গৃহযুদ্ধ
গৃহযুদ্ধ হৈছে একেখন ৰাজ্য (বা দেশ)ৰ ভিতৰত সংগঠিত গোটৰ মাজত হোৱা যুদ্ধ।[1] এটা পক্ষৰ লক্ষ্য হ’ব পাৰে দেশ বা কোনো অঞ্চলৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ লোৱা, কোনো অঞ্চলৰ বাবে স্বাধীনতা লাভ কৰা, বা চৰকাৰী নীতি সলনি কৰা।[2] এই শব্দটো লেটিন ভাষাৰ bellum civile ৰ এটা calque যিটো খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১ম শতিকাত ৰোমান গণৰাজ্যৰ বিভিন্ন গৃহযুদ্ধক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।
আধুনিক বেছিভাগ গৃহযুদ্ধত বাহিৰৰ শক্তিৰ হস্তক্ষেপ জড়িত হৈ থাকে। পেট্ৰিক এম ৰেগানে তেওঁৰ গ্ৰন্থ Civil Wars and Foreign Powers (২০০০)ত উল্লেখ কৰা অনুসৰি দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষৰ পৰা ২০০০ চনৰ ভিতৰত হোৱা ১৩৮টা আন্তঃৰাজ্যিক সংঘাতৰ প্ৰায় দুই তৃতীয়াংশই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপ দেখা গৈছিল।[3]
গৃহযুদ্ধ প্ৰায়ে এটা উচ্চ তীব্ৰতাৰ সংঘাত, প্ৰায়ে নিয়মীয়া সশস্ত্ৰ বাহিনী জড়িত , যিটো স্থায়ী, সংগঠিত আৰু বৃহৎ পৰিসৰৰ। গৃহযুদ্ধৰ ফলত বৃহৎ সংখ্যক লোকৰ মৃত্যু হ’ব পাৰে আৰু উল্লেখযোগ্য সম্পদৰ ব্যৱহাৰ হ’ব পাৰে।[4]
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষৰ পিছৰ গৃহযুদ্ধসমূহ গড়ে চাৰি বছৰৰ অলপ বেছি সময় ধৰি চলি আহিছে, যিটো ১৯০০–১৯৪৪ চনৰ ডেৰ বছৰৰ গড়ৰ তুলনাত নাটকীয়ভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। ঊনবিংশ শতিকাৰ মাজভাগৰ পৰা নতুন গৃহযুদ্ধৰ উত্থানৰ হাৰ তুলনামূলকভাৱে স্থিৰ হৈ আহিছে যদিও সেই যুদ্ধৰ দৈৰ্ঘ্য বৃদ্ধিৰ ফলত যিকোনো এটা সময়ত যুদ্ধৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছে। উদাহৰণস্বৰূপে, বিংশ শতিকাৰ প্ৰথমাৰ্ধত একেলগে পাঁচটাতকৈ অধিক গৃহযুদ্ধ চলি নাছিল আনহাতে শীতল যুদ্ধৰ শেষৰ ফালে ২০টাতকৈও অধিক সমান্তৰাল গৃহযুদ্ধ হৈছিল । ১৯৪৫ চনৰ পৰা গৃহযুদ্ধৰ ফলত ২.৫ কোটিতকৈ অধিক লোকৰ মৃত্যু হোৱাৰ লগতে আৰু লাখ লাখ লোকক বলপূৰ্বকভাৱে স্থানচ্যুত কৰা হৈছে । গৃহযুদ্ধৰ ফলত আৰু অধিক অৰ্থনৈতিক পতন ঘটিছে; ছোমালিয়া , বাৰ্মা (ম্যানমাৰ), উগাণ্ডা আৰু এংগোলা এনে দেশৰ উদাহৰণ যিবোৰ গৃহযুদ্ধত আৱদ্ধ হোৱাৰ আগতে আশাব্যঞ্জক ভৱিষ্যত আছিল বুলি ধৰা হৈছিল।[5]
আনুষ্ঠানিক শ্ৰেণীবিভাজন
[সম্পাদনা কৰক]
ষ্টেনফৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গৃহযুদ্ধৰ পণ্ডিত জেমছ ফেয়াৰনে গৃহযুদ্ধৰ সংজ্ঞা দিছে যে "এখন দেশৰ ভিতৰত সংগঠিত গোটসমূহে যুঁজ দিয়া হিংসাত্মক সংঘাত যিয়ে কেন্দ্ৰ বা কোনো অঞ্চলত ক্ষমতা দখল কৰাৰ লক্ষ্য ৰাখে বা চৰকাৰী নীতি সলনি কৰাৰ লক্ষ্য ৰাখে"।[6] এন হিৰোনাকাই আৰু নিৰ্দিষ্টভাৱে কয় যে গৃহযুদ্ধৰ এটা পক্ষ হ'ল ৰাষ্ট্ৰ।[7] ষ্টাথিছ কালিভাছে গৃহযুদ্ধৰ সংজ্ঞা দিছে যে "শত্ৰুতাৰ আৰম্ভণিতে এক উমৈহতীয়া কৰ্তৃত্বৰ অধীনত থকা পক্ষসমূহৰ মাজত স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত সাৰ্বভৌম সত্তাৰ সীমাৰ ভিতৰত সংঘটিত হোৱা সশস্ত্ৰ যুদ্ধ।"[8] গৃহ অশান্তি যি তীব্ৰতাৰে গৃহযুদ্ধত পৰিণত হয়, সেই বিষয়ে শিক্ষাবিদসকলে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰে। কিছুমান ৰাজনীতি বিজ্ঞানীয়ে গৃহযুদ্ধৰ সংজ্ঞা দিয়ে যে ইয়াত ১০০০ৰো অধিক লোকৰ মৃত্যু হয়,[6] আনহাতে আন কিছুমানে আৰু উল্লেখ কৰে যে প্ৰতিটো পক্ষৰ পৰা কমেও ১০০ জন লোক আহিব লাগিব।