ইতিহাসবাদ
ইতিহাসবাদ (ইংৰাজী: Historicism) হৈছে পৰিঘটনাসমূহৰ অস্তিত্ব, বিশেষকৈ সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক পদ্ধতিসমূহৰ (ধাৰণা আৰু বিশ্বাসকে ধৰি) ব্যাখ্যা কৰাৰ এক পদ্ধতি। এই শব্দটো দৰ্শন, নৃতত্ত্ব আৰু সমাজবিজ্ঞানত বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ঐতিহাসিক দৃষ্টিভংগী নামেৰে জনাজাত পদ্ধতিৰ পৰা পৃথক আৰু পৰিপূৰক, যিয়ে এটা পৰিঘটনা, যেনে উদাহৰণস্বৰূপে এটা সামাজিক ৰূপ, সেই সামাজিক ৰূপে সমাজৰ গাঁথনিত কেনেকৈ কিছুমান কাৰ্য্য পূৰণ কৰে সেই বিষয়ে যুক্তি আগবঢ়াই ব্যাখ্যা কৰিব বিচাৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে পৰিঘটনাটোক নিৰ্দিষ্ট হিচাপে লৈ তাৰ পিছত যুক্তিযুক্ত নীতিৰ পৰা ইয়াৰ ন্যায্যতা প্ৰদান কৰিবলৈ বিচৰাতকৈ ঐতিহাসিক দৃষ্টিভংগীয়ে কয় "এইটো ক'ৰ পৰা আহিল?" আৰু "কি কি কাৰকে ইয়াৰ সৃষ্টিৰ সূচনা কৰিছিল?"; অৰ্থাৎ ঐতিহাসিক ব্যাখ্যাই প্ৰায়ে প্ৰক্ৰিয়া আৰু আকস্মিকতাৰ ভূমিকাত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
ইতিহাসবাদক প্ৰায়ে তত্ত্ব আৰু আখ্যানসমূহক প্ৰসংগভিত্তিক কৰি তোলাত সহায় কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়, আৰু সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক পৰিঘটনাসমূহ কেনেকৈ আহিল সেই কথা বুজিবলৈ ই এক উপযোগী আহিলা হ’ব পাৰে। ঐতিহাসিক দৃষ্টিভংগীটো জ্ঞানৰ ব্যক্তিবাদী তত্ত্ব যেনে কঠোৰ অভিজ্ঞতাবাদ আৰু যুক্তিবাদৰ পৰা পৃথক, যিয়ে পৰম্পৰাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখে। ইতিহাসবাদ হ্ৰাসবাদী হ'ব পাৰে, প্ৰায়ে হোৱাৰ প্ৰৱণতা থাকে আৰু সাধাৰণতে ঐতিহাসিক পৰিৱৰ্তন সম্পূৰ্ণৰূপে যাদৃচ্ছিকভাৱে ঘটে বুলি ধাৰণা কৰা তত্ত্বৰ সৈতে ইয়াৰ বিপৰীতমুখী হয়।
ডেভিড ছামাৰ্ছে ই এইচ গমব্ৰিচৰ কামৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ইতিহাসবাদৰ নেতিবাচকভাৱে সংজ্ঞা দাঙি ধৰিছে, "ইতিহাসৰ নিয়মসমূহ প্ৰণয়নযোগ্য আৰু সাধাৰণতে ইতিহাসৰ ফলাফল ভৱিষ্যদ্বাণীযোগ্য" বুলি ধাৰণা কৰে আৰু লগতে "এই ধাৰণাটো যে ইতিহাস হৈছে পৰিঘটনাৰ আগৰ এটা সৰ্বজনীন মেট্ৰিস্ক, যিবোৰ ইতিহাসবিদে কেৱল সেই মেট্ৰিস্কৰ ভিতৰত ক্ৰমত ৰাখে।" তেওঁ লিখিছে যে এই পদ্ধতিয়ে "ইতিহাসৰ শেষবোৰ দৃশ্যমান কৰি তোলা যেন লাগে, এইদৰে ইতিহাসৰ আঁচনিত স্থান নথকা দেখা গোটসমূহৰ লিকুইডেচনক ন্যায্যতা প্ৰদান কৰে" আৰু ইয়াৰ ফলত "আধুনিক যুগৰ কিছুমান আটাইতকৈ হত্যাকাৰী মিথৰ নিৰ্মাণ" হৈছে।[1] ইটালীৰ দাৰ্শনিক জিয়াম্বাটিষ্টা ভিকো, জাৰ্মান দাৰ্শনিক ফ্ৰেড্ৰিখ হেগেল, কাৰ্ল মাৰ্ক্স আদিয়ে ইতিহাসবাদ ধাৰণাটো জনপ্ৰিয় কৰি তুলিছিল।
ইতিহাসবাদ শব্দটোৰ অৰ্থ
