ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ
ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ (Sanskrit: ऐतरेय ब्राह्मण) প্ৰাচীন ভাৰতীয় পৱিত্ৰ গীতৰ সংকলন ঋগবেদৰ শ্বাকাল শাখাৰ ব্ৰাহ্মণ। এই গ্ৰন্থখন পৰম্পৰা অনুসৰি মহীদাস ঐতৰেয়ৰ বুলি কোৱা হয়।[1][2]
ৰচক
[সম্পাদনা কৰক]চতুৰ্দশ শতিকাৰ এজন ধাৰাভাষ্যকাৰ বিজয়নগৰৰ সায়নে সমগ্ৰ ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণক এজন মানুহৰ বুলি কয়: মহীদাস ঐতৰেয়।[3] গ্ৰন্থখনৰ পৰিচয়ত সায়ানাই "ঐতৰেয়" এটা মেট্ৰ’নিমিক নাম বুলি মত প্ৰকাশ কৰিছে। মহীদাসৰ মাতৃ আছিল "ইতাৰা" (ইতাৰা), যাৰ নাম সংস্কৃত "ইতৰ" শব্দৰপৰা উদ্ভৱ হৈছে। তেওঁ এজন মহান ঋষিৰ এগৰাকী পত্নী আছিল। মহীদাসতকৈ ঋষিয়ে আন পত্নীৰপৰা ওপজা পুত্ৰক অগ্ৰাধিকাৰ দিছিল। এবাৰ তেওঁৰ বাকী সকলো পুত্ৰক কোলাত ল’লে, কিন্তু মহীদাসক আওকাণ কৰিলে। পুত্ৰৰ চকুত চকুলো দেখা পাই ইতাৰাই তেওঁৰ কুলদেৱী ভূমি (পৃথিৱী দেৱী)ক প্ৰাৰ্থনা কৰিলে। তাৰ পিছত ভূমিয়ে আবিৰ্ভাৱ হৈ ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণত থকা জ্ঞান মহীদাসক উপহাৰ দিলে।[4]
মহীদাস সায়নৰ আগৰ আন আন গ্ৰন্থ যেনে চন্দোগ্য উপনিষদ (৩.১৬.৭) আৰু ঐতৰেয় আৰণ্যক (২.১.৭, ৩.৮) আদিত উল্লেখ আছে। কিন্তু এই কোনো এখন গ্ৰন্থতে সায়নৰ কিংবদন্তিৰ উল্লেখ নাই।[4] ঐতৰেয় অৰণ্যক নিঃসন্দেহে এক সংমিশ্ৰিত গ্ৰন্থ, আৰু সম্ভৱ যে ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণৰ একাধিক লেখক আছিল। এ বি কীথৰ মতে, গ্ৰন্থখনৰ বৰ্তমানৰ সম্পাদনা মহীদাসৰ বুলি ক’ব পাৰি যদিও সম্পূৰ্ণ নিৰ্ণায়কভাৱে ক’ব নোৱাৰি।[3]
অশ্বলায়ন ব্ৰাহ্মণৰ সৈতে চিনাক্তকৰণ
[সম্পাদনা কৰক]অশ্বলায়ন শ্ৰৌতসূত্ৰ আৰু অশ্বলায়ন গ্ৰীহসূত্ৰ, যিবোৰক অশ্বলায়ন ঋষিৰ বুলি কোৱা হয়, সেইবোৰ হৈছে ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণৰ সৈতে জড়িত শ্ৰৌতসূত্ৰ আৰু গৃহসূত্ৰ।[5] কিছুমান সংস্কৃত গ্ৰন্থত অশ্বলায়ন ব্ৰাহ্মণ নামৰ এখন গ্ৰন্থৰো উল্লেখ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰঘুনন্দনে (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১৬ শতিকা) তেওঁৰ মালমসত্ত্বত তেওঁ অশ্বলায়ন ব্ৰাহ্মণ বুলি কোৱাৰপৰা এটা শ্লোক উদ্ধৃত কৰিছে। এই পদটো ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ পদৰ সামান্য বেলেগ।[6]
সাধাৰণ মতামত হ’ল অশ্বলায়ন ব্ৰাহ্মণ কেৱল ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণৰ আন এটা নাম। কিন্তু আন এটা তত্ত্ব অনুসৰি ই হয়তো এতিয়া হেৰাই যোৱা, একেধৰণৰ কিন্তু সুকীয়া ব্ৰাহ্মণ গ্ৰন্থ হ’ব পাৰে।[7][8]
ৰচনাৰ তাৰিখ