[9] সংঘাতৰ পণ্ডিতসকলে ব্যাপকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা তথ্যৰ সমষ্টি দ্য ক'ৰিলেটছ অৱ ৱাৰে গৃহযুদ্ধক প্ৰতি বছৰে সংঘাতৰ ফলত ১০০০ৰো অধিক যুদ্ধৰ লগত জড়িত লোকৰ মৃত্যু হোৱা বুলি শ্ৰেণীভুক্ত কৰে।[10] এই হাৰ উদাহৰণস্বৰূপে দ্বিতীয় চুডানী গৃহযুদ্ধ আৰু কম্বোডিয়াৰ গৃহযুদ্ধত নিহত লাখ লাখ লোকৰ এটা সৰু অংশ, কিন্তু কেইবাটাও অতি প্ৰচাৰিত সংঘাত বাদ দিয়া হৈছে, যেনে উত্তৰ আয়াৰলেণ্ডৰ সমস্যা আৰু বৰ্ণবৈষম্য যুগৰ দক্ষিণ আফ্ৰিকাত আফ্ৰিকান নেচনেল কংগ্ৰেছৰ সংগ্ৰাম।[7]
প্ৰতি বছৰে ১০০০ হতাহতিৰ মাপকাঠীৰ ভিত্তিত ১৮১৬ চনৰ পৰা ১৯৯৭ চনলৈকে ২১৩ টা গৃহযুদ্ধ হৈছিল, ইয়াৰে ১০৪ টা ১৯৪৪ চনৰ পৰা ১৯৯৭ চনলৈকে সংঘটিত হৈছিল।[6] ২০০৭ চনৰ ভিতৰত ২০ টা গৃহযুদ্ধ চলি আছে।
জেনেভা চুক্তিত "গৃহযুদ্ধ" শব্দটোৰ বিশেষ সংজ্ঞা দিয়া হোৱা নাই; তথাপিও তেওঁলোকে "আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চৰিত্ৰৰ নহয় সশস্ত্ৰ সংঘাত"ৰ পক্ষসমূহৰ দায়িত্বৰ ৰূপৰেখা দাঙি ধৰে।[11] ইয়াৰ ভিতৰত গৃহযুদ্ধ; কিন্তু চুক্তিসমূহৰ পাঠ্যত গৃহযুদ্ধৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট সংজ্ঞা দিয়া হোৱা নাই।
তথাপিও ৰেড ক্ৰছৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমিতিয়ে জেনেভা চুক্তিসমূহৰ ওপৰত দিয়া ধাৰাবাহিকতাৰ জৰিয়তে কিছু স্পষ্টীকৰণ দিবলৈ বিচাৰিছে, লক্ষ্য কৰিছে যে চুক্তিসমূহ "ইমানেই সাধাৰণ, ইমানেই অস্পষ্ট যে বহু প্ৰতিনিধি দলে আশংকা কৰিছিল যে ইয়াক অস্ত্ৰৰ বলত সংঘটিত যিকোনো কাৰ্য্যক সামৰি লোৱা হ'ব পাৰে"। সেই অনুসৰি ধাৰাবাহিকসমূহত বিভিন্ন ‘চৰ্ত’ৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে, যাৰ ওপৰত জেনেভা সন্ধিৰ প্ৰয়োগ নিৰ্ভৰ কৰিব; ধাৰাবাহিকখনে অৱশ্যে আঙুলিয়াই দিয়ে যে এইবোৰক কঠিন চৰ্ত বুলি ব্যাখ্যা কৰা উচিত নহয়। আইচিআৰচিয়ে ইয়াৰ ধাৰাবাহিকতাত উল্লেখ কৰা চৰ্তসমূহ এনেধৰণৰ যে:[12]:
- ডি জুৰ চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰা পক্ষৰ এটা সংগঠিত সামৰিক শক্তি, নিজৰ কাৰ্য্যৰ বাবে দায়বদ্ধ কৰ্তৃপক্ষ, এটা নিৰ্দিষ্ট ভূখণ্ডৰ ভিতৰত কাম কৰা আৰু চুক্তিখনক সন্মান আৰু সন্মান নিশ্চিত কৰাৰ উপায় থকা।
- আইনী চৰকাৰে সামৰিক হিচাপে সংগঠিত আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় ভূখণ্ডৰ এটা অংশ দখল কৰা বিদ্ৰোহীৰ বিৰুদ্ধে নিয়মীয়া সামৰিক বাহিনীৰ আশ্ৰয় ল’বলৈ বাধ্য।
-
- (ক) ডি জুৰ চৰকাৰে বিদ্ৰোহীসকলক যুদ্ধংদেহী হিচাপে স্বীকৃতি দিছে;
- (খ) ই নিজৰ বাবে যুদ্ধংদেহীৰ অধিকাৰ দাবী কৰিছে; অথবা
- (গ) ই কেৱল বৰ্তমানৰ চুক্তিখনৰ উদ্দেশ্যৰ বাবে বিদ্ৰোহীসকলক যুদ্ধংদেহী হিচাপে স্বীকৃতি দিছে; অথবা
- (ঘ) এই বিবাদক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শান্তিৰ প্ৰতি ভাবুকি, শান্তি ভংগ বা আগ্ৰাসনৰ কাৰ্য্য বুলি নিৰাপত্তা পৰিষদ বা ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ পৰিষদৰ কাৰ্যসূচীত স্বীকৃতি দিয়া হৈছে।
-
- (ক) বিদ্ৰোহীসকলৰ ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্য থকা বুলি কোৱা সংগঠন আছে।
