খাল

খাল বা কৃত্ৰিম জলপথ (ইংৰাজী: Canal) হৈছে নিষ্কাশন ব্যৱস্থাপনাৰ বাবে (যেনে বান নিয়ন্ত্ৰণ আৰু জলসিঞ্চন) বা জল পৰিবহণ বাহন (যেনে জল টেক্সি) পৰিবহণৰ বাবে নিৰ্মিত জলপথ বা অভিযান্ত্ৰিক নলা। বায়ুমণ্ডলীয় চাপত ইহঁতে মুক্ত, শান্ত পৃষ্ঠৰ প্ৰবাহ কঢ়িয়াই লৈ ফুৰে, আৰু ইয়াক কৃত্ৰিম নদী বুলি ভাবিব পাৰি।

বেছিভাগ ক্ষেত্ৰতে খাল এটাত ধাৰাবাহিকভাৱে বান্ধ আৰু তলা থাকে যিয়ে কম গতিৰ বিদ্যুৎ প্ৰবাহৰ জলাশয়ৰ সৃষ্টি কৰে। এই জলাশয়বোৰক শিথিল পানীৰ স্তৰ বুলি কোৱা হয়, প্ৰায়ে মাত্ৰ স্তৰ বুলি কোৱা হয়। খাল এটাক নেভিগেচন খাল বুলি ক'ব পাৰি যেতিয়া ই প্ৰাকৃতিক নদীৰ সমান্তৰালভাৱে থাকে আৰু নদীখনৰ নিৰ্গমন আৰু নিষ্কাশন অৱবাহিকাৰ এটা অংশ ভাগ কৰে আৰু ইয়াৰ উপত্যকাত থকাৰ সময়ত ইয়াৰ শিথিল পানীৰ স্তৰ বৃদ্ধি আৰু দীঘল কৰিবলৈ বান্ধ আৰু লক নিৰ্মাণ কৰি ইয়াৰ সম্পদসমূহৰ লাভ উঠাব পাৰে।

এটা খাল এটা ৰিজৰ ওপৰত এটা নিষ্কাশন বিভাজন কাটিব পাৰে, সাধাৰণতে সৰ্বোচ্চ উচ্চতাৰ ওপৰৰ বাহ্যিক পানীৰ উৎসৰ প্ৰয়োজন হয়। এনে খালৰ আটাইতকৈ পৰিচিত উদাহৰণ হ’ল পানামা খাল।

উচ্চতাত, উপত্যকাৰ ওপৰত আৰু অন্যান্য জলপথৰ ওপৰত বহুতো খাল নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। উচ্চ পৰ্যায়ত পানীৰ উৎস থকা খালে পানীৰ প্ৰয়োজন হোৱা চহৰৰ দৰে গন্তব্যস্থানলৈ পানী প্ৰেৰণ কৰিব পাৰে। ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ জলপথবোৰ আছিল এনে পানী যোগানৰ খাল।

এই শব্দটো এসময়ত মংগল গ্ৰহৰ পৃষ্ঠত দেখা ৰৈখিক বৈশিষ্ট্য, মংগল গ্ৰহৰ খাল, এটা আলোকীয় ভ্ৰম বৰ্ণনা কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।

কৃত্ৰিম জলপথৰ প্ৰকাৰ

নেভিগেচন হৈছে কোনো উন্নত নোহোৱা নদীৰ উপত্যকা আৰু নদীৰ তলৰ মোটামুটি সমান্তৰালভাৱে চলি থকা এক শৃংখলাবদ্ধ নলা। এটা নেভিগেচনে সদায় নদীখনৰ নিষ্কাশন অৱবাহিকা ভাগ কৰে। এখন জাহাজে নদীখনৰ নিজেই শান্ত অংশৰ লগতে উন্নতিৰ ব্যৱহাৰ কৰে, উচ্চতাৰ একে পৰিৱৰ্তন অতিক্ৰম কৰে।

প্ৰকৃত খাল হ'ল এটা নলা যিয়ে এটা নিষ্কাশন বিভাজন কাটি দুটা ভিন্ন নিষ্কাশন বেচিন সংযোগ কৰা এটা নেভিগেবল চেনেল তৈয়াৰ কৰে।