[সম্পাদনা কৰক]ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ কিছু নিশ্চিতভাৱে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১ম সহস্ৰাব্দৰ, সম্ভৱতঃ ইয়াৰ প্ৰথমাৰ্দ্ধৰ।[9] প্ৰকাশিত সময়ৰ অনুমানত তলত দিয়া তথ্যসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে:
- ব্ৰাহ্মণৰ অনুবাদক এ বি কীথে (১৯২০) খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাৰ এটা তাৰিখৰ বিশদ যুক্তি দাঙি ধৰিছিল।[10]
- এইচ এইচ উইলছন (১৮৬৬): "প্ৰায় ৬ শতিকা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব।"[11]
- জন জি আৰ ফৰলং (১৯০৬): "৭০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বতকৈ পিছত নহয়।"[12]
- ই.জে.ৰেপছন (১৯১৪): "সম্ভৱতঃ প্ৰায় ৫০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব।" "আইতাৰেয় ব্ৰাহ্মণৰ পিছৰ গ্ৰন্থসমূহ"ৰ বাবে।[13]
- ফ্ৰেংকলিন চাউথৱৰ্থ (২০০৪), কৃষ্ণমূৰ্তি (২০০৩)ৰ উল্লেখ কৰি: "প্ৰায় সপ্তম শতিকা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব"[14]
- জান এন ব্ৰেমাৰ (২০০৭): "প্ৰায় ৮০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব"।[15]
বিষয়
[সম্পাদনা কৰক]এই গ্ৰন্থৰ চল্লিছটা অধ্যায় (অধ্যায়) আঠটা পঞ্চিকা (পাঁচজনীয়া গোট)ৰ অধীনত গোট কৰা হৈছে। ইয়াৰ বিষয়-বস্তুৰ এক আভাস তলত দিয়া হ'ল:
- প্ৰথম পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: অভিষেকৰ ৰীতি
- ২য় অধ্যায়: প্ৰস্তাৱনা যজ্ঞ
- ৩য় অধ্যায়: সোমৰ ক্ৰয় আৰু অনা
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: প্ৰৱৰ্জ্য
- ৫ম অধ্যায়: অগ্নি, সোম, আৰু উচ্চ বেদীৰ নৈৱেদ্য আগবঢ়াই নিয়া
- পঞ্চিকা দ্বিতীয়
- ১ম অধ্যায়: পশু বলি
- ২য় অধ্যায়: পশু বলি আৰু ৰাতিপুৱাৰ প্ৰাৰ্থনা
- ৩য় অধ্যায়: আপোনাপ্ত্ৰিয় আৰু অন্যান্য অনুষ্ঠান
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: ইন্দ্ৰ আৰু বায়ু, মিত্ৰ আৰু বৰুণ আৰু অশ্বিনৰ পাত্ৰ
- ৫ম অধ্যায়: অজ্য শাস্ত্ৰ
- তৃতীয় পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: প্ৰৌগ শাস্ত্ৰ, বশত আহ্বান আৰু নিবিদ
- ২য় অধ্যায়: মাৰুত্বতী আৰু নিষ্কেৱল্য শাস্ত্ৰ
- ৩য় অধ্যায়: বৈশ্বদেৱ আৰু অগ্নিমৰুৎ
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: অগ্নিস্তোমৰ সম্পৰ্কে সাধাৰণ বিবেচনা
- ৫ম অধ্যায়: যজ্ঞ সম্পৰ্কে কিছুমান বিশদ বিৱৰণ
- চতুৰ্থ পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: শোদাশিন আৰু অতিৰাত্ৰ যজ্ঞ
- ২য় অধ্যায়: অশ্বিন শাস্ত্ৰ আৰু গৱম আয়ন
- ৩য় অধ্যায়: শদহ আৰু বিষুৱন্ত
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: দ্বাদশাহ ৰীতি
- ৫ম অধ্যায়: দ্বাদশাহৰ প্ৰথম দুদিন
- পঞ্চম পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: দ্বাদশাহৰ তৃতীয় আৰু চতুৰ্থ দিন
- ২য় অধ্যায়: দ্বাদশাহৰ পঞ্চম আৰু ষষ্ঠ দিন
