দ্বন্দ্ববাদ
 |
দ্বন্দ্ববাদ (ইংৰাজী: Dialectic) শব্দই মূলতঃ কোনো বিষয়ৰ ওপৰত বিভিন্ন দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰা কিন্তু যুক্তিযুক্ত যুক্তিৰ জৰিয়তে সত্যত উপনীত হ'ব বিচৰা লোকসকলৰ মাজত হোৱা সংলাপক বুজায়। দ্বন্দ্ববাদ বিতৰ্কৰ সৈতে মিল আছে, কিন্তু ধাৰণাটোৱে আৱেগিক আবেদন আৰু অলংকাৰৰ দৰে বিষয়ভিত্তিক উপাদানসমূহ বাদ দিছে।[1] ইয়াৰ উৎপত্তি প্ৰাচীন দৰ্শনৰ পৰাই হৈছিল আৰু মধ্যযুগতো ইয়াৰ বিকাশ অব্যাহত আছিল।
হেগেলিয়ানবাদে "ডায়েলেক্টিক"ক পুনৰ চিত্ৰিত কৰিলে যাতে আৰু আক্ষৰিক সংলাপক বুজাব নোৱাৰি। বৰঞ্চ এই শব্দটোৱে অভ্যন্তৰীণ বৈপৰীত্য অতিক্ৰম কৰাৰ জৰিয়তে উন্নয়নৰ বিশেষ অৰ্থ গ্ৰহণ কৰে। কাৰ্ল মাৰ্ক্স আৰু ফ্ৰেড্ৰিখ এংগেলছে আগবঢ়োৱা তত্ত্ব ডায়েলেক্টিকেল মেটেৰিয়েলিজমে হেগেলিয়ান ডায়েলেক্টিকক ইতিহাসৰ বস্তুবাদী তত্ত্বলৈ অভিযোজিত কৰিছিল। হেগেলিয়ান আৰু মাৰ্ক্সিয়ান ডায়েলেক্টিকছৰ উত্তৰাধিকাৰক কাৰ্ল পপাৰ আৰু মাৰিঅ' বুংগেৰ দৰে দাৰ্শনিকসকলে সমালোচনা কৰিছে, যিয়ে ইয়াক অবৈজ্ঞানিক বুলি গণ্য কৰিছিল।
দ্বন্দ্ববাদ (ডায়েলেক্টিক)ৰ অৰ্থ হৈছে এটা বিকাশমূলক প্ৰক্ৰিয়া আৰু সেয়েহে ই ধ্ৰুপদী যুক্তিৰ ভিতৰত স্বাভাৱিকভাৱে খাপ নাখায়। তথাপিও বিংশ শতিকাৰ কিছুমান যুক্তিবিদে ইয়াক আনুষ্ঠানিক কৰাৰ চেষ্টা কৰিছে।
ধ্ৰুপদী দৰ্শন
[সম্পাদনা কৰক]ধ্ৰুপদী দৰ্শনত দ্বন্দ্ববাদ (প্ৰাচীন গ্ৰীক: διαλεκτική dialektikḗ) হৈছে যুক্তি আৰু প্ৰতিযুক্তিৰ সংলাপৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লোৱা যুক্তিৰ এটা প্ৰকাৰ, যিয়ে প্ৰস্তাৱ (থিছিছ) আৰু প্ৰতি-প্ৰস্তাৱ (এণ্টিথিছ)ৰ পোষকতা কৰে। এনে দ্বন্দ্ববাদৰ ফলাফল হ’ব পাৰে কোনো প্ৰাসংগিক প্ৰস্তাৱৰ খণ্ডন, বা সংশ্লেষণ, বিপৰীত দাবীৰ সংমিশ্ৰণ বা সংলাপৰ গুণগত উন্নতি।[2][3]
প্লেটোবাদ
[সম্পাদনা কৰক]প্লেটোবাদত দ্বন্দ্ববাদছ অন্তৰ্নিহিত আৰু আধ্যাত্মিক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল কাৰণ ই সেই প্ৰক্ৰিয়াত পৰিণত হৈছিল য’ত বুদ্ধিমত্তাই জ্ঞানযোগ্যৰ পৰা বুজিব পৰা বস্তুলৈ গতি কৰিছিল, ধাৰণা এটাৰ পৰা ধাৰণালৈ উঠি আহি অৱশেষত সৰ্বোচ্চ ধাৰণাটোক ধৰি লোৱালৈকে, যিটো প্ৰথম নীতি যিটো সকলোৰে উৎপত্তি। ফলস্বৰূপে দাৰ্শনিকজন এজন "উদ্ভাষবিদ।" [4] এই অৰ্থত দ্বন্দ্ববাদ হৈছে এক অনুসন্ধান প্ৰক্ৰিয়া যিয়ে প্ৰথম নীতিলৈকে অনুমানসমূহ আঁতৰাই পেলায়।[5] ই লাহে-লাহে ঐক্যত বহুত্বক আঁকোৱালি লয়। দাৰ্শনিক চাইমন ব্লেকবাৰ্নে লিখিছে যে এই অৰ্থত ডায়েলেক্টিক ব্যৱহাৰ কৰি "আলোকপ্ৰাপ্তিৰ সৰ্বমুঠ প্ৰক্ৰিয়া, য'ত দাৰ্শনিকক এনেদৰে শিক্ষিত কৰা হয় যাতে পৰম ভালৰ জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰে, ভালৰ ৰূপ।" [6]