[সম্পাদনা কৰক]ইতিহাসবাদ শব্দটো জাৰ্মান দাৰ্শনিক কাৰ্ল উইলহেম ফ্ৰেড্ৰিখ শ্বলেগেলে উদ্ভাৱন কৰিছিল। সময়ৰ লগে লগে ইতিহাসবাদ কি আৰু ইয়াৰ চৰ্চা কেনেকৈ কৰা হয়, ইয়াৰ ভিন্ন আৰু বিচ্ছিন্ন অৰ্থ গঢ় লৈ উঠিছে।[2] ফৰাচী ৰচনাকাৰ মিচেল ডি মণ্টেইন (১৫৩৩–১৫৯২ ) আৰু ইটালীয় দাৰ্শনিক জি . হেগেলৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ লেখাত মাজে মাজে ইতিহাসবাদো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়। এই শব্দটো অভিজ্ঞতাভিত্তিক সমাজ বিজ্ঞান আৰু ফ্ৰান্স ব'য়াছৰ কামৰ সৈতেও জড়িত। ইতিহাসবাদ হাৰ্মেনিউটিক হোৱাৰ প্ৰৱণতা থাকে কাৰণ ই তথ্যৰ সতৰ্ক, কঠোৰ আৰু প্ৰসংগভিত্তিক ব্যাখ্যাক মূল্য দিয়ে; বা আপেক্ষিকতাবাদী, কাৰণ ই সৰ্বজনীন, মৌলিক আৰু অপৰিৱৰ্তনীয় ব্যাখ্যাৰ ধাৰণাক নাকচ কৰে।
সমালোচনা
[সম্পাদনা কৰক]হেগেল: হেগেলে স্বাধীনতাৰ দিশত অগ্ৰগতি "আত্মা" (Geist) দ্বাৰা পৰিচালিত হোৱা দেখিছিল, যিটো আপাত দৃষ্টিত অতিপ্ৰাকৃতিক শক্তি যিয়ে মানুহৰ সকলো কাৰ্য্য আৰু পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া-কলাপক নিৰ্দেশনা দিয়ে। তথাপিও হেগেলে স্পষ্ট কৰি দিছে যে আত্মা হৈছে কেৱল বিমূৰ্ততা যিটো "সসীম কাৰকৰ কাৰ্য্যকলাপৰ জৰিয়তে" অস্তিত্বলৈ আহে। এইদৰে হেগেলৰ ইতিহাসৰ নিৰ্ণায়ক শক্তিসমূহৰ আধ্যাত্মিক প্ৰকৃতি নাথাকিবও পাৰে, যদিও তেওঁৰ বহু বিৰোধী আৰু ব্যাখ্যাকাৰীয়ে তেওঁক আধ্যাত্মিক আৰু নিৰ্ণায়ক দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰা বুলি বুজি পাইছে।
হেগেলৰ ঐতিহাসিকতাবাদৰ পৰা এইটোও অনুমান কৰিব পাৰি যে যিকোনো মানৱ সমাজ আৰু মানৱীয় সকলো কাৰ্য্যকলাপ যেনে বিজ্ঞান, শিল্প, বা দৰ্শন, তেওঁলোকৰ ইতিহাসৰ দ্বাৰা সংজ্ঞায়িত হয়। ফলস্বৰূপে উক্ত ইতিহাস বুজি পালেহে ইহঁতৰ সত্তা বিচাৰিব পাৰি। এনে যিকোনো মানৱীয় প্ৰচেষ্টাৰ ইতিহাস, তদুপৰি, কেৱল চলি থকাই নহয়, আগতে যোৱা কথাৰ বিৰুদ্ধেও প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰকাশ কৰে; এইটোৱেই হৈছে হেগেলৰ বিখ্যাত ডায়েলেক্টিক শিক্ষাৰ উৎস যিটো সাধাৰণতে " থিছিছ, এণ্টিথেছিছ আৰু সংশ্লেষণ " শ্লোগানেৰে সামৰি লোৱা হয়। (হেগেলে এই শব্দবোৰ ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল, যদিও জোহান ফিচে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ) হেগেলৰ বিখ্যাত এফোৰিজম, "দৰ্শন হৈছে দৰ্শনৰ ইতিহাস", ইয়াক স্পষ্টভাৱে বৰ্ণনা কৰিছে।[3]
মাস্কবাদ: পশ্চিমীয়া মাৰ্ক্সবাদী যেনে কাৰ্ল কৰ্চ, এণ্টনিঅ' গ্ৰামছি আৰু আদিম জৰ্জ লুকাকে হেগেলৰ মাজত মাৰ্ক্সৰ চিন্তাৰ শিপাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। তেওঁলোকে মাৰ্ক্সবাদক ঐতিহাসিকভাৱে আপেক্ষিকতাবাদী দৰ্শন হিচাপে ব্যাখ্যা কৰে, যিয়ে ধাৰণাসমূহক (মাৰ্ক্সবাদী তত্ত্বকে ধৰি) সৃষ্টি কৰা ঐতিহাসিক যুগসমূহৰ উৎপাদন হিচাপে লয়। এই দৃষ্টিত মাৰ্ক্সবাদ কোনো বস্তুনিষ্ঠ সমাজ বিজ্ঞান নহয়, বৰঞ্চ ই এক ঐতিহাসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ ভিতৰত শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ শ্ৰেণী চেতনাৰ তাত্ত্বিক প্ৰকাশ। মাৰ্ক্সবাদৰ এই বুজাবুজিক গাঁথনিগত মাৰ্ক্সবাদী লুই আলথাছাৰে তীব্ৰ সমালোচনা কৰে, মাৰ্ক্সবাদ হৈছে এক বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান, সমাজ আৰু শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থৰ পৰা স্বায়ত্তশাসিত বুলি দৃঢ়তাৰে কয়। সেয়েহে মাৰ্ক্সবাদক প্ৰায়ে ভৱিষ্যতৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ নিৰ্ধাৰিত দাবীৰ সৈতে জড়িত কৰা হয়, কিন্তু এইবোৰ মাৰ্ক্সবাদৰ গাঁথনিগত অংশ নহয়, যিটো সমালোচনাৰ শৈলী হিচাপে বিভিন্ন সমালোচনাত্মক পঞ্জীৰ মাজত পাৰ্থক্যৰ প্ৰয়োজন হয়, যিয়ে একেলগে কোনো নিৰ্দিষ্ট ফলাফলৰ ভৱিষ্যদ্বাণী নকৰাকৈয়ে বহল ঐতিহাসিক-ভৌগোলিক উত্তেজনাৰ বুজাবুজি গঢ়ি তোলে।[4]
কাৰ্ল পপাৰ: কাৰ্ল পপাৰে তেওঁৰ প্ৰভাৱশালী গ্ৰন্থ The Poverty of Historicism and The Open Society and Its Enemies ত ঐতিহাসিকতাবাদ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল। যাৰ অৰ্থ হ'ল: "সমাজ বিজ্ঞানৰ এনে এক দৃষ্টিভংগী যিয়ে ঐতিহাসিক ভৱিষ্যদ্বাণীক তেওঁলোকৰ প্ৰধান লক্ষ্য বুলি ধৰি লৈছে, আৰু যিয়ে ধৰি লৈছে যে এই লক্ষ্যৰ অন্তৰ্নিহিত 'ছন্দ' বা 'প্যাটাৰ্ণ', 'আইন' বা 'প্ৰৱণতা' আৱিষ্কাৰ কৰি এই লক্ষ্য লাভ কৰিব পৰা যায়।" ইতিহাসৰ বিৱৰ্তন।" পপাৰে ঐতিহাসিকবাদৰ লগতে নিৰ্ধাৰিততাবাদ আৰু সামগ্ৰিকতাবাদক নিন্দা কৰে যিটোৱে ইয়াৰ ভিত্তি গঠন কৰে বুলি দাবী কৰে আৰু দাবী কৰে যে ঐতিহাসিকতাবাদে মিছা কথাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়, ডগমেটিক, মতাদৰ্শগত বিশ্বাসক অৱগত কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে। The Poverty of Historicism ত তেওঁ ঐতিহাসিকতাক এই মতামতৰ সৈতে চিনাক্ত কৰিছিল যে "ঐতিহাসিক ভাগ্যৰ অদম্য নিয়ম" আছে, যিটো মতামতৰ বিৰুদ্ধে তেওঁ সকীয়াই দিছিল। যদিহে এইটো ঐতিহাসিকবাদৰ সমৰ্থকসকলে যিটোৰ বাবে যুক্তি আগবঢ়ায়, তাৰ বিপৰীত যেন লাগে, প্ৰসংগক্ৰমে আপেক্ষিক ব্যাখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত, তেন্তে পপাৰৰ মতে এনে হয়, কেৱল এই কাৰণেই যে এনে সমৰ্থকসকলে ইতিহাসৰ প্ৰতি কি ধৰণৰ কাৰণগততা আৰোপ কৰে, সেই বিষয়ে অজ্ঞাত। পপাৰে হেগেলৰ ইতিহাস তত্ত্বৰ উল্লেখ কৰি লিখিছিল, যাক তেওঁ ব্যাপক সমালোচনা কৰিছিল।
লিঅ ষ্ট্ৰাউছ: লিঅ' ষ্ট্ৰাউছে ঐতিহাসিকতাবাদ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল আৰু খবৰ অনুসৰি ইয়াক বৌদ্ধিক স্বাধীনতাৰ বাবে একক সৰ্ববৃহৎ ভাবুকি বুলি অভিহিত কৰিছিল যিমানখিনিলৈকে ই অন্যায়-বিশুদ্ধ-আৰু-সৰলতাক সম্বোধন কৰাৰ কোনো প্ৰচেষ্টাক অস্বীকাৰ কৰে (এনেকৈয়ে ঐতিহাসিকবাদে "প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ" বা "প্ৰকৃতিৰ দ্বাৰা অধিকাৰ"ক প্ৰত্যাখ্যান কৰাৰ তাৎপৰ্য্য)। ষ্ট্ৰাউছে যুক্তি দিছিল যে ঐতিহাসিকতাবাদে "ৰাজনৈতিক দৰ্শনক