- ৩য় অধ্যায়: দ্বাদশাহৰ সপ্তম আৰু অষ্টম দিন
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: দ্বাদশাহৰ নৱম আৰু দশম দিন
- ৫ম অধ্যায়: অগ্নিহোত্ৰ আৰু ব্ৰাহ্মণ পুৰোহিত
- ষষ্ঠ পঞ্চিকা
- প্ৰথম অধ্যায়: গ্ৰৱস্তুত আৰু সুব্ৰহ্মণ্যৰ কাৰ্যালয়
- দ্বিতীয় অধ্যায়: সত্ৰ আৰু অহিনাত হোত্ৰকাৰ শাস্ত্ৰ
- তৃতীয় অধ্যায়: হোত্ৰকসকলৰ বিষয়ে বিবিধ বিন্দু
- চতুৰ্থ অধ্যায়: সম্পতা স্তৱ, বালাখিল্য আৰু দুৰোহন
- ৫ম অধ্যায়: তৃতীয় চাপৰ শিল্প শাস্ত্ৰ
- সপ্তম পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: যজ্ঞৰ বলিৰ অংশ বিতৰণ
- ২য় অধ্যায়: যজ্ঞত হোৱা ভুলৰ প্ৰায়শ্চিত্ত
- ৩য় অধ্যায়: শুনাহছেপৰ আখ্যান
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: ৰাজকীয় অভিষেকৰ প্ৰস্তুতি
- ৫ম অধ্যায়: ৰজাৰ যজ্ঞৰ পানীয়
- অষ্টম পঞ্চিকা
- ১ম অধ্যায়: সোম দিনৰ স্তোত্ৰ আৰু শাস্ত্ৰ
- ২য় অধ্যায়: ৰজাৰ অভিষেক
- ৩য় অধ্যায়: ইন্দ্ৰৰ অভিষেক
- ৪ৰ্থ অধ্যায়: শ্ৰেষ্ঠ ৰজাৰ অভিষেক
- ৫ম অধ্যায়: পুৰোহিতৰ কাৰ্যালয়
কচম’গ্ৰাফী
[সম্পাদনা কৰক]অংশ ২.৭
[সম্পাদনা কৰক]বছৰৰ বিভিন্ন সময়ত কৰা বৈদিক আচাৰ-ব্যৱহাৰত জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানে উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণত (৪.১৮) কোৱা হৈছে যে, সূৰ্য ২১ দিন ধৰি স্থবিৰ হৈ থাকে, আৰু এই সময়ছোৱাৰ মাজদিন অৰ্থাৎ বিষুৱন্তত সৰ্বোচ্চ স্থানত উপনীত হয়।[16] দেৱতাসকলে ভয় কৰিছিল যে, এইখিনিতে সূৰ্যই ভৰসাম্য হেৰুৱাব, গতিকে তেওঁলোকে সূৰ্যক পাঁচডাল ৰছীৰে বান্ধিলে (পাঁচডাল "ৰছী" পাঁচটা প্ৰাৰ্থনাৰ পদ)। বিষুৱন্তক অনুষ্ঠানৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ দিন হিচাপে উল্লেখ কৰা হৈছে।[17][18] গ্ৰন্থখনত এইটোও উল্লেখ কৰা হৈছে যে সূৰ্যই অক্ষৰেখা অতিক্ৰম কৰাৰ পাছত সৰ্বাধিক শক্তিত জ্বলি উঠে।[17]
ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ(২.৭)ত কোৱা হৈছে:[19]
সূৰ্যটো প্ৰকৃততে কেতিয়াও অস্ত বা উদয় নহয়। তেওঁলোকে তেওঁক ‘তেওঁ অস্ত গৈছে’ বুলি ভাবে, দিনটোৰ শেষত উপনীত হৈ তেওঁ নিজকে ওলোটা কৰি পেলায় বুলি ভাবে; এইদৰে তেওঁ তলত সন্ধিয়া, ওপৰত দিন কৰে। আকৌ এই ক্ষেত্ৰত যে তেওঁলোকে তেওঁক ‘ৰাতিপুৱা উঠিছে’ বুলি ভাবে, ৰাতিৰ শেষত উপনীত হোৱাৰ পিছত তেওঁ নিজকে ওলোটাকৈ লয়; এইদৰে তেওঁ দিনটো তলত, ৰাতিটো ওপৰত কৰে। তেওঁ কেতিয়াও অস্ত নাযায়; সঁচাকৈয়ে তেওঁ কেতিয়াও অস্ত নাযায়।"
সূৰ্য আৰু পৃথিৱী
সূৰ্যই পৃথিৱীত দিন ৰাতি সৃষ্টি কৰে,
পৰিভ্ৰমণৰ বাবে,
ইয়াত ৰাতি হ’লে সিপাৰে দিন,
সূৰ্য প্ৰকৃততে উদয় বা ডুব নাযায়।