এৰিষ্টটলবাদ
[সম্পাদনা কৰক]এৰিষ্ট'টলে পৰম্পৰাগতভাৱে দ্বন্দ্ববাদক প্ৰদৰ্শনতকৈ যুক্তিৰ কম পদ্ধতি হিচাপে চোৱা বুলি বুজা যায়, যিয়ে চিলজিজমৰ জৰিয়তে সত্য বুলি ধৰা চৰ্তৰ পৰা অৱশ্যেই সত্য সিদ্ধান্ত লয়।[7] অৰ্গেননৰ ভিতৰত, এৰিষ্ট'টলৰ যুক্তিৰ বিষয়ে ৰচনাসমূহ সামৰি লোৱা ধাৰাবাহিক বিষয়সমূহ ডায়েলেক্টিকৰ প্ৰতি উৎসৰ্গিত— যাক তেওঁ এণ্ড'ক্সা ("সাধাৰণতে স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত মতামত")ৰ পৰা যুক্তি হিচাপে বৈশিষ্ট্যযুক্ত কৰে য'ত স্থিতিসমূহ প্ৰশ্নৰ ৰেখাৰ আওতাত থাকে, যাৰ উত্তৰত ৰেহাই দিব পাৰি।[8] এৰিষ্ট'টলে "ডায়েলেক্টিকে একো প্ৰমাণ নকৰে" বুলি দাবী কৰিলেও তেওঁ ইয়াক অলংকাৰৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত এক উপযোগী কলা বুলি গণ্য কৰে।[9][10]
মধ্যযুগীয় দাৰ্শনিকতা
[সম্পাদনা কৰক]দ্বন্দ্ববাদ যুক্তিৰ এটা অংগ আছিল, যি মধ্যযুগীয় বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত পঢ়োৱা ত্ৰিবিদ্যাৰ অংশৰূপে শিকোৱা তিনিটা মুক্ত কলাৰ অন্যতম আছিল; অন্য দুটা হ'ল বক্তৃতাশাস্ত্ৰ আৰু ব্যাকৰণ।[11][12][13][14]
বোথিয়াছ (৪৮০–৫২৪)ৰ অনুসৰণ কৰি, যিয়ে এৰিষ্টটলৰ ওপৰত ব্যাপকভাৱে নিৰ্ভৰ কৰিছিল,[15] বহুতো শ্লাষ্টিক দাৰ্শনিকে তেওঁলোকৰ ৰচনাত দ্বন্দ্ববাদ ব্যৱহাৰ কৰিছিল, তেনে দাৰ্শনিকসকলৰ ভিতৰত আছিল পিটাৰ এবেলাৰ্ড,[16] ৱিলিয়াম অৱ শাৰউড,[17] গাৰলাণ্ডুছ কম্পোটিষ্টা,[18] ৱাল্টাৰ বাৰ্লি, ৰজাৰ ছুইনহেড, ৱিলিয়াম অৱ অকহাম,[19] আৰু থমাচ একুইনাছ।[20]
আধুনিক দাৰ্শনিকতা
[সম্পাদনা কৰক]উনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে জৰ্জ ৱিলহেল্ম ফ্ৰিডৰিখ হেগেলৰ দ্বাৰা দ্বন্দ্ববাদৰ ধাৰণাটোক নতুন জীৱন দিয়া হৈছিল। হেগেলৰ দ্বন্দ্বমূলক প্ৰকৃতি আৰু ইতিহাসৰ মডেলে দ্বন্দ্ববাদক বাস্তৱতাৰ এটা মৌলিক দিশ হিচাপে প্ৰতিপন্ন কৰিছিল; ইমানুৱেল কাণ্টৰ দৰে, যিয়ে দ্বন্দ্ববাদে উৎপন্ন কৰা পৰস্পৰবিৰোধিতাসমূহক খাঁটি যুক্তিৰ সীমা বুলি ধাৰণা কৰিছিল, তাৰ বিপৰীতে।[21][22]
হেগেলে জোহান গটলিব ফিচ্টেৰ "ছিন্থেছিছ"ৰ ধাৰণাৰে প্ৰভাৱিত হৈছিল যদিও, তেওঁ ‘‘থিছিছ–এণ্টিথিছিছ–সিন্থেছিছ’’ শব্দসমূহ মূলত কাণ্টৰ দাৰ্শনিকতা বৰ্ণনা কৰিবলৈহে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেওঁ এই ধৰণৰ ভাষাক "এক নিৰ্জীৱ খাক" বুলি অভিহিত কৰিছিল যি বিভিন্ন বিষয়বস্তুৰ ওপৰত জোৰ কৰি আৰোপ কৰা হয়; তাৰ বিপৰীতে, তেওঁৰ নিজা দ্বন্দ্ববাদক তেওঁ বিষয়বস্তুৰ "অন্তৰ্নিহিত জীৱন আৰু আত্ম-চলাচল"ৰ পৰা উৎপন্ন বুলি গণ্য কৰিছিল।[23]