খালৰ প্ৰকাৰ

জলপথ : সামগ্ৰী আৰু মানুহ পৰিবহণ কৰা জাহাজ কঢ়িয়াই নিয়াৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা খাল আৰু নেভিগেচন। এইবোৰক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি:
- বৰ্তমানৰ হ্ৰদ, নদী, অন্যান্য খাল বা সাগৰক সংযোগ কৰা।
- ভেনিচৰ কেনেল গ্ৰেণ্ড আৰু অন্যান্য; আমষ্টাৰডাম বা উট্ৰেখ্টৰ গ্ৰেচটেন আৰু বেংককৰ জলপথ।
জলপথ : পানী যোগানৰ খাল যিবোৰ খোৱাপানী পৰিবহণ আৰু বিতৰণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, পৌৰসভাৰ ব্যৱহাৰ, জল শক্তি খাল আৰু কৃষি জলসিঞ্চনৰ বাবে।

নেদাৰলেণ্ডৰ ৰিজছৱিকৰ ওচৰৰ আমষ্টাৰডাম-ৰাইন খাল

গুৰুত্ব

ঐতিহাসিকভাৱে এখন সভ্যতাৰ বাণিজ্য, বিকাশ, বৃদ্ধি আৰু সজীৱতাৰ বাবে খালৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম আছিল। কয়লা আৰু অক্সিজেনৰ দৰে বৃহৎ কেঁচামালৰ গতিবিধি—কাৰ্যতঃ অধিক নগৰায়ন আৰু ঔদ্যোগীকৰণৰ পূৰ্বচৰ্ত—জল পৰিবহণ অবিহনে চলাচল কৰাটো কঠিন আৰু মাত্ৰ প্ৰান্তীয়ভাৱেহে সুলভ আছিল। খালৰ দ্বাৰা সহায়ক হোৱা বৃহৎ কেঁচামালৰ গতিবিধিয়ে ঔদ্যোগিক বিপ্লৱক ইন্ধন যোগাইছিল, যাৰ ফলত নতুন গৱেষণা শাখা, নতুন উদ্যোগ আৰু পৰিসৰৰ অৰ্থনীতিৰ সৃষ্টি হৈছিল, যাৰ ফলত ঔদ্যোগিক সমাজৰ জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড উন্নত হৈছিল।

একবিংশ শতিকাতো এতিয়াও চলি থকা কেইটামান খাল ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ পূৰ্বৰ সময়ছোৱাত এসময়ত ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰা সংখ্যাৰ এক অংশ। ১৮৪০ চনত প্ৰথমে যুক্তৰাজ্যত আৰম্ভ হৈছিল, য'ত প্ৰথমে খাল জাহাজ চলোৱাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল আৰু পিছলৈ বহুত দ্ৰুত, ভৌগোলিকভাৱে কম বাধাপ্ৰাপ্ত আৰু সাধাৰণতে ৰক্ষণাবেক্ষণৰ বাবে সস্তীয়া ৰে'লপথৰ দ্বাৰা ইয়াৰ ঠাই লোৱা হৈছিল।

১৮৮০ চনৰ আৰম্ভণিতে ৰেল পৰিবহণৰ সৈতে প্ৰতিযোগিতা কৰাৰ ক্ষমতা কম থকা বহুতো খাল পৰিত্যক্ত হৈ পৰে। বিংশ শতিকাত তেলক পছন্দৰ গৰম ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল আৰু কয়লাৰ চালানৰ বৃদ্ধি হ্ৰাস পাবলৈ ধৰিছিল। প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত মটৰ ট্ৰাকৰ প্ৰযুক্তিগত উন্নতিৰ লগতে পথৰ নেটৱৰ্ক সম্প্ৰসাৰণৰ ফলত পথৰ দ্বাৰা মালবাহী পৰিবহণৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পায় আৰু শেষৰ সৰু আমেৰিকাৰ বাৰ্জ খালসমূহত মালবাহী টন-মাইলৰ সংখ্যা ক্ৰমাগতভাৱে হ্ৰাস পায়।

এসময়ৰ জটিল সৰু অন্তৰ্দেশীয় জলপথসমূহক নাও আৰু বাৰ্জ খাল হিচাপে কল্পনা আৰু অভিযন্তা কৰা হৈছে, বহুলাংশে প্ৰতিষ্ঠাপন কৰি ভৰাই দিয়া হৈছে, পৰিত্যক্ত কৰি অৱনতি ঘটিবলৈ এৰি দিয়া হৈছে, বা উদ্যান সেৱাৰ অধীনত সেৱাত ৰখা হৈছে আৰু চৰকাৰী কৰ্মচাৰীৰ কৰ্মচাৰীৰে কাম কৰা হৈছে, য'ত বান নিয়ন্ত্ৰণ বা আনন্দদায়ক নাও চলোৱাৰ বাবে বান্ধ আৰু তলা ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰা হয়। আজি বেছিভাগ জাহাজ খালে (বৃহৎ, সাগৰীয় জাহাজৰ বাবে উদ্দেশ্য কৰা) মূলতঃ বাল্ক কাৰ্গো আৰু বৃহৎ জাহাজ পৰিবহণ উদ্যোগৰ সেৱা আগবঢ়ায়।