সুভাষ কাকৰ মতে ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল, পদ্যৰ লেখকৰ মতে সূৰ্য লৰচৰ নকৰে আৰু পৃথিৱীখনেই গতি কৰে, যাৰ পৰা গোলাকাৰ পৃথিৱীৰ সূৰ্যকেন্দ্ৰিকতা আৰু ঘূৰ্ণনৰ কথা অনুমান কৰিব পাৰি।[19] জ্যোতি ভূষণ দাস গুপ্তাৰ মতে, এই পদটোৱে বুজাইছে যে লেখকে “দিন আৰু ৰাতি যে বিশ্বব্যাপী পৰিঘটনা নহয়, বৰং স্থানীয়হে সেই কথা স্পষ্টকৈ বুজি পাইছিল’’। দাস গুপ্তাই লগতে কয় যে সূৰ্যৰ অৱস্থানৰ প্ৰতি গ্ৰন্থখনৰ আগ্ৰহ “বিশুদ্ধভাৱে আচাৰ-ব্যৱহাৰ’’ যেন লাগে, আৰু পদ্যটোক লেখকে পৃথিৱীক গোলক হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ প্ৰমাণ হিচাপে নিৰ্ণায়কভাৱে ল’ব নোৱাৰি।[22] কে চি চট্টোপাধ্যায়ৰ মতে, এই পদটোৱে কেৱল বুজাইছে যে সূৰ্যৰ দুটা ফাল আছে: এটা উজ্জ্বল আৰু আনটো ক’লা।[23]
অংশ ৩.৪৪
[সম্পাদনা কৰক]৩.৪৪ নং খণ্ডত অন্যান্য বিষয়ৰ লগতে ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণত উল্লেখ আছে (হাউগৰ অনুবাদ):[24][25]
সূৰ্য কেতিয়াও উদয় বা অস্ত নাযায়। যেতিয়া মানুহে সূৰ্য অস্ত যোৱা বুলি ভাবে (সেয়া নহয়)। কাৰণ দিনৰ শেষত উপস্থিত হোৱাৰ পিছত ই নিজকে দুটা বিপৰীত প্ৰভাৱ উৎপন্ন কৰে, তলৰ বস্তুলৈ ৰাতি আৰু আনফালে থকালৈ দিন কৰি তোলে। যেতিয়া তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে ই ৰাতিপুৱা উঠে (এই কল্পিত উত্থানৰ বাবে এইদৰে ব্যাখ্যা কৰিব লাগে)। ৰাতিৰ শেষত উপনীত হোৱাৰ পিছত ই নিজকে দুটা বিপৰীত প্ৰভাৱ উৎপন্ন কৰে, তলৰ বস্তুৰ বাবে ৰাতি আৰু আনফালে থকালৈ দিন কৰি তোলে।"
ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণ হিন্দু ধৰ্মৰ বৈদিক কৰ্পাছ গ্ৰন্থ আৰু শাস্ত্ৰ হোৱাৰ বাবে আৰু সেই গ্ৰন্থত কোনো মাউণ্ট মেৰু তত্ত্বৰ অভাৱৰ বাবে সায়নাৰ দৰে মধ্যযুগীয় ধাৰাভাষ্যকাৰসকলে বৈদিক যুগ আৰু মধ্যযুগীয় যুগৰ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞান তত্ত্বৰ মিলন ঘটাবলৈ যথেষ্ট অসুবিধা পাইছিল।[24] মধ্যযুগীয় ভাৰতীয় পণ্ডিতসকলে পুৰাণত গোলাকাৰ আৰু থাল আকৃতিৰ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞান ৰাখিছিল, আনহাতে সময় ৰক্ষাৰ বাবে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান (সিদ্ধান্ত) গ্ৰন্থসমূহে গোলাকাৰ ধাৰণাসমূহ ধৰি লৈছিল।[26][27]
ভাষাবিজ্ঞানত
[সম্পাদনা কৰক]ৰজা আৰু দেৱতা ঐতৰেয় ব্ৰাহ্মণৰ "ৰজা হৰিশচন্দ্ৰ" খণ্ড (৭.১৪ ... ৩৩.২)ৰ আধাৰত ৰচনা কৰা গ্ৰন্থ। ইয়াৰ সহায়ত প্ৰট’-ইন্দো-ইউৰোপীয় ভাষাৰ বিভিন্ন পুনৰ্গঠন তুলনা কৰা হৈছে।
তথ্যসূত্ৰ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ Keith, Arthur Berriedale (1998). Rigveda Brahmanas: the Aitareya and Kauṣītaki Brāhmaṇas of the Rigveda. প্ৰকাশক Delhi: Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 28. ISBN 81-208-1359-6. https://books.google.com/books?id=UDawvHc4AxgC&q=Mahidasa+Aitareya&pg=PA28.
