জ্ঞানতত্ত্ব
 |
জ্ঞানতত্ত্ব (ইংৰাজী: Epistemology) হৈছে দৰ্শনৰ শাখা যিয়ে জ্ঞানৰ প্ৰকৃতি, উৎপত্তি আৰু সীমা পৰীক্ষা কৰে, যাক "জ্ঞানৰ তত্ত্ব" বুলিও কোৱা হয়, ই বিভিন্ন ধৰণৰ জ্ঞানৰ অন্বেষণ কৰে, যেনে তথ্যৰ বিষয়ে প্ৰস্তাৱনামূলক জ্ঞান, দক্ষতাৰ ৰূপত ব্যৱহাৰিক জ্ঞান, আৰু অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে পৰিচিতি হিচাপে চিনাকিৰ দ্বাৰা জ্ঞান। জ্ঞান বিজ্ঞানীসকলে জ্ঞানৰ স্বৰূপ বুজিবলৈ বিশ্বাস, সত্য, আৰু ন্যায্যতা আদিৰ ধাৰণা অধ্যয়ন কৰে। জ্ঞান কেনেকৈ উদ্ভৱ হয় আৱিষ্কাৰ কৰিবলৈ তেওঁলোকে ন্যায্যতাৰ উৎসসমূহ অনুসন্ধান কৰে, যেনে উপলব্ধি, আত্মনিৰীক্ষণ, স্মৃতিশক্তি, যুক্তি আৰু সাক্ষ্য।
সন্দেহবাদৰ বিদ্যালয়ে মানুহৰ জ্ঞান লাভৰ ক্ষমতাক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰাৰ বিপৰীতে ভুলবাদে কয় যে জ্ঞান কেতিয়াও নিশ্চিত নহয়। অভিজ্ঞতাবাদীসকলৰ মতে সকলো জ্ঞান ইন্দ্ৰিয় অভিজ্ঞতাৰ পৰাই আহে, আনহাতে যুক্তিবাদীসকলে বিশ্বাস কৰে যে কিছুমান জ্ঞান ইয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়। সুসংহতবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে কোনো বিশ্বাস যদি আন বিশ্বাসৰ সৈতে সংযুক্ত হয় তেন্তে ই ন্যায্য। ইয়াৰ বিপৰীতে ভেটিবাদীসকলে কয় যে মৌলিক বিশ্বাসৰ ন্যায্যতা অন্য বিশ্বাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়। অভ্যন্তৰীণতাবাদ আৰু বাহ্যিকতাবাদে বিতৰ্ক কৰে যে ন্যায্যতা কেৱল মানসিক অৱস্থাৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয় নে বাহ্যিক পৰিস্থিতিৰ দ্বাৰাও নিৰ্ধাৰিত হয়।
জ্ঞানতত্ত্বৰ পৃথক পৃথক শাখাসমূহে বৈজ্ঞানিক, গাণিতিক, নৈতিক আৰু ধৰ্মীয় জ্ঞানৰ দৰে নিৰ্দিষ্ট ক্ষেত্ৰসমূহৰ জ্ঞানৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। প্ৰাকৃতিক জ্ঞানবিজ্ঞানে অভিজ্ঞতাভিত্তিক পদ্ধতি আৰু আৱিষ্কাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, আনহাতে আনুষ্ঠানিক জ্ঞানতত্ত্বই যুক্তিৰ পৰা আনুষ্ঠানিক সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰে। সামাজিক জ্ঞানতত্ত্বই জ্ঞানৰ সাম্প্ৰদায়িক দিশটোৰ অনুসন্ধান কৰে আৰু ঐতিহাসিক জ্ঞানবিজ্ঞানে ইয়াৰ ঐতিহাসিক অৱস্থা পৰীক্ষা কৰে। জ্ঞানবিজ্ঞান মনোবিজ্ঞানৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত, যিয়ে মানুহৰ ধাৰণাসমূহৰ বৰ্ণনা কৰে, আনহাতে জ্ঞানবিজ্ঞানে বিশ্বাসৰ মূল্যায়ন নিয়ন্ত্ৰণ কৰা নীতিসমূহ অধ্যয়ন কৰে। ইয়াৰ উপৰিও ই সিদ্ধান্ত তত্ত্ব, শিক্ষা, নৃতত্ত্বৰ দৰে ক্ষেত্ৰৰ সৈতেও সংযোগ স্থাপন কৰে।