নাকচ কৰে" (যিমানদূৰলৈকে এইটো স্থায়ী, অতি-ঐতিহাসিক তাৎপৰ্য্যৰ প্ৰশ্নৰ দ্বাৰা থিয় দিছে বা পৰে) আৰু ইয়াৰ ভিত্তি হৈছে "বৈজ্ঞানিক চিন্তাকে ধৰি সকলো মানৱ চিন্তাই এনে কিছুমান চৰ্তত নিৰ্ভৰশীল যিবোৰ মানৱ যুক্তিৰ দ্বাৰা বৈধতা প্ৰদান কৰিব নোৱাৰি আৰু যিটো ঐতিহাসিক যুগৰ পৰা ঐতিহাসিক যুগলৈ আহিছে।" ষ্ট্ৰাউছে আৰু আৰ জি কলিংউডক ইংৰাজী ভাষাৰ ঐতিহাসিকতাবাদৰ আটাইতকৈ সুসংহত সমৰ্থক হিচাপে চিনাক্ত কৰে। কলিংউডৰ যুক্তিৰ বিৰোধিতা কৰি ষ্ট্ৰাউছে ঐতিহাসিক সমাজ বিজ্ঞানীসকলে বাস্তৱ জীৱনৰ সমস্যাসমূহ—বিশেষকৈ অত্যাচাৰৰ সমস্যাসমূহ—এইখিনিলৈকে সমাধান কৰাত ব্যৰ্থ হোৱাৰ বিৰুদ্ধে সকীয়াই দিছিল যে তেওঁলোকে সকলো নৈতিক সমস্যাক আপেক্ষিক কৰি (বা "বস্তুগত" কৰি তোলে) ইয়াৰ তাৎপৰ্য্যক কঠোৰভাৱে অন্তৰ্নিহিত বা "বস্তুনিষ্ঠ"ৰ পৰা বঞ্চিত বিশেষ বা নিত্য পৰিৱৰ্তিত সামাজিক-বস্তুগত অৱস্থাৰ কাৰ্য্যত ৰাখি। "মান।" একেদৰে ষ্ট্ৰাউছে এৰিক ভোগেলিনে আধুনিক ৰাজনৈতিক সমস্যাৰ ব্যাখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰাচীন ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাক পথ প্ৰদৰ্শক বা বাহন হিচাপে পৰিত্যাগ কৰাটোক সমালোচনা কৰিছিল।
তথ্য সংগ্ৰহ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ Summers, David (Winter 1989). ""'Form', Nineteenth-Century Metaphysics, and the Problem of Art Historical Description"". Critical Inquiry খণ্ড 15 (2): 383. doi:10.1086/448489.
- ↑ Brian Leiter, Michael Rosen (eds.), The Oxford Handbook of Continental Philosophy, Oxford University Press, 2007, p. 175: "[The word 'historicism'] appears as early as the late eighteenth century in the writings of the German romantics, who used it in a neutral sense. In 1797 Friedrich Schlegel used 'historicism' to refer to a philosophy that stresses the importance of history..."; Katherine Harloe, Neville Morley (eds.), Thucydides and the Modern World: Reception, Reinterpretation and Influence from the Renaissance to the Present, Cambridge University Press, 2012, p. 81: "Already in Friedrich Schlegel's Fragments about Poetry and Literature (a collection of notes attributed to 1797), the word Historismus occurs five times."
- ↑ Kaufmann, Walter. "The Hegel Myth and Its Method". Marxists Internet Archive. https://www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/us/kaufmann.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 May 2025.
- ↑ Wacquant, Loic J. D. (1985). "Heuristic Models in Marxian Theory". Social Forces খণ্ড 64 (1): 17–45. doi:10.2307/2578970. ISSN 0037-7732. https://www.jstor.org/stable/2578970.