আজিৰ আটাইতকৈ দীঘলীয়া খাল, উত্তৰ চীনৰ গ্ৰেণ্ড খাল, এতিয়াও অধিক ব্যৱহাৰ হৈ আছে, বিশেষকৈ হালধীয়া নদীৰ দক্ষিণ অংশ। ই বেইজিঙৰ পৰা হাংঝৌলৈকে ১,৭৯৪ কিলোমিটাৰ (১,১১৫ মাইল) দৈৰ্ঘ্যত বিস্তৃত।

ইতিহাস

৯৮৪ খ্ৰীষ্টাব্দত চীনত ছাইও ৱেই-য়ো^[1] আৰু পিছলৈ ১৫ শতিকাত ইউৰোপত পাউণ্ড লক প্ৰস্তুত কৰাৰ আগতে হয় এটা গেটৰে গঠিত ফ্লেছ লক ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল নহয় ৰেম্প, কেতিয়াবা ৰোলাৰেৰে সজ্জিত, স্তৰ সলনি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ফ্লেছ লক ব্যৱহাৰিক আছিল কেৱল য’ত প্ৰচুৰ পৰিমাণে পানী উপলব্ধ আছিল।

প্ৰাচীন খাল

আটাইতকৈ পুৰণি খালবোৰ আছিল জলসিঞ্চনৰ খাল, যিবোৰ মেছ’পটেমিয়াত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ৪০০০ চনত, বৰ্তমানৰ ইৰাকত। প্ৰাচীন ভাৰতৰ সিন্ধু উপত্যকা সভ্যতাত (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ৩০০০) উন্নত জলসিঞ্চন আৰু সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলা হৈছিল, য'ত খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩০০০ চনত গীৰনাৰত নিৰ্মাণ কৰা জলাশয়সমূহো অন্তৰ্ভুক্ত আছিল।^[2] এইটো আছিল প্ৰাচীন পৃথিৱীত প্ৰথমবাৰৰ বাবে সংঘটিত হোৱা এনে পৰিকল্পিত অসামৰিক প্ৰকল্প। মিচৰত খালসমূহ অন্ততঃ পেপি প্ৰথম মেৰিৰে (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ২৩৩২–২২৮৩) ৰাজত্বকালৰ পৰাই বিদ্যমান, যিয়ে আছৱানৰ ওচৰৰ নীল নদীত থকা বাধা বায়পাছ কৰিবলৈ এটা খাল নিৰ্মাণৰ নিৰ্দেশ দিছিল।^[3]

প্ৰাচীন চীনত বসন্ত আৰু শৰৎ কালত (খ্ৰী. পূ. ৮ম–৫ম শতিকাৰ) পৰাই নদী পৰিবহণৰ বাবে বৃহৎ খালসমূহ স্থাপন কৰা হৈছিল। সেই সময়ৰ আটাইতকৈ দীঘল খাল আছিল হং গৌ (বন্য হাঁহৰ খাল), যিয়ে ইতিহাসবিদ ছিমা কিয়ানৰ মতে ছং, জাং, চেন, কাই, কাও আৰু ৱেই ৰাজ্যক সংযোগ কৰিছিল।^[4] কাওয়ুন ব্যৱস্থাত সাম্ৰাজ্যিক কৰ আদায়ৰ বাবে অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয় আছিল, যাৰ অধিকাংশ অংশ ধান তথা অন্যান্য শস্যৰ ৰূপত সংগৃহীত হৈছিল। আটাইতকৈ দীঘল খাল আছিল চীনৰ গ্ৰেণ্ড খাল, যিটো আজিও বিশ্বৰ আটাইতকৈ দীঘল আৰু সজীৱ খাল।^[5] ইয়াৰ দৈৰ্ঘ্য ১,৭৯৪ কিমি (১,১১৫ মাইল), আৰু এইটো সম্ৰাট ইয়াং গোৱাংৰ ঝুওডু (বৰ্তমান বেইজিং) আৰু ইউহাং (বৰ্তমান হাংঝৌ)ৰ মাজত যাত্ৰাৰ বাবে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। প্ৰকল্পটো ৬০৫ চনত আৰম্ভ হৈ ৬০৯ চনত সম্পূৰ্ণ হৈছিল যদিও ইয়াৰ বহু অংশত পুৰণি খালসমূহ সংযুক্ত কৰা হৈছিল; এই খালৰ আটাইতকৈ পুৰণি অংশ খ্ৰী.পূ. ৪৮৬ চনৰ পৰাই বিদ্যমান। আনকি ইয়াৰ নগৰীয়া সংকীৰ্ণ অংশতো ইয়াৰ প্ৰস্থ ৩০ মিটাৰৰ তলত নামি নাযায়।