- ↑ Roman alphabet transliteration Archived 2008-02-15 at the Wayback Machine, TITUS
- ↑ 3.0 3.1 Arthur Berriedale Keith (1920). Rigveda Brahmanas: The Aitareya and Kausitaki Brahmanas of the Rigveda. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 28–29. ISBN 978-81-208-1359-5. https://books.google.com/books?id=UDawvHc4AxgC&pg=PA28.
- ↑ 4.0 4.1 Friedrich Max Müller (1860). A History of Ancient Sanskrit Literature. Williams and Norgate. পৃষ্ঠা. 336–337. https://archive.org/details/historyofancient00mlle.
- ↑ Matthew R. Sayers (12 September 2013). Feeding the Dead: Ancestor Worship in Ancient India. OUP USA. পৃষ্ঠা. 14. ISBN 978-0-19-989643-1. https://books.google.com/books?id=3AOBwiZBjRMC&pg=PA14.
- ↑ Indian Studies. Ramakrishna Maitra. 1962. পৃষ্ঠা. 252. https://books.google.com/books?id=OWLVAAAAMAAJ.
- ↑ Summaries of Papers. Rashtriya Sanskrit Sansthan. 1981. পৃষ্ঠা. 16. https://books.google.com/books?id=V-4vAAAAIAAJ. "The existence of an Asvalayana Brahmana is, though less certain, also very probable, because none of the available Rgvedic Brahmanas can satisfactorily serve as the basis of the Asvalayana Srautasutra."
- ↑ Proceedings of the ... World Sanskrit Conference. Rashtriya Sanskrit Sansthan. 1985. পৃষ্ঠা. 117–119. https://books.google.com/books?id=6RQhAAAAMAAJ. "That the Asvalayana School had its own Samhita, makes it more probable that it had also its own Brahmana. [...] The Asvalayana Brahmana was therefore very similar to the AB on one hand and to the Taittiriya texts on the other."
- ↑ N.R.V. Prasad, ed (1995). The Andhra Pradesh Journal of Archaeology. Director of Archaeology and Museums, Government of Andhra Pradesh. পৃষ্ঠা. 3. https://books.google.com/books?id=gBJuAAAAMAAJ.
- ↑ Keith, Arthur Berriedale (1920) (en ভাষাত). Rigveda Brahmanas: the Aitareya and Kauṣītaki Brāhmaṇas of the Rigveda. প্ৰকাশক Cambridge, Mass.: Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 44. OCLC 611413511. https://archive.org/stream/rigvedabrahanasa00keit#page/44/mode/2up.
- ↑ cited after Monier Monier-Williams (1875). Indian Wisdom. W.H. Allen. পৃষ্ঠা. 28. https://archive.org/details/indianwisdomore00willgoog.
- ↑ John G. R. Forlong (1906). Encyclopedia of Religions. Cosimo. পৃষ্ঠা. 76–. ISBN 978-1-60520-489-5. https://books.google.com/books?id=FpXGJQeaatkC&pg=PA76.
