান্তি চুক্তি আল-হুদাইবিয়া সন্ধিৰ চৰ্তসমূহ লিখি উলিয়াইছিল,[32][33] নীতিগত ছুন্নী সূত্ৰ ছুনান আল-নাছাইৰ মতে ৬৩০ চনত আল্লাহৰ আদেশে মুহাম্মাদক মক্কাত কোৰআনৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ঘোষণাৰ বাবে আবু বকৰৰ ঠাইত আলীক নিযুক্তি দিবলৈ ঠেলি দিছিল বুলি কোৱা হয়।[3] ৬৩০ চনত মক্কা বিজয় ৰক্তহীন হোৱাতো আলীয়ে সহায় কৰিছিল আৰু পিছলৈ কাবাত ৰখা মূৰ্তিবোৰ ধ্বংস কৰিছিল।[4] ৬৩১ চনত আলীক য়েমেনত ইছলাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিবলৈ পঠিওৱা হয়,[4] যাৰ ফলস্বৰূপে হামদানীসকলে শান্তিপূৰ্ণভাৱে ধৰ্মান্তৰিত হয়।[11][3] মুছলমান আৰু বানু জাধিমাৰ মাজত হোৱা ৰক্তবিবাদো শান্তিপূৰ্ণভাৱে সমাধান কৰিলে আলীয়ে।[3]

সামৰিক কেৰিয়াৰ

[সম্পাদনা কৰক]
ঢাল থকা আৰু ঢাল নোহোৱাকৈ জুলফিকাৰ, ইজিপ্তৰ কায়ৰোৰ বাব আল-নাছৰত খোদিত

৬৩০ চনত তাবুক অভিযানৰ বাহিৰে আন সকলো সামৰিক অভিযানত আলীয়ে মুহাম্মাদৰ লগত গৈছিল, য'ত আলীক মদিনাৰ দায়িত্বত ৰখা হৈছিল।[11] এই পদৰ হাদীছ এই উপলক্ষে জড়িত হৈ আছে, "আপুনি আলী, হাৰোণে মোচিৰ ওচৰত থিয় দিয়াৰ দৰে মোৰ ওচৰত থিয় দিবলৈ সন্তুষ্ট নহয়নে, মাথোঁ মোৰ পিছত কোনো নবী নাথাকিব?" এই কথাষাৰ ছুন্নী সূত্ৰ ছহীহ আল-বুখাৰী আৰু ছহীহ মুছলিম আদিত প্ৰকাশ পাইছে।[34] ছিয়াসকলৰ বাবে এই হাদীছে মুহাম্মাদৰ উত্তৰাধিকাৰী হোৱাৰ আলীৰ দখল কৰা অধিকাৰক বুজায়।[35] মুহাম্মাদৰ অনুপস্থিতিত আলীয়ে ৬২৮ চনত ফাদকলৈ অভিযানৰ কমাণ্ডাৰ কৰে।[6][4]

খাইবৰ যুদ্ধত আলী

যুদ্ধক্ষেত্ৰত বীৰত্বৰ বাবে,[14][6] আৰু পৰাজিত শত্ৰুৰ প্ৰতি উদাৰতাৰ বাবে আলী বিখ্যাত আছিল।[36] বদৰ যুদ্ধ (৬২৪) আৰু খাইবৰ যুদ্ধ (৬২৮)ত তেওঁ পঞ্জিকা বাহক আছিল।[31] উহুদ যুদ্ধত (৬২৫) আৰু হুনাইন যুদ্ধত (৬৩০) মুহাম্মাদক তেওঁ জোৰদাৰভাৱে ৰক্ষা কৰিছিল,[14][4] আৰু খাইবাৰ যুদ্ধত মুছলমানসকলৰ জয়ৰ কাৰণ তেওঁৰ সাহস বুলি কোৱা হৈছে,[6] য’ত তেওঁ শত্ৰুৰ দুৰ্গৰ লোহাৰ দুৱাৰখন ফালি পেলোৱা বুলি কোৱা হয়।[14] আলীয়ে ৬২৭ চনত খাদ যুদ্ধত পৌত্তলিক চেম্পিয়ন ওমৰ ইবনে আব্দ ৱুদকো পৰাস্ত কৰে।[3] আল-তাবাৰীৰ মতে,[3] মুহাম্মাদে উহুদত এটা ঐশ্বৰিক মাত শুনি ৰিপৰ্ট কৰিছে, "[তাত] জুলফিকাৰ [আলীৰ তৰোৱাল]ৰ বাহিৰে আন কোনো তৰোৱাল নাই, [আলীৰ বাহিৰে] কোনো শূৰ্ত যুৱক (ফাতা) নাই।"[33][4] আলী আৰু আন এজন সংগী জুবাইৰে ৬২৬ – ৬২৭ চনত বিশ্বাসঘাতকতাৰ বাবে বানু কোৰাইজা লোকসকলক হত্যা কৰাৰ কাম আপাত দৃষ্টিত চোৱাচিতা কৰিছিল যদিও,[6] এই বিৱৰণীৰ ঐতিহাসিকতাক লৈ সন্দেহ কৰা হৈছে।[37][38][39]

ঘদিৰ খুম্ম

[সম্পাদনা কৰক]
ঘদিৰ খুম্ম্মত আলীৰ বিনিয়োগ (এম এছ আৰব ১৬১, ফ'ল. ১৬২ৰ, ১৩০৭–৮ ইলখানিড পাণ্ডুলিপিৰ চিত্ৰ)

৬৩২ চনত হজযাত্ৰাৰ পৰা উভতি অহাৰ সময়ত মুহাম্মাদে ঘদিৰ খুম্মত হজযাত্ৰীসকলৰ বৃহৎ কাৰাভানখন ৰখাই জামাতৰ নামাজৰ পিছত তেওঁলোকক সম্বোধন কৰে।[40] নামাজৰ অন্তত,[41] মুহাম্মাদে বহু সংখ্যক মুছলমানক এটা ধৰ্মধ্বনি দিলে য’ত তেওঁ কোৰআন আৰু তেওঁৰ আহলে-বায়ত (শব্দ অৰ্থত ‘ঘৰৰ মানুহ’, তেওঁৰ পৰিয়াল)ৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।[42][43][44][45] তাৰ পিছত আলীৰ হাতত ধৰি মুহাম্মাদে সুধিলে যে তেওঁ নিজৰ তুলনাত বিশ্বাসীসকলৰ ওপৰত আউলা (সাম্প্ৰতিক অৰ্থত ‘অধিক কৰ্তৃত্ব ৰাখে’ বা ‘ঘনিষ্ঠ’) নহয় নেকি,[45][46] এইটো স্পষ্টভাৱে কোৰআনৰ ৩৩:৬ আয়াতৰ উল্লেখ আছে।[47][48] যেতিয়া তেওঁলোকে দৃঢ়তাৰে ক’লে,[45] তেতিয়া মুহাম্মাদে ঘোষণা কৰিলে, "মই যাৰ মওলা, আলী তেওঁৰ মওলা।"[49][45] ছুন্নী সূত্ৰ মুছনাদ ইবনে হাম্বলে লগতে কয় যে মুহাম্মাদে এই কথা আৰু তিনি-চাৰিবাৰ আওৰাইছিল আৰু ওমৰে ধৰ্মধ্বনিৰ পিছত আলীক অভিনন্দন জনাইছিল, "আপুনি এতিয়া প্ৰতিজন বিশ্বাসী পুৰুষ-মহিলাৰ মাওলা হৈ পৰিছে।"[50][44] ইয়াৰ পূৰ্বে মুহাম্মাদে মুছলমানসকলক তেওঁৰ আগতীয়া মৃত্যুৰ বিষয়ে সতৰ্ক কৰি দিছিল।[51][42][52] ছিয়া সূত্ৰই এই অনুষ্ঠানৰ বিষয়ে অধিক বিশদভাৱে বৰ্ণনা কৰিছে, এই ঘোষণাক কোৰআনৰ ৫:৩ আৰু ৫:৬৭ আয়াতৰ সৈতে সংযোগ কৰিছে।[51]