খ্ৰী.পূ. ৫ম শতিকাত আচেমেনীয় সাম্ৰাজ্যৰ ৰজা জাৰ্জেছে প্ৰথমে মাউণ্ট এথছ উপদ্বীপৰ ভিত্তিত জাৰ্জেছে খাল নিৰ্মাণৰ আদেশ দিয়ে।^[6] এই খাল দ্বিতীয় গ্ৰীচ-চাৰ আৰু পাৰ্চী যুদ্ধৰ বাবে প্ৰস্তুতি হিচাপে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। ই ইউৰোপত পাৰ্চী সাম্ৰাজ্য এৰি থৈ যোৱা কেইটামান কীৰ্তিচিহ্নৰ ভিতৰত অন্যতম।^[7]

গ্ৰীক অভিযন্তাসকলে ছুৱেজ খালত খ্ৰী.পূ. ৩য় শতিকাৰ পৰাই লক ব্যৱস্থা ব্যৱহাৰ কৰি পানী নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল।^[8]^[9]^[10]

হোহোকাম আছিল এখন সমাজ যিয়ে বৰ্তমানৰ এৰিজোনা (USA) আৰু ছ'নোৰা (মেক্সিকো) অঞ্চলত বাস কৰিছিল। তেওঁলোকৰ জলসিঞ্চন ব্যৱস্থাই ১৩০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভিতৰত দক্ষিণ-পশ্চিম আমেৰিকাত আটাইতকৈ বেছি জনসংখ্যাক সহায় কৰিছিল। ১৯৯০ চনত ছাণ্টা ক্ৰুজ নদীৰ পাৰৰ টাচছন বেচিনত চলা খন্দকত হোহোকামৰ পূৰ্বপুৰুষ বুলি বিশ্বাস কৰা এখন সংস্কৃতিৰ সন্ধান পোৱা গৈছিল।^[11] তেওঁলোকে খ্ৰী.পূ. ২০০০ চনত দক্ষিণ এৰিজোনা দখল কৰিছিল আৰু প্ৰাৰম্ভিক কৃষি যুগত কুঁহিয়াৰ খেতি কৰিছিল, গাঁৱত স্থায়ীভাৱে বাস কৰিছিল, আৰু উন্নত খাল নিৰ্মাণ কৰিছিল। ফিনিক্স মহানগৰ অঞ্চলৰ হোহোকাম খাল নেটৱৰ্ক আছিল প্ৰাচীন উত্তৰ আমেৰিকাৰ ভিতৰত আটাইতকৈ জটিল। এই খালবোৰৰ কিছু অংশ পুনঃসংস্কাৰ কৰি ছল্ট ৰিভাৰ প্ৰকল্পৰ অধীনত আজিও পানী যোগানত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

সিংহলীসকলে খ্ৰীষ্টাব্দ ৪৫৯ চনত যোধ এলা নামৰ ৮৭ কিমি (৫৪ মাইল) দীঘল খাল এখন নিৰ্মাণ কৰিছিল যিটো কালা ৱেৱাৰ পৰা থিছা ৱেৱালৈ পানী কঢ়িয়াই নিয়াৰ বাবে নহয়, বৰঞ্চ খালটো নিজেই এটা দীঘলীয়া জলাশয়ৰ দৰে কাম কৰি মাজে মাজে ৬৬টা ক্ষুদ্ৰ জলাশয় সৃষ্টি কৰিছিল।^[12]^[13] এই খাল অতি সৰু ঢালেৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল আৰু সংস্কাৰৰ পিছতো আজিও ব্যৱহাৰ হৈ আছে।