জ্ঞানৰ প্ৰকৃতি, উৎস আৰু পৰিসৰৰ ওপৰত প্ৰাৰম্ভিক প্ৰতিফলন প্ৰাচীন গ্ৰীক, ভাৰতীয় আৰু চীনা দৰ্শনত পোৱা যায়। যুক্তি আৰু বিশ্বাসৰ মাজৰ সম্পৰ্ক মধ্যযুগীয় যুগত এটা কেন্দ্ৰীয় বিষয় আছিল। আধুনিক যুগৰ বৈশিষ্ট্য আছিল অভিজ্ঞতাবাদ আৰু যুক্তিবাদৰ বিপৰীতমুখী দৃষ্টিভংগী। বিংশ শতিকাৰ জ্ঞানবিজ্ঞানীসকলে প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞান আৰু ভাষাবিজ্ঞানৰ পৰা অন্তৰ্দৃষ্টিসমূহ একত্ৰিত কৰাৰ লগতে জ্ঞানৰ উপাদান, গঠন আৰু মূল্য পৰীক্ষা কৰিছিল।
সংজ্ঞা
[সম্পাদনা কৰক]জ্ঞানতত্ত্ব হৈছে জ্ঞান আৰু তাৰ সৈতে জড়িত ধাৰণাসমূহৰ দাৰ্শনিক অধ্যয়ন, যেনে যৌক্তিকতা। ইয়াক জ্ঞানৰ তত্ত্ব হিচাপেও কোৱা হয়। ই জ্ঞানৰ স্বভাৱ আৰু প্ৰকাৰসমূহ পৰ্যালোচনা কৰে। জ্ঞানৰ উৎসসমূহ— যেনে ইন্দ্ৰিয়-গ্ৰাহ্যতা, অনুমান, আৰু সাক্ষ্য—তুলনামূলকভাৱে অধ্যয়ন কৰি, জ্ঞান কেনেকৈ গঢ় লয় সেয়া বুজিবলৈ চেষ্টা কৰে। আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্ন হ'ল— জ্ঞানৰ পৰিসৰ আৰু সীমা— য'ত বুজা হয় যে মানুহে কি জানিব পাৰে আৰু কি জানিব নোৱাৰে।[1][2][3][4][5]
জ্ঞানতত্ত্বৰ কেন্দ্ৰীয় ধাৰণাসমূহ হৈছে বিশ্বাস, সত্য, প্ৰমাণ, আৰু যুক্তি।[6][7] দাৰ্শনিকৰ এক মুখ্য শাখা হিচাপে জ্ঞানতত্ত্ব নৈতিকতা, যুক্তিতত্ত্ব, আৰু সত্তাতত্ত্বৰ দৰে ক্ষেত্ৰসমূহৰ কাষত স্থান লাভ কৰিছে।[8][9][10] প্লেটোৰ জ্ঞানতত্ত্ব বা ইমানুৱেল কাণ্টৰ জ্ঞানতত্ত্বৰ দৰে পদসমূহে কোনো দাৰ্শনিকৰ বিশেষ মতলৈও এই শব্দটো প্ৰয়োগ কৰা হয়।[11][12]
জ্ঞানতত্ত্বই লোকসকলে কেনেদৰে বিশ্বাস গ্ৰহণ কৰা উচিত তাক গৱেষণা কৰে। ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল — বিশ্বাস কেতিয়া জ্ঞানৰ মানদণ্ড পূৰণ কৰে আৰু কেতিয়া নকৰে— ইয়াৰ দ্বাৰা বিশ্বাসসমূহৰ এক মূল্যায়ন প্ৰদান কৰা। মনোবিজ্ঞান আৰু জ্ঞানীয় সমাজবিজ্ঞানতো বিশ্বাস আৰু তাৰ সৈতে জড়িত প্ৰক্ৰিয়াবোৰ অধ্যয়ন কৰে, কিন্তু সেইবোৰ ব্যৱহাৰিক আৰু বৰ্ণনামূলক দৃষ্টিকোণৰ পৰা। তেওঁলোকে লোকসকলৰ বাস্তৱিক বিশ্বাস আৰু সেইবোৰ কেনেকৈ গঢ় লয় তাক অধ্যয়ন কৰে, জ্ঞানতত্ত্বৰ দৰে মূল্যায়নমূলক ধাৰণাৰ পৰা নহয়।[3][4] এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত, জ্ঞানতত্ত্ব হৈছে এটা মানদণ্ডমূলক শাখা,[13][14] আৰু মনোবিজ্ঞান বা জ্ঞানীয় সমাজবিজ্ঞান হৈছে বৰ্ণনামূলক শাখা।[3]