ঘদিৰ খুম্মৰ সত্যতাক লৈ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাটো খুব কমেইহে হয়,[45][53][54][42] কিয়নো ধ্ৰুপদী ইছলামিক উৎসসমূহত ইয়াৰ "আটাইতকৈ ব্যাপকভাৱে স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত আৰু প্ৰমাণিত" প্ৰতিবেদনসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম।[55] কিন্তু মাওলা বহু অৰ্থপূৰ্ণ আৰবী শব্দ আৰু ঘদিৰ খুম্মৰ প্ৰসংগত ইয়াৰ ব্যাখ্যা সাম্প্ৰদায়িক ৰেখাৰে বিভক্ত। ছিয়া সূত্ৰই মাওলাক ‘নেতা’, ‘মাষ্টৰ’, আৰু ‘পট্ৰ’ন’ বুলি ব্যাখ্যা কৰে,[56] আনহাতে ছুন্নী সূত্ৰই ইয়াক আলীৰ প্ৰতি প্ৰেম বা সমৰ্থন বুলি ব্যাখ্যা কৰে।[4][57] গতিকে ছিয়াসকলে ঘদিৰ খুম্মক মুহাম্মাদৰ ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক কৰ্তৃত্বৰ সৈতে আলীৰ ইনভেষ্টিচাৰ হিচাপে গণ্য কৰে,[58][59][3] আনহাতে ছুন্নীসকলে ইয়াক দুয়োজন ব্যক্তিৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে[4][42][60] বা আলীয়ে মুহাম্মাদৰ ইচ্ছা কাৰ্যকৰী কৰা উচিত বুলি গণ্য কৰে।[4] ছিয়াসকলে ঘোষণাৰ অসাধাৰণ প্ৰকৃতিৰ দিশটো আঙুলিয়াই দিয়ে,[57] কোৰআন আৰু পাঠ্যগত প্ৰমাণ দিয়ে,[61][51][42] আৰু হাদীছত কৰ্তৃত্বৰ বাহিৰে মাওলাৰ অন্যান্য অৰ্থসমূহ আঁতৰাই পেলোৱাৰ যুক্তি আগবঢ়ায়,[62] আনহাতে ছুন্নীসকলে আলীৰ বিষয়ে পূৰ্বৰ অভিযোগৰ সৰল সঁহাৰি হিচাপে ঘদিৰ খুম্মৰ গুৰুত্বক নূন্যতম কৰে।[63] অনুমানিকভাৱে তেওঁৰ বৈধতাৰ প্ৰত্যাহ্বান প্ৰতিহত কৰিবলৈ[64] খিলাফতৰ সময়ছোৱাত আলীয়ে মুছলমানসকলক ঘদিৰ খুম্মৰ বিষয়ে তেওঁলোকৰ সাক্ষ্য আগবঢ়াবলৈ কৈছিল বুলি জনা যায়।[65][66][67]

ৰাছিদুন খলিফাসকলৰ অধীনত জীৱন

[সম্পাদনা কৰক]

মুহাম্মাদৰ উত্তৰাধিকাৰ

[সম্পাদনা কৰক]
মুহাম্মাদ (সোঁফালে) আৰু আলী (বাওঁফালে)ক এটা শব্দত লিখা এম্বিগ্ৰাম। ১৮০ ডিগ্ৰী ওলোটা ৰূপত দুয়োটা শব্দ দেখা যায়।

ছাকিফা

[সম্পাদনা কৰক]

৬৩২ চনত আলীৰ বয়স ত্ৰিশ বছৰৰ আৰম্ভণিতে মুহাম্মাদৰ মৃত্যু হয়।[68] তেওঁ আৰু অন্যান্য ঘনিষ্ঠ আত্মীয়ই সমাধিস্থ কৰাৰ বাবে সাজু হৈ থকাৰ সময়তে,[69][70] আনছাৰ (মদিনাৰ স্থানীয় লোক, লিট. ‘সহায়ক’)ৰ এটা দলে মুছলমানসকলৰ ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিবলৈ বা তেওঁলোকৰ চহৰ মদিনা পুনৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ ছাকিফাত গোট খাইছিল। ছাকিফাত থকা মুহাজিৰুণ (মক্কা ধৰ্মান্তৰিত, অৰ্থাত ‘প্ৰব্ৰজনকাৰী’)ৰ কেইজনমান প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত আবু বকৰ আৰু উমৰ আছিল।[71] আলীৰ অনুপস্থিতিত ছাকিফাত আলীৰ গোচৰটো বিফলভাৱে উত্থাপন কৰা হৈছিল,[72][73] আৰু শেষত তাত উপস্থিতসকলে আবু বাকৰক নেতৃত্বত নিযুক্তি দিছিল এক উত্তপ্ত বিতৰ্কৰ অন্তত যিটো হিংসাত্মক হৈ পৰিছিল বুলি কোৱা হয়।[74] ছাকিফাত বংশৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাই আবু বকৰৰ সপক্ষে মূল ভূমিকা পালন কৰিছিল,[69][75] আৰু আলীক প্ৰাৰ্থী হিচাপে লৈ এখন বহল পৰিষদ (ছুৰা)ত ইয়াৰ ফলাফল বেলেগ আছিল।[76][77] বিশেষকৈ বংশগত উত্তৰাধিকাৰৰ কুৰাইশ্ব পৰম্পৰাই আলীক প্ৰবলভাৱে অনুকূল কৰিছিল,[78][79][80] যদিও তেওঁৰ যৌৱনে তেওঁৰ গোচৰটো দুৰ্বল কৰি তুলিছিল।[6][68] ইয়াৰ বিপৰীতে আবু বকৰৰ উত্তৰাধিকাৰ (খলিফাত) প্ৰায়ে এই ভিত্তিত ন্যায্যতা প্ৰদান কৰা হয় যে তেওঁ মুহাম্মাদৰ অন্তিম দিনত কিছুমান নামাজৰ নেতৃত্ব দিছিল[69][81] যদিও এনে প্ৰতিবেদনৰ সত্যতা আৰু ৰাজনৈতিক তাৎপৰ্য্যক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন হৈছে।[69][82][83]

ফাতিমাৰ ঘৰত আক্ৰমণ
[সম্পাদনা কৰক]

মদিনাত আবু বকৰৰ নিযুক্তিৰ প্ৰতি সামান্য প্ৰতিৰোধৰ সন্মুখীন হোৱাৰ বিপৰীতে[81] অতি সোনকালেই বানু হাছিম আৰু মুহাম্মাদৰ কিছু সহযোগীয়ে আলীৰ ঘৰত প্ৰতিবাদত গোট খাইছিল।[84][85] তাৰ ভিতৰত জুবাইৰ আৰু মুহাম্মদৰ ককাক আব্বাছ আছিল।[85] সম্ভৱতঃ ঘদিৰ খুম্মৰ কথা উল্লেখ কৰি, এই প্ৰতিবাদকাৰীসকলে আলীক মুহাম্মাদৰ সঠিক উত্তৰাধিকাৰী বুলি ধৰি লৈছিল।[16][86] [42] ইয়াৰ উপৰিও[87] আল-তাবাৰীয়ে প্ৰকাশ কৰা অনুসৰি তাৰ পিছত উমৰে অস্ত্ৰধাৰী গোট এটাক নেতৃত্ব দি আলীৰ বাসগৃহলৈ লৈ যায় আৰু আলী আৰু তেওঁৰ সমৰ্থকসকলে আবু বকৰৰ প্ৰতি আনুগত্য প্ৰকাশ নকৰিলে ঘৰটোত জুই জ্বলাই দিয়াৰ ভাবুকি দিয়ে।[88][16][89][90] অতি সোনকালেই দৃশ্যটো হিংসাত্মক হৈ পৰে[87][91] যদিও আলীৰ পত্নী ফাতিমাই তেওঁলোকক অনুৰোধ কৰাৰ পিছতে ভিৰ পিছুৱাই যায়।[88] পিছত আবু বকৰে বানু হাছিমৰ ওপৰত সফল বৰ্জন কৰে[92] আৰু অৱশেষত আলীৰ প্ৰতি থকা সমৰ্থন ত্যাগ কৰে।[92][93] যেতিয়ালৈকে ফাতিমাৰ পিতৃ মুহাম্মাদৰ মৃত্যু নহয় সম্ভৱতঃ আলীয়ে নিজেই আবু বকৰৰ প্ৰতি আনুগত্য প্ৰকাশ কৰা নাছিল।[94] ছিয়া সূত্ৰত ডেকা ফাতিমাৰ মৃত্যু (আৰু গৰ্ভপাত)ৰ কাৰণ আবু বকৰৰ আদেশত আলীক বশ কৰিবলৈ তেওঁৰ ঘৰত আক্ৰমণ কৰা বুলি কোৱা হয়।[95][16][86] ছুন্নীসকলে এই বাতৰিসমূহ স্পষ্টভাৱে নাকচ কৰে[96] যদিও তেওঁলোকৰ প্ৰাৰম্ভিক সূত্ৰত প্ৰমাণ পোৱা গৈছে যে ফাতিমাৰ ঘৰত বলপূৰ্বকভাৱে প্ৰৱেশ কৰি আলীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰা এটা গোট,[97][98][99] যিটো কাণ্ডৰ বাবে আবু বকৰে মৃত্যুশয্যাত অনুশোচনা কৰিছিল।[100][101] সম্ভৱতঃ বানু হাছিমক দুৰ্বল কৰাৰ ৰাজনৈতিক পদক্ষেপ,[102][103][104][105] আবু বকৰে ইয়াৰ পূৰ্বে ফাতিমাৰ পৰা ফাদকৰ চহকী মাটি জব্দ কৰিছিল, যিবোৰক তাই পিতৃৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰ (বা উপহাৰ) বুলি গণ্য কৰিছিল।[106][107] ফাদক জব্দ কৰাটো প্ৰায়ে ছুন্নী উৎসত নবীগত উত্তৰাধিকাৰৰ বিষয়ে হাদিছৰ সৈতে ন্যায্যতা প্ৰদান কৰা হয়, যাৰ সত্যতাক আংশিকভাৱে সন্দেহ কৰা হৈছে কাৰণ ই কোৰআনৰ নিষেধাজ্ঞাৰ বিৰোধিতা কৰে।[106][108]