মধ্য যুগ

আধুনিক যুগৰ আৰম্ভণি

ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ

ঊনবিংশ শতিকা

পানীৰ ওপৰত চহৰ

নাও

অভ্যন্তৰীণ খালবোৰত প্ৰায়ে তেওঁলোকৰ বাবে বিশেষভাৱে নাও নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। ইয়াৰ উদাহৰণ হ'ল ব্ৰিটিছ সংকীৰ্ণ নাও, যি ৭২ ফুট (২১.৯৫ মিটাৰ) পৰ্যন্ত দীঘল আৰু ৭ ফুট (২.১৩ মিটাৰ) বহল আৰু ইয়াক মূলতঃ ব্ৰিটিছ মিডলেণ্ড খালৰ বাবে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। এই ক্ষেত্ৰত সীমিত কাৰক আছিল তলাৰ আকাৰ। পানামা খালটোৰ ওপৰতো এইটোৱেই সীমিত কাৰক য'ত ২০১৬ চনৰ ২৬ জুনলৈকে পানামাস্কৰ জাহাজসমূহৰ দৈৰ্ঘ্য ২৮৯.৫৬ মিটাৰ (৯৫০ ফুট) আৰু ৩২.৩১ মিটাৰ (১০৬ ফুট) বীমত সীমাবদ্ধ আছিল যেতিয়া ডাঙৰ তলা খোলাৰ ফলত ডাঙৰ নিউ পানামেক্স জাহাজসমূহ পাৰ হ'ব পৰা যায়। লকবিহীন ছুৱেজ খালৰ বাবে ছুৱেজমেক্স জাহাজৰ বাবে সীমিত কাৰক সাধাৰণতে ড্ৰাফ্ট, যিটো ১৬ মিটাৰ (৫২.৫ ফুট)লৈকে সীমিত। স্কেলৰ আনটো মূৰত বুডে খালৰ দৰে টাব-বোট খালবোৰ হেলনীয়া বিমান বা নাও লিফ্টৰ ক্ষমতাৰ বাবে ইয়াৰ দৈৰ্ঘ্যৰ বেছিভাগ সময় ১০ টনৰ তলৰ নাওত সীমাবদ্ধ আছিল। বেছিভাগ খালৰ উচ্চতাৰ সীমা হয় দলং বা সুৰংগৰ দ্বাৰা আৰোপ কৰা হয়।

খালৰ তালিকা

আফ্ৰিকা
- বাহৰ ইউছেফ
- এল চালাম খাল (ইজিপ্ত)
- ইব্ৰাহিমিয়া খাল (ইজিপ্ত)
- মাহমুদিয়া খাল (ইজিপ্ত)
- ছুৱেজ খাল (ইজিপ্ত)
এছিয়া
- ৰজা আব্দুল্লা খাল (জৰ্ডান)
- কানাত আল-জৈছ (ইৰাক)
ইউৰোপ
- ডানুবে–ক'লা সাগৰৰ খাল (ৰোমানিয়া)
- উত্তৰ ক্ৰিমিয়ান খাল (ইউক্ৰেইন)
- গ্ৰেট বেকা খাল (ছাৰ্বিয়া)
উত্তৰ আমেৰিকা
- পানামা খাল

তথ্যসূত্ৰ

↑ Hadfield 1986, পৃষ্ঠা 22.
↑ Rodda, 2004, p.161
↑ Hadfield, 1986, p.16
↑ Needham, 1971, p.269
↑ Donald Langmead (2001). Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. ABC-CLIO. পৃষ্ঠা. 37. ISBN 978-1-57607-112-0. https://archive.org/details/encyclopediaofar0000lang/page/37.
↑ Herodotus VII, 22
↑ Isserlin et al., 2003, The Canal of Xerxes
↑ Moore, 1950
↑ Froriep, 1986
↑ Schörner, 2000
↑ 2007 COP Treatment Plan
↑ "Yoda Ela – An Ancient Engineering Marvel". https://srilanka.travel/yoda-ela.
↑ Obeyesekere, Donald (1999). Outlines of Ceylon History. Asian Educational Services. ISBN 9788120613638. https://books.google.com/books?id=cDwvQF_OgvMC&q=yodha+ela&pg=PA77.

[1] Hadfield 1986, পৃষ্ঠা 22.

[2] Rodda, 2004, p.161

[3] Hadfield, 1986, p.16

[4] Needham, 1971, p.269

[Langmead-5] Donald Langmead (2001). Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. ABC-CLIO. পৃষ্ঠা. 37. ISBN 978-1-57607-112-0. https://archive.org/details/encyclopediaofar0000lang/page/37.

[VII,_22-6] Herodotus VII, 22

[BSA98-7] Isserlin et al., 2003, The Canal of Xerxes

[8] Moore, 1950

[Froriep_1986,_46-9] Froriep, 1986

[10] Schörner, 2000

[11] 2007 COP Treatment Plan

[12] "Yoda Ela – An Ancient Engineering Marvel". https://srilanka.travel/yoda-ela.

[13] Obeyesekere, Donald (1999). Outlines of Ceylon History. Asian Educational Services. ISBN 9788120613638. https://books.google.com/books?id=cDwvQF_OgvMC&q=yodha+ela&pg=PA77.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]