তত্ত্বচিন্তামণি

তত্ত্বচিন্তমণি হৈছে খ্ৰীষ্টীয় চতুৰ্দশ শতিকাৰ ভাৰতীয় যুক্তিবিদ আৰু দাৰ্শনিক গংগেশৰদ্বাৰা ৰচিত সংস্কৃত ভাষাৰ এখন গ্ৰন্থ। এই গ্ৰন্থখনক প্ৰমাণ-চিন্তামণি ("বৈধ জ্ঞানৰ এক চিন্তা-মণি") বুলিও কোৱা হয়।

এই গ্ৰন্থখনে ভাৰতীয় যুক্তিৰ ইতিহাসত এক নতুন যুগৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। সতীশ চন্দ্ৰ বিদ্যাভুষণে তেওঁৰ কৰ্তৃত্বশীল ৬৮১ পৃষ্ঠাৰ ভাৰতীয় যুক্তিৰ ইতিহাসত ভাৰতীয় যুক্তিৰ সহস্ৰাব্দ দীঘলীয়া ইতিহাসক তিনিটা কেতিয়াবা ওপৰাউপৰিকৈ সোমাই থকা যুগত ভাগ কৰিছিল: প্ৰাচীন যুগ (৬৫০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব–১০০ খ্ৰীষ্টাব্দ), মধ্যযুগীয় যুগ (১০০–১২০০ খ্ৰীষ্টাব্দ) আৰু আধুনিক যুগ (৯০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা)। তেওঁ এই প্ৰতিটো সময়ৰ সাধাৰণ প্ৰতিনিধি হিচাপে কিছুমান মানক কামকো চিনাক্ত কৰিছিল। গংগেশৰ তত্ত্বচিন্তামণি হৈছে ভাৰতীয় যুক্তিৰ ইতিহাসত আধুনিক যুগৰ প্ৰামাণিক গ্ৰন্থ হিচাপে চিনাক্ত কৰা গ্ৰন্থ, পূৰ্বৰ যুগৰ প্ৰামাণিক গ্ৰন্থসমূহ হ'ল অক্ষপদ গৌতমৰ ন্যায় সূত্ৰ (প্ৰাচীন যুগ) আৰু দীগনাগ (মধ্যযুগীয় যুগ)ৰ প্ৰমাণ-সমুচ্চয়। তত্ত্বচিন্তামণি যে অতি জনপ্ৰিয় আছিল, তাৰ প্ৰমাণ গ্ৰন্থখনৰ আৱিৰ্ভাৱৰ পিছৰ শতিকাবোৰত অসংখ্য ধাৰাবাহিকৰ আৱিৰ্ভাৱৰপৰা পোৱা যায়। অনুমান কৰা হৈছে যে তত্ত্বচিন্তামণিৰ মূল গ্ৰন্থত প্ৰায় ৩০০ পৃষ্ঠা আছে যদিও সকলো ধাৰাবাহিক একেলগে ৰাখিলে প্ৰায় এক মিলিয়ন (১০ লাখ) পৃষ্ঠা আছে।

তত্ত্বচিন্তামণিৰ লেখক

খ্ৰীষ্টীয় দ্বাদশ শতিকাত জন্ম হোৱা মৈথিল ব্ৰাহ্মণ গংগেশ্বৰ উপাধ্যায় নামেৰেও পৰিচিত গংগেশ উপাধ্যায় তত্ত্বচিন্তামণিৰ ৰচক। গংগেশ মিথিলাৰ বাসিন্দা, চদনা নামৰ এখন গাঁৱত জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল আৰু দাৰভঙ্গাৰ পৰা বাৰ মাইল দক্ষিণ-পূবে কমলা নদীৰ পাৰত থকা কৰিয়ন নামৰ এখন গাঁৱত পৰৱৰ্তী জীৱন কটায়। এটা কিংবদন্তি আছে যে, গংগেশ সৰুতে সম্পূৰ্ণ নিৰক্ষৰ আছিল আৰু ককাকৰ ঘৰৰ কাষৰ শ্মশানস্থলীত দেৱী কালীক উদ্দেশ্যি তপস্যা কৰিছিল, আৰু তেওঁৰ পৰা আশীৰ্বাদ হিচাপে যুক্তি বিজ্ঞানৰ গভীৰ পাণ্ডিত্য লাভ কৰিছিল। তেওঁ কাশ্যপ-গোত্ৰৰ আছিল। বিশ্বাস কৰা হয় যে, তেওঁৰ কেইবাগৰাকীও পত্নী, তিনিজন পুত্ৰ আৰু এগৰাকী কন্যা আছিল। তেওঁৰ এজন পুত্ৰ আছিল বৰ্ধমান উপাধ্যায় যি গংগেশৰ ছাত্ৰও আছিল। বৰ্ধমান নিজেই ন্যায়ৰ এজন মহান পণ্ডিত হৈ তত্ত্বচিন্তামণিৰ ওপৰত তত্ত্বচিন্তামণি-প্ৰকাশ নামৰ টীকা আৰু আন কেইবাখনো গ্ৰন্থও ৰচনা কৰে।

বিষয়বস্তুৰ ৰূপৰেখা

গ্ৰন্থখনৰ বৃহৎ অংশ এতিয়াও ইংৰাজী বা আন কোনো ভাৰতীয় ভাষালৈ অনুবাদ হোৱা নাই। বহলভাৱে তত্ত্ব-চিন্তামণি ক্ৰমে উপলব্ধি (প্ৰত্যক্ষ), অনুমান (অনুমান), তুলনা (উপমান) আৰু মৌখিক সাক্ষ্য (শব্দ)ৰ বিষয়ে চাৰিখন গ্ৰন্থত বিভক্ত। ন্যায় মতবাদ অনুসৰি বৈধ জ্ঞান আহৰণৰ এই চাৰিটা মূল উপায়। তলৰ উল্লেখসমূহে তত্ত্ব-চিন্তামণিৰ বিষয়বস্তুৰ বিশদ বিৱৰণ পোৱাৰ উৎসসমূহ প্ৰদান কৰে।

গংগেশে আৰম্ভণিতে শিৱৰ এটা স্তুতিমূলক শ্লোক সংযোগ কৰে।

তত্ত্ব-চিন্তামণিৰ টীকা

তত্ত্ব-চিন্তামণিয়ে বহু টীকা আকৰ্ষণ কৰিছে। গংগেশৰ পুত্ৰ বৰ্ধমান মহোপাধ্যায় নিজেও তত্ত্ব-চিন্তামণিৰ ওপৰত এটা টীকা লিখিছে। যুক্তিৰ ইতিহাসত ৪৮টা ধাৰাবাহিকৰ চমু বিৱৰণ দিয়া হৈছে।

গ্ৰন্থতালিকা

• Gangesa, Classical Indian philosophy of induction: the Nyāya viewpoint, (Translator: Kisor Kumar Chakrabarti), আই.এচ.বি.এন. 9780739147054,
• Gangesa, Tattva-cintā-maṇi, (“Jewel”), translated by Stephen Phillips, Jewel of Reflection on the Truth about Epistemology. 3 volumes, London: Bloomsbury, 2020.
• Satis Chandra Vidyabhusana. A History of Indian Logic. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 405–453. https://archive.org/details/historyindianlog00vidy_992. 
• Karl H. Potter, Sibajiban Bhattacharyya (1993). Volume 6 of Encyclopedia of Indian philosophies: Indian philosophical analysis Nyaya-Vaiśesika from Gangeśa to Raghunatha Śiromani. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 85–311. ISBN 9788120808942.