আবু বকৰৰ খিলাফত (ৰাজ্য ৬৩২–৬৩৪)

[সম্পাদনা কৰক]

জনসমৰ্থনৰ অভাৱত আলীয়ে অৱশেষত মুছলমান ঐক্যৰ স্বাৰ্থত আবু বকৰৰ কালিক শাসন মানি লৈছিল।[109][110][111] বিশেষকৈ আলীয়ে বলপূৰ্বক খিলাফতৰ পিছত লগা প্ৰস্তাৱ নাকচ কৰিছিল।[112][6] তথাপিও তেওঁ নিজৰ যোগ্যতা আৰু মুহাম্মাদৰ সৈতে আত্মীয়তাৰ বাবে নিজকে নেতৃত্বৰ বাবে আটাইতকৈ যোগ্য প্ৰাৰ্থী হিচাপে গণ্য কৰিছিল।[113][114][115] প্ৰমাণৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে আলীয়ে নিজকে মুহাম্মাদৰ নিৰ্দিষ্ট উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে গণ্য কৰিছিল।[116][66][117] মুহাম্মাদৰ জীৱনকালৰ বিপৰীতে,[118][119] আবু বকৰ আৰু তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী ওমৰ আৰু উছমানৰ খিলাফতৰ সময়ত আলীয়ে ৰাজহুৱা জীৱনৰ পৰা অৱসৰ গ্ৰহণ কৰিছিল।[4][118][14] আলিয়ে ৰিদ্দা যুদ্ধ আৰু আৰম্ভণিৰ মুছলমান বিজয়ত অংশগ্ৰহণ কৰা নাছিল যদিও,[14] তেওঁ চৰকাৰ আৰু ধৰ্মীয় বিষয়ত আবু বকৰ আৰু ওমৰৰ উপদেষ্টা হৈয়েই আছিল।[4][14] কিন্তু আলীৰ সৈতে তেওঁলোকৰ সংঘাতৰ বিষয়েও ভালদৰে নথিভুক্ত কৰা হৈছে যদিও,[120][121][122] ছুন্নী উৎসত বহুলাংশে আওকাণ কৰা হৈছে।[123][124] এই উত্তেজনাসমূহৰ সাৰ্থকতা আছিল ৬৪৪ চনত নিৰ্বাচনী পৰিষদৰ কাৰ্য্যবিধিৰ সময়ত যেতিয়া আলীয়ে প্ৰথম দুজন খলিফাৰ অগ্ৰাধিকাৰৰ দ্বাৰা বান্ধ খাই থাকিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল।[119][118] ইয়াৰ বিপৰীতে ছিয়া সূত্ৰসমূহে আবু বকৰৰ প্ৰতি আলীৰ প্ৰতিজ্ঞাক ৰাজনৈতিক সুবিধাজনক (তাকিয়া) (জোৰ-জবৰদস্তি) কাৰ্য্য হিচাপে লয়।[125] আলীৰ সৈতে হোৱা সংঘাতবোৰ হয়তো ছিয়া সূত্ৰত বৃদ্ধি পাইছে।[123]

ওমৰৰ খিলাফত (ৰাজ্য ৬৩৪–৬৪৪)

[সম্পাদনা কৰক]

৬৩৪ চনত তেওঁৰ মৃত্যুৰ পূৰ্বে আবু বকৰে ওমৰক তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিছিল।[126] এই নিযুক্তি সন্দৰ্ভত আলীৰ পৰামৰ্শ লোৱা হোৱা নাছিল, যিটো প্ৰথম অৱস্থাত একাংশ জ্যেষ্ঠ সংগীয়ে প্ৰতিহত কৰিছিল।[127] আলীয়ে নিজেই এইবাৰ কোনো দাবী হেঁচা নিদিলে আৰু ওমৰৰ খিলাফতৰ সময়ত ৰাজহুৱা কাম-কাজৰ পৰা আঁতৰি থাকিল,[128] তথাপিও তেওঁ কিছুমান বিশেষ বিষয়ত আলীৰ পৰামৰ্শ লৈছিল।[4][129] উদাহৰণস্বৰূপে, মদিনা (হিজৰা)লৈ প্ৰব্ৰজনক ইছলামিক কেলেণ্ডাৰৰ আৰম্ভণি হিচাপে গ্ৰহণ কৰাৰ ধাৰণাটোৰ বাবে আলীক কৃতিত্ব দিয়া হয়।[11] তথাপিও আলীৰ ৰাজনৈতিক পৰামৰ্শক চাগে আওকাণ কৰা হ’ল।[6] উদাহৰণস্বৰূপে, ওমৰে ইছলামিক অগ্ৰাধিকাৰ অনুসৰি অতিৰিক্ত ৰাজ্যিক ৰাজহ বিতৰণ কৰিবলৈ ৰাজ্যিক পঞ্জী (দিৱান) উদ্ভাৱন কৰিছিল যদিও,[130] আলীয়ে মুহাম্মাদ আৰু আবু বকৰৰ প্ৰথা অনুসৰণ কৰি সেই ৰাজহ মুছলমানসকলৰ মাজত সমানে বিতৰণ কৰিব লাগে বুলি ধৰি লৈছিল।[131][6] ডামাস্কাছৰ ওচৰৰ উল্লেখযোগ্য ব্যক্তিসকলৰ কৌশলগত বৈঠকতো আলী অনুপস্থিত আছিল।[6] আলীয়ে ওমৰৰ সামৰিক অভিযানত অংশ লোৱা নাছিল যদিও,[132][2] ৰাজহুৱাভাৱে আপত্তিও কৰা যেন নালাগে।[2] ওমৰে সম্ভৱতঃ বানু হাছিমত নবী আৰু খিলাফতৰ সংমিশ্ৰণৰ বিৰোধিতা কৰিছিল,[133][134] আৰু এইদৰে তেওঁ মুহাম্মাদক মৃত্যুশয্যাত নিজৰ ইচ্ছা নিৰ্ধাৰণ কৰাত বাধা দিছিল,[43][135][136] সম্ভৱতঃ তেওঁ আলীক স্পষ্টভাৱে তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিব পাৰে বুলি আশংকা কৰিছিল।[137] তথাপিও হয়তো আলীৰ সহযোগিতামূলক শাসন আঁচনিখনত সহযোগিতাৰ প্ৰয়োজনীয়তা উপলব্ধি কৰি ওমৰে খিলাফতৰ সময়ত আলী আৰু বানু হাছিমৰ ওচৰত কিছু সীমিত প্ৰস্তাৱ দিছিল।[138] উদাহৰণস্বৰূপে, ওমৰে মদিনাত থকা মুহাম্মাদৰ বাগিচাসমূহ আলীলৈ ঘূৰাই দিছিল, কিন্তু ফাদাক আৰু খাইবাৰক ৰাখিছিল।[139] কিছুমান হিচাপ অনুসৰি ওমৰে আলীৰ কন্যা উম্ম কুলছুমক বিয়া কৰাবলৈ জোৰ দিছিল, যিটো কথাত আলীয়ে অনিচ্ছা সত্ত্বেও সন্মতি দিছিল যেতিয়া প্ৰাক্তনজনে তেওঁৰ দাবীৰ বাবে জনসমৰ্থন লাভ কৰিছিল।[140]

উছমানৰ নিৰ্বাচন (৬৪৪)

[সম্পাদনা কৰক]
তাৰিখনামাৰ পৰা এটা ফলিঅ’ উছমানৰ নিৰ্বাচন

৬৪৪ চনত মৃত্যুৰ পূৰ্বে,[141] ওমৰে নিজৰ মাজৰ পৰা পৰৱৰ্তী খলিফা বাছনি কৰাৰ দায়িত্ব এটা সৰু কমিটীক দিছিল।[142] আলী আৰু উছমান এই কমিটীৰ আটাইতকৈ শক্তিশালী প্ৰাৰ্থী আছিল,[143][144] যাৰ সদস্যসকল আটাইকেইজনেই আছিল কুৰাইশ্ব জনগোষ্ঠীৰ মুহাম্মাদৰ আদিম সংগী।[142] আন এজন সদস্য আব্দুল ৰহমান ইবনে আৱফক হয় কমিটীয়ে নহয় উমৰে নিৰ্ণায়ক ভোট দিছিল।[145][146][147] বিবেচনাৰ অন্তত ইবনে আৱফে তেওঁৰ ভায়েক উছমানক পৰৱৰ্তী খলিফা হিচাপে নিযুক্তি দিয়ে,[148][149] যেতিয়া পিছৰজনে প্ৰথম দুজন খলিফাৰ নজিৰ অনুসৰণ কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়ে।[148] ইয়াৰ বিপৰীতে আলীয়ে এই চৰ্ত নাকচ কৰিলে,[148][147] বা এৰাই চলি উত্তৰ দিলে।[150] উছমানৰ প্ৰতি পক্ষপাতিত্ব কৰা কমিটীখনত আনছাৰসকলৰ প্ৰতিনিধিত্ব নাছিল।[151][146][152][153][147] এই দুয়োটা কাৰকে আলীৰ বিৰুদ্ধে কাম কৰিছিল,[146][154][155] যাক কেৱল কাৰ্য্যবিধিৰ পৰা বাদ দিব নোৱাৰিলেহেঁতেন।[156]