Epistemology শব্দটো আহিছে প্ৰাচীন গ্ৰীক শব্দ ἐπιστήμη (episteme = জ্ঞান বা বুজা) আৰু λόγος (logos = অধ্যয়ন বা যুক্তি)-ৰ পৰা। এই অনুসৰি, epistemology অৰ্থ হ'ল ‘‘জ্ঞানৰ অধ্যয়ন’’। যদিও এই ধাৰণাৰ উৎস প্ৰাচীন, epistemology শব্দটো স্বতন্ত্ৰ দাৰ্শনিক শাখা হিচাপে প্ৰথমবাৰৰ বাবে উনবিংশ শতিকাত ব্যৱহৃত হৈছিল।[11][15][16]
কেন্দ্ৰীয় ধাৰণা
[সম্পাদনা কৰক]জ্ঞানবিদসকলে কেইবাটাও মূল ধাৰণা পৰীক্ষা কৰি ইয়াৰ সত্তা বুজি পায় আৰু ইয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি তত্ত্ব প্ৰণয়ন কৰে। জ্ঞানৰ সংজ্ঞা আৰু ইয়াত ন্যায্যতাৰ ভূমিকাক কেন্দ্ৰ কৰি হোৱা বিতৰ্কৰ দৰে এই ধাৰণাসমূহৰ প্ৰকৃতি আৰু কাৰ্য্যৰ বিষয়ে হোৱা বিতৰ্কৰ পৰা বিভিন্ন জ্ঞানতাত্ত্বিক মতানৈক্যৰ শিপা॥[17][18][19]
জ্ঞান
[সম্পাদনা কৰক]জ্ঞান বুলিলে সাধাৰণতে তথ্য, সত্য আৰু দক্ষতাৰ সেই সংহতিক বুজায় যাক মানুহে শিক্ষা, অভিজ্ঞতা, বা অনুসন্ধানৰ জৰিয়তে লাভ কৰে। এটা দৰ্শনীয় দৃষ্টিভংগীৰ পৰা, জ্ঞান হৈছে সেই বিশ্বাস যি ন্যায়সঙ্গত আৰু সত্য। ইয়াত প্ৰযোজ্য বৌদ্ধিক কাৰ্যবিধি, বিশ্লেষণ আৰু তৰ্কৰ দ্বাৰা তথ্য লাভ কৰা হয়।[20]
বিশ্বাস আৰু সত্য
[সম্পাদনা কৰক]- বিশ্বাস
বিশ্বাস শব্দই সাধাৰণতে কোনো সত্তাৰ চাৰিওফালৰ বস্তু আৰু জগতখনৰ বিষয়ে স্থায়ী বা অস্থায়ী অনুভূত ধাৰণাগত বুজাবুজি বা জ্ঞান আৰু ইয়াৰ নিশ্চয়তাৰ ওপৰত আস্থাক বুজায়। বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত যেনে সমাজবিজ্ঞান, মনোবিজ্ঞান, জ্ঞানতত্ত্ব, ইত্যাদি বিভিন্ন প্ৰসংগত বিশ্বাস শব্দটোৱে অলপ বেলেগ অৰ্থ বহন কৰিব পাৰে, গতিকে বহুতে বিশ্বাস কৰে যে বিশ্বাসৰ কোনো একক, সৰ্বজনীনভাৱে গ্ৰহণযোগ্য সংজ্ঞা নাই, যেনে জ্ঞান, সত্য, ইত্যাদি।
- সত্য
সত্য (ইংৰাজী: Truth) হৈছে তথ্য বা বাস্তৱৰ লগত মিল থকা এক বৈশিষ্ট্য।[21] ব্যৱহাৰিক ভাষাত সত্যক সাধাৰণতে বাস্তৱক প্ৰতিনিধিত্ব কৰাৰ লক্ষ্যৰে বা অন্যথা ইয়াৰ সৈতে মিল থকা বস্তু যেনে বিশ্বাস, প্ৰস্তাৱনা আৰু ঘোষণামূলক বাক্যৰ সৈতে জড়িত কৰা হয়।[22]
তথ্যসূত্ৰ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ Truncellito, D. A. "Epistemology", Internet Encyclopedia of Philosophy, ২০২৪।