- ↑ E.J. Rapson (1995). Ancient India: From the Earliest Times to the First Century A.D.. Asian Educational Services. পৃষ্ঠা. 159. ISBN 978-81-206-1107-8. https://books.google.com/books?id=lI4q7838nVcC&pg=PA159.
- ↑ Franklin Southworth (2 August 2004). Linguistic Archaeology of South Asia. Routledge. পৃষ্ঠা. 97. ISBN 978-1-134-31776-9. https://books.google.com/books?id=9i2WeeTjmKwC&pg=PT97.
- ↑ Jan N. Bremmer (2007). The Strange World of Human Sacrifice. Peeters Publishers. পৃষ্ঠা. 158. ISBN 978-90-429-1843-6. https://books.google.com/books?id=0tPjVJF8roYC&pg=PA158., referencing Michael Witzel (1989).
- ↑ Edwin Francis Bryant; Laurie L. Patton (2005). The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History. Psychology Press. পৃষ্ঠা. 321. ISBN 978-0-7007-1463-6. https://books.google.com/books?id=fHYnGde4BS4C&pg=PA321.
- ↑ 17.0 17.1 Charlotte Manning (1869). Ancient and Mediaeval India. Wm. H. Allen. পৃষ্ঠা. 360–. https://archive.org/details/ancientmediaeval01mann.
- ↑ Martin Haug (1863). The Aitareya Brahmanam of the Rigveda: Translation, with notes. Government Central Book Depot. পৃষ্ঠা. 290–291. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.24205.
- ↑ 19.0 19.1 Subhash Kak (2012). "Birth and Early Development of Indian Astronomy". In Helaine Selin. Astronomy Across Cultures: The History of Non-Western Astronomy. Springer. পৃষ্ঠা. 324–328. ISBN 978-94-011-4179-6. https://books.google.com/books?id=vRHvCAAAQBAJ&pg=PA328.
- ↑ Lionel D. Barnett (1994). Antiquities of India: An Account of the History and Culture of Ancient Hindustan. Phillip Warner: London. পৃষ্ঠা. 203 footnote 1. ISBN 978-81-206-0530-5. https://books.google.com/books?id=x40mwFwgK44C। আহৰণ কৰা হৈছে: 26 September 2016.
- ↑ Martin Haug (1922), The Aitareya Brahmana of the Rigveda, Chapter 3, Verse 44, Editor: BD Basu, The Sacred Books of the Hindus Series, pages 163-164
- ↑ Jyoti Bhusan Das Gupta (2007). Science, Technology, Imperialism, and War. Pearson. পৃষ্ঠা. 32. ISBN 978-81-317-0851-4. https://books.google.com/books?id=EJuM4FylchwC&pg=PA32.
- ↑ Kshetresh Chandra Chattopadhyay (1978). Studies in Vedic and Indo-Iranian Religion and Literature. Bharatiya Vidya Prakashan. পৃষ্ঠা. 90. https://books.google.com/books?id=6HkoAAAAYAAJ.
- ↑ 24.0 24.1 Speyer, J. S. (1906). "A remarkable Vedic Theory about Sunrise and Sunset". Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (Cambridge University Press (CUP)) খণ্ড 38 (3): 723–727. doi:10.1017/s0035869x00035000. https://zenodo.org/record/1428644.
- ↑ Martin Haug (2016). Aitareya Brahmanam of the Rigveda. Hanse. ISBN 978-3-7411-4401-1. https://books.google.com/books?id=jpi9jwEACAAJ.; The Aitareya Brahmanam of the Rigveda: Archive, pages 163-164
- ↑ Kurt A. Raaflaub; Richard J. A. Talbert (2009). Geography and Ethnography: Perceptions of the World in Pre-Modern Societies. John Wiley & Sons. পৃষ্ঠা. 36–37. ISBN 978-1-4443-1566-0. https://books.google.com/books?id=FH3WolaD9asC&pg=PA36.
- ↑ Jonathan Edelmann (2013). Ravi M. Gupta and Kenneth R. Valpey. ed. The Bhagavata Purana: Sacred Text and Living Tradition. Columbia University Press. পৃষ্ঠা. 58. ISBN 978-0-231-53147-4. https://books.google.com/books?id=eEPfrzAwO0sC&pg=PA58., Quote: "[...] the Siddhantas (a group of astronomical texts from the fifth century that argued for a spherical earth)..."