উছমানৰ খিলাফত (ৰাজ্য ৬৪৪–৬৫৬)

[সম্পাদনা কৰক]

উছমানক নেপোটিজম,[157] দুৰ্নীতি,[158][159] আৰু অন্যায়ৰ অভিযোগত বহুলভাৱে অভিযুক্ত কৰা হৈছিল।[160] আলীয়েও উছমানৰ আচৰণক সমালোচনা কৰিছিল,[6][2][161] তেওঁৰ আত্মীয়সকলৰ বাবে দিয়া আড়ম্বৰপূৰ্ণ উপহাৰসমূহকে ধৰি।[162][163] আলীয়ে আবু ধৰ আৰু আম্মাৰৰ দৰে স্পষ্টবাদী সংগীসকলকো সুৰক্ষা দিছিল,[164][165] আৰু সামগ্ৰিকভাৱে উছমানৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণকাৰী প্ৰভাৱৰ কাম কৰিছিল।[164] আলীৰ কিছুমান সমৰ্থক বিৰোধী আন্দোলনৰ অংশ আছিল,[166][167] তেওঁলোকৰ প্ৰচেষ্টাত যোগ দিছিল মুহাম্মাদৰ জ্যেষ্ঠ সংগী তালহা আৰু জুবাইৰ আৰু তেওঁৰ বিধৱা আয়শা।[168][169][166] আলীৰ এনে সমৰ্থকসকলৰ ভিতৰত মালিক আল-আষ্টাৰ আৰু অন্যান্য ধৰ্মীয়ভাৱে বিদ্বান কুৰা (শব্দ অৰ্থত ‘কোৰআন পাঠক’) আছিল।[170][163] এই সমৰ্থকসকলে আলীক পৰৱৰ্তী খলিফা হিচাপে চাব বিচাৰিছিল যদিও তেওঁলোকৰ সৈতে তেওঁৰ সমন্বয়ৰ কোনো প্ৰমাণ পোৱা নাযায়।[171] আলীয়ে বিদ্ৰোহীসকলক নেতৃত্ব দিয়াৰ অনুৰোধো নাকচ কৰিছিল,[6][172] যদিও তেওঁ সম্ভৱতঃ তেওঁলোকৰ অভিযোগৰ প্ৰতি সহানুভূতিশীল আছিল।[173][172] সেয়েহে তেওঁক বিৰোধীৰ বাবে স্বাভাৱিক কেন্দ্ৰবিন্দু হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল,[174] অন্ততঃ নৈতিকভাৱে।[6]

উছমানৰ হত্যা (৬৫৬)

[সম্পাদনা কৰক]

তেওঁলোকৰ অভিযোগ বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে ৬৫৬ চনত প্ৰাদেশিক বিৰোধীসকলে মদিনাত ঢাল খায়।[14] ইজিপ্তৰ বিৰোধীয়ে আলীৰ পৰামৰ্শ বিচাৰিছিল আৰু আলীয়ে তেওঁলোকক উছমানৰ সৈতে আলোচনা কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছিল।[175][176] একেদৰেই আলীয়ে ইৰাকৰ বিৰোধীক হিংসাৰ পৰা বিৰত থাকিবলৈ কয়, যিটো তেওঁলোকে গুৰুত্ব দিয়ে।[177] তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক অভিযোগসমূহৰ সমাধানৰ বাবে,[178][14] তেওঁ উছমান আৰু বিৰোধীসকলৰ মাজতো বাৰে বাৰে মধ্যস্থতা কৰিছিল।[14][179][180] বিশেষকৈ আলীয়ে আলোচনা কৰি সেই চুক্তিৰ নিশ্চয়তা দিছিল যিয়ে প্ৰথম ঘেৰাওৰ অন্ত পেলাইছিল।[181][14] তাৰ পিছত তেওঁ উছমানক ৰাজহুৱাভাৱে তওবা কৰিবলৈ পতিয়ন নিয়াইছিল,[182] কিন্তু খলিফায়ে অতি সোনকালেই তেওঁৰ বক্তব্য প্ৰত্যাহাৰ কৰে, সম্ভৱতঃ তেওঁৰ সম্পাদক মাৰৱান ইবনে আল-হাকামে হেঁচা দিছিল।[183] ইজিপ্তৰ বিদ্ৰোহীয়ে দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে উছমানৰ বাসগৃহ ঘেৰাও কৰে যেতিয়া তেওঁলোকে তেওঁলোকক শাস্তি দিয়াৰ নিৰ্দেশ দিয়া এখন চৰকাৰী পত্ৰ আটক কৰে। তেওঁলোকে খলিফাক পদত্যাগ কৰাৰ দাবী জনায় যদিও তেওঁ নাকচ কৰে আৰু চিঠিখনৰ বিষয়ে নিজৰ নিৰ্দোষতা বজাই ৰাখে,[184] যাৰ বাবে প্ৰাৰম্ভিক উৎসসমূহত মাৰৱানক প্ৰায়ে দোষাৰোপ কৰা হয়।[185][186] আলীয়েও উছমানৰ পক্ষ লয়,[184] কিন্তু খলিফায়ে আপাত দৃষ্টিত তেওঁৰ বিৰুদ্ধে চিঠিখনৰ বিষয়ে অভিযোগ উত্থাপন কৰিছিল।[187] সম্ভৱতঃ এই সময়তে আলীয়ে উছমানৰ বাবে অধিক মধ্যস্থতা কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল,[184][174] যাক ইয়াৰ কিছু সময়ৰ পিছতে ইজিপ্তৰ বিদ্ৰোহীয়ে হত্যা কৰিছিল।[185][188][189] এই মাৰাত্মক আক্ৰমণত আলীয়ে কোনো ভূমিকা লোৱা নাছিল,[6][190] আৰু আলীৰ অনুৰোধত উছমানৰ ঘেৰাও কৰা বাসগৃহত পহৰা দি থকাৰ সময়ত তেওঁৰ পুত্ৰ হাছান আহত হয়।[4][191][166] তেওঁ বিদ্ৰোহীসকলক ঘেৰাওৰ সময়ত উছমানৰ ঘৰলৈ পানী পঠিয়াবলৈও পতিয়ন নিয়াইছিল।[184][164]

Caliphate

[সম্পাদনা কৰক]

Election (656)

[সম্পাদনা কৰক]
ষোড়শ শতিকাৰ শেষৰ ফালে বা সোতৰ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ মাকটেল-ই আলী ৰেচুলৰ পাণ্ডুলিপিৰ পৰা আলীয়ে আনুগত্যৰ প্ৰতিশ্ৰুতি লাভ কৰি আছে।

৬৫৬ চনত যেতিয়া ইজিপ্তৰ বিদ্ৰোহীয়ে উছমানক হত্যা কৰিছিল,[185] তেতিয়া খিলাফতৰ সম্ভাৱ্য প্ৰাৰ্থী আছিল আলী আৰু তালহা। প্ৰাদেশিক বিদ্ৰোহী আৰু আনছাৰসকলক চহৰখনৰ নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখি উমাইয়াদসকলে মদীনাৰ পৰা পলায়ন কৰিছিল। ইজিপ্তৰ মাজত তালহাই কিছু সমৰ্থন লাভ কৰিছিল যদিও ইৰাকী আৰু বেছিভাগ আনছাৰে আলীক সমৰ্থন কৰিছিল।[109] The majority of the Muhajirun,[14][172][192] and key tribal figures also favored Ali at this time.[193] The caliphate was offered by these groups to Ali, who, after some hesitation,[172][14][2] publicly took the oath of office.[194][195][196] Malik al-Ashtar might have been the first to pledge his allegiance to Ali.[196] Talha and Zubayr, who both aspired to the caliphate,[197][198] also gave their pledges to Ali, most likely willingly,[2][199][191] but later broke their oaths.[200][2][201] Ali probably did not force anyone to pledge,[194] and there is little evidence of any violence, even though many broke with Ali later, claiming that they had pledged under duress.[202] At the same time, the supporters, who were in majority in Medina, might have intimidated others.[203]