- ↑ Blaauw, M. & Pritchard, D. (2005). "Epistemology A-Z". Edinburgh University Press.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Crumley II, Jack S. (2009). An Introduction to Epistemology. Broadview Press. পৃষ্ঠা ১৬।
- ↑ 4.0 4.1 Carter, J. Adam & Littlejohn, Clayton (2021). "What Is Epistemology?" In: The Routledge Handbook of Epistemic Injustice.
- ↑ Moser, Paul K. (2005). The Oxford Handbook of Epistemology. Oxford University Press. পৃষ্ঠা ৩।
- ↑ Fumerton, Richard (2006). Epistemology. Blackwell Publishing. পৃষ্ঠা ১–২।
- ↑ Moser, Paul K. (2005). The Oxford Handbook of Epistemology. Oxford University Press. পৃষ্ঠা ৪।
- ↑ Brenner, William H. (1993). Logic and Philosophy. পৃষ্ঠা ১৬।
- ↑ Palmquist, Stephen (2010). The Blackwell Companion to Philosophy. পৃষ্ঠা ৮০০।
- ↑ Jenicek, Milos (2018). Foundations of Evidence-Based Medicine. পৃষ্ঠা ৩১।
- ↑ 11.0 11.1 Steup, Matthias & Neta, Ram (2024). "Epistemology", Stanford Encyclopedia of Philosophy, ২০২৪।
- ↑ Moss, Sarah (2021). Probabilistic Knowledge. Oxford University Press. পৃষ্ঠা ১–২।
- ↑ Barseghyan, Hakob (2015). The Laws of Scientific Change. Springer. পৃষ্ঠা ১২–১৪।
- ↑ Crumley II, Jack S. (2009). An Introduction to Epistemology. Broadview Press. পৃষ্ঠা ১৬।
- ↑ Scott, David (2002). Epistemology and the Sociology of Knowledge. পৃষ্ঠা ৩০।
- ↑ Wolenski, Jan (2004). "Epistemology", in Encyclopedia of Philosophy. Routledge. পৃষ্ঠা ৩।
- ↑ Goldman, Alvin I. & McGrath, Matthew (2015). Epistemology: A Contemporary Introduction. Oxford University Press. পৃষ্ঠা ৩–৬।
- ↑ Truncellito, D. A. "The Nature of Propositional Knowledge", Internet Encyclopedia of Philosophy. অনুচ্ছেদ ২।
- ↑ Stroll, Avrum (2023). "Issues in epistemology", Encyclopedia Britannica. অনুচ্ছেদ: § Issues in epistemology।
- ↑ Steup, Matthias. "Epistemology", Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- ↑ Merriam-Webster's Online Dictionary, truth, 2005
- ↑ "Truth". Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/entries/truth/। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 June 2020.