ঊনবিংশ শতিকাৰ মধ্যভাগত, হেগেলৰ দ্বন্দ্বমূলক পদ্ধতিটোক কাৰ্ল মাৰ্ক্স আৰু ফ্ৰিডৰিখ এঙ্গেলছে গ্ৰহণ কৰি, তেওঁলোকে ইয়াক নিধাৰ্মিক তথা বস্তুবাদী ৰূপত পুনৰুপায়িত কৰিছিল। এই দ্বন্দ্বমূলক বস্তুবাদৰ দাৰ্শনিক ৰূপত মাৰ্ক্সবাদৰ পিছৰ ব্যাখ্যাসমূহত ইয়াক এক কেন্দ্ৰীয় অংশ হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। এই ব্যাখ্যাসমূহ প্ৰায়ে পৰস্পৰৰ সৈতে সুস্পষ্টভাৱে বিৰোধিতা কৰিছিল আৰু বিভিন্ন মাৰ্ক্সবাদী গোটৰ ভিতৰত বিতৰ্কৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
ধৰ্মতত্ত্বৰ দ্বন্দ্ববাদ
[সম্পাদনা কৰক]খ্ৰীষ্টীয় ধৰ্মতাত্ত্বিকত, বিশেষকৈ প্ৰটেষ্টাণ্ট চিন্তাত, দ্বন্দ্ববাদ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ঈশ্বৰৰ আত্ম-প্ৰকাশ আৰু মানুহৰ সীমিত বৌদ্ধিক সামৰ্থ্যৰ মাজত থকা উত্তেজনাপূৰ্ণ সম্পৰ্ক বুজাবলৈ। কাৰ্ল বাৰ্থৰ দ্বাৰা উন্নীত কৰা "দ্বন্দ্বমূলক ধৰ্মতত্ত্ব" (dialectical theology)ত, ঈশ্বৰৰ বাক্যৰ দ্বন্দ্বমূলক বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল, যিয়ে মানবীয় ধাৰণাক অতিক্ৰম কৰে।[24]
সমালোচনা
[সম্পাদনা কৰক]দ্বন্দ্ববাদৰ ওপৰত বহু দাৰ্শনিকে সমালোচনা কৰিছিল। এৰিষ্ট'টল আৰু ইমানুৱেল কাণ্টৰ দৰে দাৰ্শনিকসকলে যুক্তিত পৰস্পৰবিৰোধিতাৰ উদ্ভৱ হোৱাটো খণ্ডন কৰিছিল। দাৰ্শনিক Mario Bunge-য়ে মাৰ্ক্সবাদী দ্বন্দ্ববাদক ছদ্ম-বৈজ্ঞানিক বুলি আখ্যা দিছিল, কাৰণ তেওঁৰ মতে ই পৰীক্ষণযোগ্য নাছিল।[25]
আনুষ্ঠানিককৰণ
[সম্পাদনা কৰক]দ্বন্দ্ববাদক আনুষ্ঠানিক যুক্তিৰ ৰূপত গঠিত কৰাৰ চেষ্টা বহু দাৰ্শনিক আৰু যুক্তিবিদে কৰিছে। আধুনিক যুগত, দ্বন্দ্বমূলক যুক্তি গঠনৰ চেষ্টা হৈছে প্ৰক্ৰিয়া, পৰিৱৰ্তন আৰু সংঘাতজনিত যুক্তিক প্ৰথাগত তৰ্কৰূপত কেনেদৰে দৰ্শনযোগ্য কৰা যায়, সেই উদ্দেশ্যেৰে প্ৰকাশ কৰা। কিছু গণিতজ্ঞই দ্বন্দ্বমূলক তৰ্কৰ বাবে আনুষ্ঠানিক পদ্ধতি প্ৰস্তুত কৰাৰ চেষ্টা কৰিছে, যদিও ই গাণিতিক যুক্তিৰ মূলধাৰা ৰূপত স্বীকৃত নহয়।[26]
তথ্যসূত্ৰ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ See Gorgias, 449B: "Socrates: Would you be willing then, Gorgias, to continue the discussion as we are now doing [Dialectic], by way of question and answer, and to put off to another occasion the (emotional) speeches (rhetoric) that (the sophist) Polus began?"