Legitimacy

[সম্পাদনা কৰক]
Ali receiving pledges of allegiance, same source

Ali thus filled the power vacuum created by the regicide.[204][179][205] His election, irregular and without a council,[109] faced little public opposition in Medina,[190][206][204] but the rebels' support for him left him exposed to accusations of complicity in Uthman's assassination.[6] Even though underprivileged groups readily rallied around Ali,[207][197] he had limited support among the powerful Quraysh, some of whom aspired to caliphate.[208][109] Within the Quraysh, two camps opposed Ali: the Umayyads, who believed that the caliphate was their right after Uthman, and those who wished to restore the caliphate of Quraysh on the same principles laid by Abu Bakr and Umar. This second group was likely the majority within the Quraysh.[200][190] Ali was indeed vocal about the divine prerogative of Muhammad's kin to leadership,[209][210] which would have jeopardized the political ambitions of the rest of the Quraysh.[211]

Administrative policies

[সম্পাদনা কৰক]
Arab–Sasanian coinage minted in Bishapur during the caliphate of Ali contains both Arabic and Sasanian symbols (image of the crowned Khosrow II, holy fire center, and crescent-star, bismillah in Arabic on margin).[212] Unlike known historical figures such as Ibn Zubayr and Mu'awiya I, there are no coins minted in the names of Rashidun that could be evidence of political predominancy.[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

Justice

[সম্পাদনা কৰক]

The caliphate of Ali was characterized by his strict justice.[213][214][14] He implemented radical policies to restore his vision of prophetic governance,[215][216][217] and dismissed nearly all of Uthman's governors,[208] whom he considered corrupt.[218] Ali also distributed the treasury funds equally among Muslims, following the practice of Muhammad,[219] and is said to have shown zero tolerance for corruption.[220][221] Some of those affected by Ali's egalitarian policies soon revolted against him under the pretext of revenge for Uthman.[222] Among them was Mu'awiya, the incumbent governor of Syria.[167] Ali has therefore been criticized by some for political naivety and excessive rigorism,[6][223] and praised by others for righteousness and lack of political expediency.[222][217] His supporters identify similar decisions of Muhammad,[224][225] and argue that Islam never allows for compromising on a just cause, citing verse 68:9 of the Quran,[225] "They wish that thou might compromise and that they might compromise."[226][227] Some instead suggest that Ali's decisions were actually justified on a practical level.[195][228][14] For instance, the removal of unpopular governors was perhaps the only option available to Ali because injustice was the main grievance of the rebels.[195]

Religious authority

[সম্পাদনা কৰক]

As evident from his public speeches,[229] Ali viewed himself not only as the temporal leader of the Muslim community but also as its exclusive religious authority.[230][231] He thus laid claim to the religious authority to interpret the Quran and Sunna.[232][233] Some supporters of Ali indeed held him as their divinely-guided leader who deserved the same type of loyalty that Muhammad did.[234] They felt an absolute and all-encompassing bond of spiritual loyalty (walaya) to Ali that transcended politics.[235] For instance, many of them publicly offered Ali their unconditional support circa 658.[236][237] They justified their absolute loyalty to Ali on the basis of his merits, precedent in Islam,[238] his kinship with Muhammad,[239] and also the announcement by the latter at the Ghadir Khumm.[235] Many of these supporters also viewed Ali as the rightful successor to Muhammad after his death,[240] as evidenced in the poetry from that period, for instance.[241][242]

Fiscal policies

[সম্পাদনা কৰক]

Ali opposed centralized control over provincial revenues.[193] He equally distributed excess taxes and booty among Muslims,[193][6] following the precedent of Muhammad and Abu Bakr.[243][219] In comparison, Umar had distributed the state revenues according to perceived Islamic merit,[244][245] and Uthman was widely accused of nepotism and corruption.[157][246][158] The strictly egalitarian policies of Ali earned him the support of underprivileged groups, including the Ansar, the qurra, and the late immigrants to Iraq.[207] By contrast, Talha and Zubayr were both Qurayshite companions of Muhammad who had amassed immense wealth under Uthman.[247] They both revolted against Ali when he refused to grant them favors.[248][219] Some other figures among the Quraysh similarly turned against Ali,[249][250] who even withheld public funds from his relatives,[251][252] whereas his archenemy Mu'awiya readily offered bribes.[250][253] Ali instructed his officials to collect tax payments on a voluntary basis and without harassment, and to prioritize the poor when distributing public funds.[254] A letter attributed to Ali directs his governor to pay more attention to land development than taxation.[255][256]

Rules of war

[সম্পাদনা কৰক]

During the Muslim civil war, Ali forbade his soldiers from looting,[257][258] and instead paid them from tax revenues.[257] He also pardoned his enemies in victory.[258][259] Both of these practices were later enshrined in Islamic law.[258] Ali also advised his commander al-Ashtar not to reject any calls to peace, not to violate any agreements,[260] and ordered him not to commence hostilities.[261] Ali similarly barred his troops from disturbing civilians,[262] killing the wounded and those who fled, mutilating the dead, entering homes without permission, looting, and harming women.[263] He prevented the enslavement of women in victory, even though some protested.[6] Before the Battle of Siffin with Mu'awiya, Ali did not retaliate and allowed his enemies to access drinking water when he gained the upper hand.[264][265]

Battle of the Camel

[সম্পাদনা কৰক]
Islamic miniature depicting Ali (depicted as a golden flame) defeating Aisha and taking her captive during the Battle of the Camel

Aisha publicly campaigned against Ali immediately after his accession.[266][208] She was joined in Mecca by her close relatives, Talha and Zubayr,[267] who thus broke their earlier oaths of allegiance to Ali.[200][2][201] This opposition demanded the punishment of Uthman's assassins,[268][179] and accused Ali of complicity in the assassination.[179][200][14] They also called for the removal of Ali from office and for a Qurayshite council to appoint his successor.[208][269] Their primary goal was likely the removal of Ali, rather than vengeance for Uthman,[269][270][271] against whom the triumvirate had stirred up public opinion.[191][272][273] The opposition failed to gain enough traction in Hejaz,[14][6] and instead captured Basra in Iraq,[2][14] killing many there. Ali raised an army from nearby Kufa,[191][274] which formed the core of Ali's forces in the coming battles.[274] The two armies soon camped just outside of Basra,[275][14] both probably numbered around ten thousand men.[276] After three days of failed negotiations,[277] the two sides readied for battle.[277][14][2]

Account of the battle

[সম্পাদনা কৰক]

The battle took place in December 656.[278][279] The rebels commenced hostilities,[191][280] and Aisha was present on the battlefield, riding in an armored palanquin atop a red camel, after which the battle is named.[281][282] Talha was soon killed by another rebel, Marwan, the secretary of Uthman.[283][284] Zubayr, an experienced fighter, deserted shortly after the battle had begun,[280][191] but was pursued and killed.[280][191] His desertion suggests he had serious moral misgivings about their cause.[285][191] Ali won the day,[191][286][195] and Aisha was respectfully escorted back to Hejaz.[287][191][278] Ali then announced a public pardon,[288] setting free all war prisoners, even Marwan,[289][287] and prohibiting the enslavement of their women. Their seized properties were also returned.[290] Ali then stationed himself in Kufa,[291] which thus became his de facto capital.[278][271]

Battle of Siffin

[সম্পাদনা কৰক]
Map of the First Fitna; green territory under Ali's control; pink territory under Mu'awiya's control.
Combat between the forces of Ali and Mu'awiya during the Battle of Siffin, from the Tarikhnama

Mu'awiya, the incumbent governor of Syria, was deemed corrupt and unfit by Ali,[218] who wrote to and removed him from his post.[292][293][294] In turn, Mu'awiya, as Uthman's cousin, launched a propaganda campaign across Syria, blaming Ali for the regicide and calling for revenge.[295][296][297] Mu'awiya also joined forces with Amr ibn al-As,[298] a military strategist,[299] who pledged to back the Umayyads against Ali in return for life-long governorship of Egypt.[300] Yet Mu'awiya also secretly offered to recognize the caliphate of Ali in return for Syria and Egypt,[301] which Ali rejected.[302] Mu'awiya then formally declared war, charging Ali with regicide, demanding his removal, and a Syrian council thereafter to elect the next caliph.[303] Contemporary authors tend to view Mu'awiya's call for revenge as a pretext for a power grab.[304][231][305][306][307][308]

Account of the battle

[সম্পাদনা কৰক]

In the summer of 657, the armies of Ali and Mu'awiya camped at Siffin, west of the Euphrates River,[309] numbering perhaps at 100,000 and 130,000, respectively.[310] Many of Muhammad's companions were present in Ali's army, whereas Mu'awiya could only boast a handful.[214][310] The two sides negotiated for a while, to no avail,[179][311][14][312][313] after which the main battle took place from Wednesday, 26 July 657,[308][304] until Friday or Saturday morning.[314][311] Ali probably refrained from initiating hostilities,[195] and later fought alongside his men on the frontline, whereas Mu'awiya led from his pavilion,[315][316] and rejected a proposal to settle the matters in a personal duel with Ali.[317][308][318] Among those killed fighting for Ali was Ammar.[316] In canonical Sunni sources, a prophetic hadith predicts Ammar's death at the hands of al-fi'a al-baghiya (lit. 'rebellious aggressive group') who call to hellfire.[319][310][311]