- (খ) বিদ্ৰোহী নাগৰিক কৰ্তৃপক্ষই ৰাষ্ট্ৰীয় ভূখণ্ডৰ এটা নিৰ্দিষ্ট অংশৰ ভিতৰৰ জনসংখ্যাৰ ওপৰত বাস্তৱিক কৰ্তৃত্ব প্ৰয়োগ কৰে।
- (গ) সশস্ত্ৰ বাহিনীয়ে সংগঠিত কৰ্তৃপক্ষৰ নিৰ্দেশনাত কাম কৰা আৰু যুদ্ধৰ সাধাৰণ আইন মানি চলিবলৈ প্ৰস্তুত হোৱা।
- (ঘ) বিদ্ৰোহী নাগৰিক কৰ্তৃপক্ষই চুক্তিখনৰ বিধানসমূহৰ দ্বাৰা বান্ধ খাই থাকিবলৈ সন্মত হৈছে।
- (ক) বিদ্ৰোহীসকলৰ ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্য থকা বুলি কোৱা সংগঠন আছে।
তথ্যসূত্ৰ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ Higgins, Noelle (2019). "The Geneva Conventions and Non-International Armed Conflicts". Revisiting the Geneva Conventions: 1949-2019. Brill. পৃষ্ঠা. 168–189.
- ↑ Jackson, Richard (28 March 2014). "Towards an Understanding of Contemporary Intrastate War". Government and Opposition খণ্ড 42 (1): 121–128. doi:10.1111/j.1477-7053.2007.00215_1.x. https://www.cambridge.org/core/journals/government-and-opposition/article/div-classtitletowards-an-understanding-of-contemporary-intrastate-wardiv/06AC70DB2F57025995068DB2F5B97D96। আহৰণ কৰা হৈছে: 5 January 2017.
- ↑ Ikenberry, G. John (2009-01-28). "Civil Wars and Foreign Powers: Outside Intervention in Intrastate Conflict". Foreign Affairs খণ্ড 79 (July/August 2000). https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2000-07-01/civil-wars-and-foreign-powers-outside-intervention-intrastate। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-11-06.
- ↑ Hironaka, Ann (2005). Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War. প্ৰকাশক Cambridge, Mass.: Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 3. ISBN 0-674-01532-0.
- ↑ Hironaka 2005, পৃষ্ঠা. 1–2, 4–5.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Fearon, James D. (May–June 2003). "Civil War". Foreign Policy (136): 20–28.
- ↑ 7.0 7.1 Hironaka, Ann (2005). Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01545-4.
- ↑ Kalyvas, Stathis N. (2006). The Logic of Violence in Civil War. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85701-4.
- ↑ Sambanis, Nicholas (December 2004). "What Is Civil War? Conceptual and Empirical Complexities of an Operational Definition". The Journal of Conflict Resolution খণ্ড 48 (6): 814–858. doi:10.1177/0022002704269355.
- ↑ "Correlates of War Project". Correlates of War Project. https://correlatesofwar.org/। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2025.
- ↑ "International Humanitarian Law – Treaties & Documents". International Committee of the Red Cross. https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2025.
- ↑ "Commentary of 1987 on Article 3 of the Geneva Conventions". International Committee of the Red Cross. https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/gc-1949-1/article-3/commentary/1987। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2025.