- ↑ Ayer, A. J.; O'Grady, J. (1992). A Dictionary of Philosophical Quotations. প্ৰকাশক Oxford: Blackwell Publishers. পৃষ্ঠা. 484.
- ↑ McTaggart, J. M. E. (1964). A commentary on Hegel's logic. প্ৰকাশক New York: Russell & Russell. পৃষ্ঠা. 11.
- ↑ Reale, Giovanni (1990). History of Ancient Philosophy. 2. প্ৰকাশক Albany: State University of New York. পৃষ্ঠা. 150.
- ↑ Republic, VII, 533 c-d
- ↑ Blackburn, Simon (1996). "dialectic". The Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford University Press. p. 104. ISBN 0-19-283134-8. OCLC 32854872.
- ↑ Hamlyn, D. W. (1990). "Aristotle on Dialectic". Philosophy (Cambridge University Press) খণ্ড 65 (254): 465–466. doi:10.1017/S003181910006469X. ISSN 0031-8191.
- ↑ Smith, Robin (2022). "Aristotle's Logic". Stanford Encyclopedia of Philosophy. § Aristotle’s Logical Works: The Organon. Unknown parameter
|orig-date=ignored (help) - ↑ Smith 2000, § Dialectical Argument and the Art of Dialectic.
- ↑ Bolton, Robert (2003). "Aristotle: Epistemology and Methodology". In Shields, Christopher. The Blackwell guide to ancient philosophy. Blackwell. পৃষ্ঠা. 156–158. ISBN 978-0-631-22215-6.
- ↑ Abelson, P. (1965). The seven liberal arts; a study in mediæval culture. New York: Russell & Russell. p. 82.
- ↑ Hyman, A., & Walsh, J. J. (1983). Philosophy in the Middle Ages: the Christian, Islamic, and Jewish traditions. Indianapolis: Hackett. p. 164.
- ↑ Adler, Mortimer Jerome (2000). "Dialectic". Routledge. p. 4. আই.এচ.বি.এন. 0-415-22550-7
- ↑ Herbermann, C. G. (1913). The Catholic encyclopedia: an international work of reference on the constitution, doctrine, and history of the Catholic church. New York: The Encyclopedia press. pp. 760–764.
- ↑ From topic to tale: logic and narrativity in the Middle Ages, by Eugene Vance, pp. 43–45
- ↑ "Peter Abelard". Catholic Encyclopedia. 1 March 1907. Retrieved 3 November 2011 – via Newadvent.org.
- ↑ Kretzmann, Norman (January 1966). William of Sherwood's Introduction to logic. University of Minnesota Press. পৃষ্ঠা. 69–102. ISBN 978-0-8166-0395-4. https://books.google.com/books?id=f3uMdwDVvL8C&q=dialectical&pg=PA70.
- ↑ Dronke, Peter (9 July 1992). A History of Twelfth-Century Western Philosophy. Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 198. ISBN 978-0-521-42907-8. https://books.google.com/books?id=7mcPcSuUa8EC&dq=Garlandus+Compotista+and+Dialectic+in+the+Eleventh+and+Twelfth+Centuries&pg=RA1-PA198.
- ↑ Delany, Sheila (1990). Medieval literary politics: shapes of ideology. Manchester University Press. পৃষ্ঠা. 11. ISBN 978-0-7190-3045-1. https://books.google.com/books?id=UnW7AAAAIAAJ&dq=William+of+Ockham+dialectical+materialism&pg=PA11.
- ↑ "St. Thomas Aquinas". Catholic Encyclopedia. 1 March 1907. Retrieved 20 October 2015 – via Newadvent.org.
- ↑ Nicholson, J. A. (1950). Philosophy of religion. প্ৰকাশক New York: Ronald. পৃষ্ঠা. 108.
- ↑ Kant, I.; Guyer, P.; Wood, A. W. (2003). Critique of pure reason. প্ৰকাশক Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 495. ISBN 978-0-7583-3901-0. https://books.google.com/books?id=7bRychF0y0EC.
- ↑ Maybee, Julie E. (Winter 2020). "Hegel's Dialectics". In Zalta, Edward N. Stanford Encyclopedia of Philosophy. § 3. Why does Hegel use dialectics?.
- ↑ Barth, Karl (1968). The Epistle to the Romans. Oxford University Press.
- ↑ Bunge, Mario (1996). Finding Philosophy in Social Science. Yale University Press. পৃষ্ঠা. 273.
- ↑ Moseley, Fred (1991). "The development of Marx's theory of the falling rate of profit: 1981–91". Review of Radical Political Economics খণ্ড 23 (3–4): 69–78.