Call to arbitration

[সম্পাদনা কৰক]

Fighting stopped when some Syrians raised pages of the Quran on their lances, shouting, "Let the Book of God be the judge between us."[320][311] Since Mu'awiya had for long insisted on battle, this call for arbitration suggests that he now feared defeat.[320][179][321] By contrast, Ali exhorted his men to fight, telling them that raising Qurans was for deception, but to no avail.[320][308] Through their representatives, the qurra and the ridda tribesmen of Kufa,[322][312][311] the largest bloc in Ali's army,[14][312] both threatened Ali with mutiny if he did not answer the Syrians' call.[320][14][323][324] Facing strong peace sentiments in his army, Ali accepted the arbitration proposal,[325] most likely against his own judgment.[311][325]

Arbitration agreement

[সম্পাদনা কৰক]

Mu'awiya now proposed that representatives from both sides should find a Quranic resolution.[14][326] Mu'awiya was represented by his ally Amr,[327] whereas, despite Ali's opposition, the majority in his camp pressed for the neutral Abu Musa, the erstwhile governor of Kufa.[328][311][329] The arbitration agreement was written and signed on 2 August 657,[330] stipulating that the two representatives should meet on neutral territory,[331] adhere to the Quran and Sunna, and restore peace.[330][304] Both armies left the battlefield after the agreement.[332] The arbitration agreement thus divided Ali's camp, as many did not support his negotiations with Mu'awiya, whose claims they considered fraudulent. By contrast, the agreement strengthened Mu'awiya's position, who was now an equal contender for the caliphate.[333]

Formation of the Kharijites

[সম্পাদনা কৰক]
The Nahrawan Canal ran parallel to the east bank of the Tigris

Some of Ali's men left him in protest to the arbitration agreement.[332][195] Many of them eventually rejoined Ali,[334][335][336][6] while the rest gathered in the town of al-Nahrawan.[195] They became known as the Kharijites (lit. 'seceders'), who later took up arms against Ali in the Battle of Nahrawan.[337][338][14] The Kharijites, many of whom belonged to the qurra,[339] were likely disillusioned with the arbitration process.[340][14] Their slogan was, "No judgment but that of God,"[304] highlighting their rejection of arbitration (by men) in reference to the Quranic verse 49:9.[341] Ali called this slogan a word of truth by which the seceders sought falsehood because he viewed the ruler as indispensable in the conduct of religion.[342]

Arbitration proceedings

[সম্পাদনা কৰক]

The two arbitrators met together in Dumat al-Jandal,[343] perhaps in February 658.[14] There they reached the verdict that Uthman had been killed wrongfully and that Mu'awiya had the right to seek revenge.[344][345][14] They could not agree on anything else.[346] Rather than a judicial ruling, this was a political concession by Abu Musa, who probably hoped that Amr would later reciprocate this gesture.[346] Ali denounced the conduct of the two arbitrators as contrary to the Quran and began organizing a second Syria campaign.[347][6] Solely an initiative of Mu'awiya,[344] there was also a second meeting in Udhruh.[344][195] The negotiations there also failed,[347] as the two arbitrators could not agree on the next caliph: Amr supported Mu'awiya,[14] while Abu Musa nominated his son-in-law Abd Allah ibn Umar,[14][133] who stood down.[14][348] At its closure, Abu Musa publicly deposed both Mu'awiya and Ali and called for a council to appoint his successor per earlier agreements with Amr. When Amr took the stage, however, he deposed Ali and appointed Mu'awiya as his successor.[133][349][14] The Kufan delegation reacted furiously to Abu Musa's concessions,[347] and the common view is that the arbitration failed,[344][328] or was inconclusive.[350][334][351] It nevertheless strengthened the Syrians' support for Mu'awiya and weakened the position of Ali.[344][352][214][14][353]

Battle of Nahrawan

[সম্পাদনা কৰক]
Ali bearing a green turban and Zulfiqar at the Battle of Nahrawan, folio from a manuscript of Maqtel-i Ali resul, late sixteenth or early seventeenth century

After the arbitration, Mu'awiya received the Syrians' pledge as caliph.[354] Ali then organized a new, much smaller,[14] Syria campaign.[336][133][355] But he postponed the expedition,[356] and instead marched to Nahrawan with his army,[356] when he learned that the Kharijites were interrogating and executing civilians.[357][358] They killed many, apparently not even sparing women.[337] Ali convinced many of the Kharijites to separate from their army, leaving about 1,500 – 1,800, or 2,800, out of about 4,000 fighters.[359][360] The rest of the Kharijites then attacked and were crushed by Ali's army of about 14,000 men.[361][360] The battle took place either on 17 July 658,[362][336] or in 657.[363][362] Ali has been criticized by some for killing his erstwhile allies,[364][365][366] many of whom were outwardly pious Muslims. For others, subduing the Kharijites was necessary, for they were violent and radicalized rebels who posed a danger to Ali's base in Kufa.[367][368][328][369]

Final years

[সম্পাদনা কৰক]

Following the Battle of Nahrawan, Ali could not muster enough support for a second Syria campaign.[370][366] Perhaps his soldiers were demoralized,[365] or perhaps they were recalled by their tribal leaders,[371][372] many of whom had been bribed and swayed by Mu'awiya.[373][372][365] By contrast, Ali did not grant any financial favors to tribal chiefs as a matter of principle.[249][250] At any rate, the secession of so many of the qurra and the coolness of the tribal leaders weakened Ali.[371][179][374] Ali consequently lost Egypt to Mu'awiya in 658.[349][375] Mu'awiya also began dispatching military detachments,[349] which targeted civilians along the Euphrates river, near Kufa, and most successfully, in the Hejaz and Yemen.[376] Ali could not mount a timely response to these assaults.[6] He eventually found sufficient support for a second Syria offensive, set to commence in late winter 661. His success was in part due to the public outrage over Syrian raids.[377] However, plans for a second campaign were abandoned after the assassination of Ali.[378]


টোকা

[সম্পাদনা কৰক]
শীৰ্ষতম আৰবী লিখনিত লিখা আছে, "আলিৰ বাহিৰে কোনো সাহসী যুৱক আৰু জুলফিকাৰৰ বাহিৰে তৰোৱাল নাই"।

পাদটীকা

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ Lapidus, Ira M. (2014). A History of Islamic Societies. doi:10.1017/CBO9781139048828. ISBN 978-0-521-51430-9. https://www.cambridge.org/highereducation/books/a-history-of-islamic-societies/22183D81CFE5E37E5DBED1A0F5AB0FB9/the-abbasids-caliphs-and-emperors/4CD1946A08F2AA9609888ECD9D7D115D. 
  2. ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 Gleave 2008.
  3. ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 Shah-Kazemi 2015b.
  4. ↑ 4.00 4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08 4.09 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15 4.16 4.17 4.18 Afsaruddin & Nasr 2023.
  5. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 239.
  6. ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 6.10 6.11 6.12 6.13 6.14 6.15 6.16 6.17 6.18 6.19 6.20 6.21 6.22 6.23 Veccia Vaglieri 2012a.
  7. ↑ Rubin 1995, পৃষ্ঠা. 130.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 12.
  9. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 34.
  10. ↑ Rubin 1995, পৃষ্ঠা. 136–7.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 Huart 2012a.
  12. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 71, 98.
  13. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 46, 206.
  14. ↑ 14.00 14.01 14.02 14.03 14.04 14.05 14.06 14.07 14.08 14.09 14.10 14.11 14.12 14.13 14.14 14.15 14.16 14.17 14.18 14.19 14.20 14.21 14.22 14.23 14.24 14.25 14.26 14.27 14.28 14.29 14.30 14.31 14.32 14.33 14.34 Poonawala 1982.
  15. ↑ Kassam & Blomfield 2015.
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 16.3 16.4 Buehler 2014, পৃষ্ঠা. 186.
  17. ↑ Klemm 2005, পৃষ্ঠা. 186.
  18. ↑ Qutbuddin 2006, পৃষ্ঠা. 248.
  19. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 13 – 14.
  20. ↑ 20.0 20.1 Schmucker 2012.
  21. ↑ 21.0 21.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 16.
  22. ↑ 22.0 22.1 Osman 2015, পৃষ্ঠা. 110.
  23. ↑ Nasr et al. 2015, পৃষ্ঠা. 379.
  24. ↑ Haider 2014, পৃষ্ঠা. 35.
  25. ↑ Haider 2014, পৃষ্ঠা. 36.
  26. ↑ McAuliffe 2023.
  27. ↑ Fedele 2018, পৃষ্ঠা. 56.
  28. ↑ Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 29.
  29. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 72.
  30. ↑ Bill & Williams 2002, পৃষ্ঠা. 29.
  31. ↑ 31.0 31.1 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 13.
  32. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 14.
  33. ↑ 33.0 33.1 Shah-Kazemi 2014.
  34. ↑ Miskinzoda 2015, পৃষ্ঠা. 69.
  35. ↑ Miskinzoda 2015, পৃষ্ঠা. 76–7.
  36. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 46.
  37. ↑ Faizer 2006.
  38. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 72–3.
  39. ↑ Arafat 1976.
  40. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 34–9.
  41. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 79.
  42. ↑ 42.0 42.1 42.2 42.3 42.4 42.5 Amir-Moezzi 2014.
  43. ↑ 43.0 43.1 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 16.
  44. ↑ 44.0 44.1 Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 80.
  45. ↑ 45.0 45.1 45.2 45.3 45.4 Veccia Vaglieri 2012b.
  46. ↑ Lalani 2000, পৃষ্ঠা. 70–71.
  47. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 34.
  48. ↑ Lalani 2000, পৃষ্ঠা. 71.
  49. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 34–7.
  50. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 15.
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 Veccia Vaglieri 2012d.
  52. ↑ Jones 2009.
  53. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 20.
  54. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 35.
  55. ↑ Lalani 2011.
  56. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 20.
  57. ↑ 57.0 57.1 Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 45.
  58. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 2.
  59. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 47.
  60. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 21.
  61. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 70.
  62. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 46.
  63. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 44–5.
  64. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 41.
  65. ↑ Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 590.
  66. ↑ 66.0 66.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 253.
  67. ↑ McHugo 2017, §2.IV.
  68. ↑ 68.0 68.1 Afsaruddin 2013, পৃষ্ঠা. 51.
  69. ↑ 69.0 69.1 69.2 69.3 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 39.
  70. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 18.
  71. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 30–2.
  72. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 37.
  73. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 35.
  74. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 31–33.
  75. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 18–9.
  76. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 36, 40.
  77. ↑ McHugo 2017, §1.III.
  78. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 5.
  79. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 34.
  80. ↑ Keaney 2021, §3.1.
  81. ↑ 81.0 81.1 Walker 2014, পৃষ্ঠা. 3.
  82. ↑ Lecomte 2012.
  83. ↑ Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 16.
  84. ↑ Khetia 2013, পৃষ্ঠা. 31–2.
  85. ↑ 85.0 85.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 32.
  86. ↑ 86.0 86.1 Fedele 2018.
  87. ↑ 87.0 87.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 43.
  88. ↑ 88.0 88.1 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 40.
  89. ↑ Qutbuddin 2006, পৃষ্ঠা. 249.
  90. ↑ Cortese & Calderini 2006, পৃষ্ঠা. 8.
  91. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 41.
  92. ↑ 92.0 92.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 43–4.
  93. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 40–1.
  94. ↑ Soufi 1997, পৃষ্ঠা. 86.
  95. ↑ Khetia 2013, পৃষ্ঠা. 78.
  96. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 98.
  97. ↑ Soufi 1997, পৃষ্ঠা. 84–5.
  98. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 17–20.
  99. ↑ Khetia 2013, পৃষ্ঠা. 35.
  100. ↑ Soufi 1997, পৃষ্ঠা. 84.
  101. ↑ Khetia 2013, পৃষ্ঠা. 38.
  102. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 47.
  103. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 50.
  104. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 116.
  105. ↑ Soufi 1997, পৃষ্ঠা. 104–105.
  106. ↑ 106.0 106.1 Sajjadi 2018.
  107. ↑ Veccia Vaglieri 2012c.
  108. ↑ Soufi 1997, পৃষ্ঠা. 100.
  109. ↑ 109.0 109.1 109.2 109.3 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 141.
  110. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 19–20.
  111. ↑ McHugo 2017, পৃষ্ঠা. 40.
  112. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 44.
  113. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 141, 253.
  114. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 113 – 114.
  115. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 62.
  116. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 114, 117.
  117. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 79.
  118. ↑ 118.0 118.1 118.2 Anthony 2013.
  119. ↑ 119.0 119.1 Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 117.
  120. ↑ Aslan 2005, পৃষ্ঠা. 122.
  121. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 42, 52–54, 213–4.
  122. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 94.
  123. ↑ 123.0 123.1 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 45.
  124. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 78.
  125. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 81.
  126. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 50.
  127. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 47–8.
  128. ↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 20.
  129. ↑ Veccia Vaglieri 2012a, পৃষ্ঠা. 382.
  130. ↑ Afsaruddin 2013, পৃষ্ঠা. 32.
  131. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 32.
  132. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 46.
  133. ↑ 133.0 133.1 133.2 133.3 Glassé 2001, পৃষ্ঠা. 40.
  134. ↑ Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 158.
  135. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 89.
  136. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 22.
  137. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 66–7.
  138. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 62, 65.
  139. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 62–64.
  140. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 67.
  141. ↑ Pellat 1983.
  142. ↑ 142.0 142.1 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 50.
  143. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 52.
  144. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 43.
  145. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 71.
  146. ↑ 146.0 146.1 146.2 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 51.
  147. ↑ 147.0 147.1 147.2 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 21.
  148. ↑ 148.0 148.1 148.2 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 54.
  149. ↑ Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 60.
  150. ↑ Keaney 2021, §3.4.
  151. ↑ Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 62–3.
  152. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 71–2.
  153. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 52–3.
  154. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 116.
  155. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 68.
  156. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 52 – 53, 55.
  157. ↑ 157.0 157.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 87.
  158. ↑ 158.0 158.1 Veccia Vaglieri 1970, পৃষ্ঠা. 67.
  159. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 84.
  160. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 52.
  161. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 108, 113.
  162. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 53.
  163. ↑ 163.0 163.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 108.
  164. ↑ 164.0 164.1 164.2 Hinds 1972a, পৃষ্ঠা. 467.
  165. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 109.
  166. ↑ 166.0 166.1 166.2 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 63.
  167. ↑ 167.0 167.1 Daftary 2014, পৃষ্ঠা. 30.
  168. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 98.
  169. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 100–2.
  170. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 59.
  171. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 107–8.
  172. ↑ 172.0 172.1 172.2 172.3 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 22.
  173. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 62.
  174. ↑ 174.0 174.1 McHugo 2017, পৃষ্ঠা. 49.
  175. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 121.
  176. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 118–9.
  177. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 128.
  178. ↑ Veccia Vaglieri 1970, পৃষ্ঠা. 68.
  179. ↑ 179.0 179.1 179.2 179.3 179.4 179.5 179.6 Anthony 2013, পৃষ্ঠা. 31.
  180. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 111.
  181. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 111, 119.
  182. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 122.
  183. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 123.
  184. ↑ 184.0 184.1 184.2 184.3 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 112.
  185. ↑ 185.0 185.1 185.2 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 127.
  186. ↑ Levi Della Vida & Khoury 2012.
  187. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 126.
  188. ↑ Hinds 1972a.
  189. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 152.
  190. ↑ 190.0 190.1 190.2 Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 65.
  191. ↑ 191.00 191.01 191.02 191.03 191.04 191.05 191.06 191.07 191.08 191.09 Veccia Vaglieri 2012f.
  192. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 157.
  193. ↑ 193.0 193.1 193.2 Lapidus 2002, পৃষ্ঠা. 56.
  194. ↑ 194.0 194.1 Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 81.
  195. ↑ 195.0 195.1 195.2 195.3 195.4 195.5 195.6 195.7 Bahramian 2015.
  196. ↑ 196.0 196.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 142–3.
  197. ↑ 197.0 197.1 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 24.
  198. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 70.
  199. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 143.
  200. ↑ 200.0 200.1 200.2 200.3 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 147.
  201. ↑ 201.0 201.1 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 64.
  202. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 144–5.
  203. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 144.
  204. ↑ 204.0 204.1 Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 71.
  205. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 85.
  206. ↑ Veccia Vaglieri 1970, পৃষ্ঠা. 69.
  207. ↑ 207.0 207.1 Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 72.
  208. ↑ 208.0 208.1 208.2 208.3 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 158.
  209. ↑ Keaney 2021, §3.5.
  210. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 72.
  211. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 115.
  212. ↑ It was only when Yazdegerd died (A.D. 651) that some mark of Arab authority was added to the coinage (Plate II, 1; Marv, 651-52). Most early drahms have only a short Arabic religious inscription in the margin (such as "besm Allāh", "in the name of God"), with the name of Yazdegerd or his predecessor Ḵosrow II, but a few have the name of ʿAbdallāh b. ʿĀmer, conqueror and governor of southern and eastern Iran. The most common name in the first two decades of Arab rule is Ḵosrow II. https://www.iranicaonline.org/articles/arab-sasanian-coins
  213. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 309–10.
  214. ↑ 214.0 214.1 214.2 Momen 1985, পৃষ্ঠা. 25.
  215. ↑ Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 43.
  216. ↑ McHugo 2017, পৃষ্ঠা. 53.
  217. ↑ 217.0 217.1 Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 91.
  218. ↑ 218.0 218.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 148.
  219. ↑ 219.0 219.1 219.2 Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 45.
  220. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 105.
  221. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 272.
  222. ↑ 222.0 222.1 Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 44.
  223. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 149–50.
  224. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 89.
  225. ↑ 225.0 225.1 Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 46.
  226. ↑ Tabatabai 1975, পৃষ্ঠা. 64.
  227. ↑ Nasr et al. 2015, পৃষ্ঠা. 3203.
  228. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 89–90.
  229. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 150.
  230. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 77.
  231. ↑ 231.0 231.1 Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 73.
  232. ↑ Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 72–73.
  233. ↑ Mavani 2013, পৃষ্ঠা. 67–68.
  234. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 57.
  235. ↑ 235.0 235.1 Haider 2014, পৃষ্ঠা. 34.
  236. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 60.
  237. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 251 – 252.
  238. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 59.
  239. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 71.
  240. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 58–59.
  241. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 262n30.
  242. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 67.
  243. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 133.
  244. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 90.
  245. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 83.
  246. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 84, 90.
  247. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 55–6.
  248. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 94.
  249. ↑ 249.0 249.1 Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 95.
  250. ↑ 250.0 250.1 250.2 McHugo 2017, পৃষ্ঠা. 64.
  251. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 264.
  252. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 105–6.
  253. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 276.
  254. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 153.
  255. ↑ Lambton 1991, পৃষ্ঠা. xix, xx.
  256. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 156.
  257. ↑ 257.0 257.1 Heck 2023.
  258. ↑ 258.0 258.1 258.2 Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 94.
  259. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 84.
  260. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 115.
  261. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 109.
  262. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 108.
  263. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 109–10.
  264. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 227.
  265. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 111–2.
  266. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 89.
  267. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 133.
  268. ↑ Cappucci 2014, পৃষ্ঠা. 19.
  269. ↑ 269.0 269.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 157.
  270. ↑ Aslan 2005, পৃষ্ঠা. 132.
  271. ↑ 271.0 271.1 McHugo 2017, §2.II.
  272. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 98, 101, 107.
  273. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 88.
  274. ↑ 274.0 274.1 Hinds 1971, পৃষ্ঠা. 361.
  275. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 166.
  276. ↑ Hazleton 2009, পৃষ্ঠা. 107.
  277. ↑ 277.0 277.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 169.
  278. ↑ 278.0 278.1 278.2 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 159.
  279. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 169–70.
  280. ↑ 280.0 280.1 280.2 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 170.
  281. ↑ Hazleton 2009, পৃষ্ঠা. 113.
  282. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 139.
  283. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 171–2.
  284. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 140.
  285. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 171.
  286. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 172.
  287. ↑ 287.0 287.1 Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 141.
  288. ↑ Hazleton 2009, পৃষ্ঠা. 121.
  289. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 180-1.
  290. ↑ Hazleton 2009, পৃষ্ঠা. 122.
  291. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 182.
  292. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 194.
  293. ↑ Petersen 1958, পৃষ্ঠা. 165.
  294. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 97.
  295. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 190.
  296. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 144.
  297. ↑ Rahman 1995, পৃষ্ঠা. 58.
  298. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 160.
  299. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 99.
  300. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 196.
  301. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 203.
  302. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 204.
  303. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 204–205.
  304. ↑ 304.0 304.1 304.2 304.3 Shah-Kazemi 2014, পৃষ্ঠা. 23.
  305. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 95–6.
  306. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 186.
  307. ↑ Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 66.
  308. ↑ 308.0 308.1 308.2 308.3 McHugo 2017, 2.III.
  309. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 226.
  310. ↑ 310.0 310.1 310.2 Lecker 2012.
  311. ↑ 311.0 311.1 311.2 311.3 311.4 311.5 311.6 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 161.
  312. ↑ 312.0 312.1 312.2 Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 75.
  313. ↑ Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 67.
  314. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 232.
  315. ↑ Hazleton 2009, পৃষ্ঠা. 198.
  316. ↑ 316.0 316.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 234.
  317. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 235.
  318. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 119.
  319. ↑ Abbas 2021, পৃষ্ঠা. 149.
  320. ↑ 320.0 320.1 320.2 320.3 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 238.
  321. ↑ Adamec 2017, পৃষ্ঠা. 406.
  322. ↑ Veccia Vaglieri 1970, পৃষ্ঠা. 70.
  323. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 123–4.
  324. ↑ Hinds 1972b, পৃষ্ঠা. 97.
  325. ↑ 325.0 325.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 241.
  326. ↑ Hinds 1972b, পৃষ্ঠা. 98.
  327. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 241–2.
  328. ↑ 328.0 328.1 328.2 Afsaruddin 2013, পৃষ্ঠা. 53.
  329. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 1–2.
  330. ↑ 330.0 330.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 243.
  331. ↑ Dakake 2007, পৃষ্ঠা. 1.
  332. ↑ 332.0 332.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 247.
  333. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 245.
  334. ↑ 334.0 334.1 Rauf 2007, পৃষ্ঠা. 191.
  335. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 248–249.
  336. ↑ 336.0 336.1 336.2 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 163.
  337. ↑ 337.0 337.1 Levi Della Vida 2012.
  338. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 162.
  339. ↑ Hinds 1972b, পৃষ্ঠা. 100.
  340. ↑ Hinds 1972b, পৃষ্ঠা. 101.
  341. ↑ Rauf 2007, পৃষ্ঠা. 190–191.
  342. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 249–50.
  343. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 129.
  344. ↑ 344.0 344.1 344.2 344.3 344.4 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 255.
  345. ↑ Aslan 2005, পৃষ্ঠা. 137.
  346. ↑ 346.0 346.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 256.
  347. ↑ 347.0 347.1 347.2 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 257.
  348. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 286.
  349. ↑ 349.0 349.1 349.2 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 165.
  350. ↑ Fadel 2013, পৃষ্ঠা. 43.
  351. ↑ Hinds 1972b, পৃষ্ঠা. 102.
  352. ↑ Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 65.
  353. ↑ Daftary 2013, পৃষ্ঠা. 31.
  354. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 257–8.
  355. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 255, 257.
  356. ↑ 356.0 356.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 259–60.
  357. ↑ Wellhausen 1901, পৃষ্ঠা. 17–18.
  358. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 254.
  359. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 260.
  360. ↑ 360.0 360.1 Wellhausen 1901, পৃষ্ঠা. 18.
  361. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 259–261.
  362. ↑ 362.0 362.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 260–1.
  363. ↑ Wellhausen 1927, পৃষ্ঠা. 85.
  364. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 141, 171.
  365. ↑ 365.0 365.1 365.2 Donner 2010, পৃষ্ঠা. 164.
  366. ↑ 366.0 366.1 Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 262.
  367. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 261.
  368. ↑ Kelsay 1993, পৃষ্ঠা. 87.
  369. ↑ Shah-Kazemi 2019, পৃষ্ঠা. 97–8.
  370. ↑ Ayoub 2014, পৃষ্ঠা. 141.
  371. ↑ 371.0 371.1 Shaban 1971, পৃষ্ঠা. 77.
  372. ↑ 372.0 372.1 Jafri 1979, পৃষ্ঠা. 123.
  373. ↑ Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 68.
  374. ↑ Kennedy 2016, পৃষ্ঠা. 69.
  375. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 268 – 9.
  376. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 262, 288–291, 293.
  377. ↑ Madelung 1997, পৃষ্ঠা. 307.
  378. ↑ Donner 2010, পৃষ্ঠা. 166.

তথ্যসমূহ

[সম্পাদনা কৰক]

গ্ৰন্থসমূহ

[সম্পাদনা কৰক]

বিশ্বকোষ

[সম্পাদনা কৰক]

ইৰানিক বিশ্বকোষ

[সম্পাদনা কৰক]

ইছলামৰ বিশ্বকোষ

[সম্পাদনা কৰক]

বিশ্বকোষ ইছলামিকা

[সম্পাদনা কৰক]

অন্যান্য

[সম্পাদনা কৰক]

জাৰ্নেল আৰু থিছিছ

[সম্পাদনা কৰক]

অধিক পঢ়ক

[সম্পাদনা কৰক]
  • Hamidullah, Muhammad (1988). The Prophet's Establishing a State and His Succession. University of California. ISBN 978-969-8016-22-7. 
  • Merrick, James L. (2005). The Life and Religion of Mohammed as Contained in the Sheeah Traditions. Kessinger Publishing. ISBN 978-1-4179-5536-7. 
সাঁচ:S-rel
ৰাজনৈতিক কাৰ্যালয়সমূহ
আলী
Cadet branch of the কুৰাইশ্ব
জন্ম: প্ৰায় 600 মৃত্যু: প্ৰায় 28 January 661

সাঁচ:S-rel

পূৰ্বৱৰ্তী
উছমান ইবনে আফফান 		Caliph of Islam
4th Rashidun Caliph
656–661 		পৰৱৰ্তী
Hasan ibn Ali
পূৰ্বৱৰ্তী
Muhammad
as Final prophet 		Twelver Imam
Zaidi Imam
Ismaili Imam
Alevi Imam
Alawite Imam
632–661 		পৰৱৰ্তী
Hasan ibn Ali
as Imam
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=আলী&oldid=551041"ৰ পৰা অনা হৈছে