ধ্ৰুপদ

ধ্ৰুপদ হৈছে ভাৰতীয় উপমহাদেশৰ হিন্দুস্তানী শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ এটা ধাৰা। ই হিন্দুস্তানী শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ সৈতে জড়িত প্ৰধান কণ্ঠসংগীত শৈলীসমূহৰ ভিতৰত আটাইতকৈ পুৰণি জনাজাত শৈলী (উদাহৰণস্বৰূপে Pushtimarg সম্প্ৰদায়ৰ হাৱেলী সংগীতত^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}), আৰু ই দক্ষিণ ভাৰতীয় কৰ্ণাটক পৰম্পৰাৰ সৈতেও সম্পৰ্কিত।^[1]^[2] ই সংস্কৃত মূলৰ এটা পদ, যি ধ্ৰুৱ (ध्रुव, অচল, স্থায়ী) আৰু পদ (पद, শ্লোক)ৰপৰা আহিছে। ধ্ৰুপদৰ শিপা প্ৰাচীন। ই হিন্দু সংস্কৃত গ্ৰন্থ নাট্যশাস্ত্ৰ (~২০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব – ২০০ খ্ৰীষ্টাব্দ)ত আলোচিত হৈছে,^[3]^[4] আৰু আন প্ৰাচীন আৰু মধ্যযুগীয় সংস্কৃত গ্ৰন্থত, যেনে ভাগৱত পুৰাণৰ ১০ম খণ্ডৰ ৩৩ অধ্যায়ত (~৮০০–১০০০ খ্ৰীষ্টাব্দ), য'ত কৃষ্ণৰ বাবে সংগীত আৰু ভক্তিমূলক গীতৰ তত্ত্বসমূহ সাৰাংশিত হৈছে।^[4]

সাঁচ:Hindu scriptures

এই পদটোৱে কবিতাৰ শ্লোক ৰূপ আৰু যি শৈলীত ই গোৱা হয় দুয়োকে সূচায়।^[5] ই আধ্যাত্মিক, বীৰত্বপূৰ্ণ, চিন্তাশীল, গুণযুক্ত, নৈতিক প্ৰজ্ঞা বা গীত-সংগীত সংমিশ্ৰণৰ গম্ভীৰ ৰূপ সন্নিৱিষ্ট কৰে।^[6]^[7] বিষয়-বস্তু ধৰ্মীয় আৰু আধ্যাত্মিকৰপৰা (মূলতঃ হিন্দু দেৱ-দেৱীৰ প্ৰশংসাত) ৰাজকীয় প্ৰশস্তি, সংগীত শাস্ত্ৰ আৰু প্ৰণয়লৈকে বিস্তৃত।

এটা ধ্ৰুপদত কমেও চাৰিটা স্তবক থাকে, যাক স্থায়ী (বা অস্থায়ী), অন্তৰা, সঞ্চাৰী আৰু আভোগ বুলি কোৱা হয়। স্থায়ী অংশটো এটা সুৰ যিয়ে মধ্য সপ্তকৰ প্ৰথম টেট্ৰাকৰ্ড আৰু নিম্ন সপ্তক স্বৰ ব্যৱহাৰ কৰে।^[7] অন্তৰা অংশই মধ্য সপ্তকৰ দ্বিতীয় টেট্ৰাকৰ্ড আৰু উচ্চ সপ্তক স্বৰ ব্যৱহাৰ কৰে।^[7] সঞ্চাৰী অংশ হৈছে বিকাশ পৰ্যায়, যিয়ে ইতিমধ্যে বজোৱা স্থায়ী আৰু অন্তৰাৰ অংশবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি সামগ্ৰিকভাৱে নিৰ্মাণ কৰে, আৰু ই তিনিওটা সপ্তক স্বৰৰ সৈতে নিৰ্মিত সুৰীয় উপাদান ব্যৱহাৰ কৰে।^[7] আভোগ হৈছে সমাপনী অংশ, যিয়ে শ্ৰোতাক স্থায়ীৰ পৰিচিত আৰম্ভণি বিন্দুলৈ ঘূৰাই আনে, যদিও তালবদ্ধপ্ৰকাৰৰ সৈতে, হ্ৰাসপ্ৰাপ্ত স্বৰৰ সৈতে এক কোমল বিদায়ৰ দৰে, যি আদৰ্শগতভাৱে গাণিতিক ভগ্নাংশ যেনে [দগুণ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: দ) (help) (আধা), [তিগুণ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ত) (help) (তৃতীয়াংশ) বা [চৌগুণ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: চ) (help) (চতুৰ্থাংশ)।^[8] কেতিয়াবা ভোগ নামৰ পঞ্চম স্তবক অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়। যদিও সাধাৰণতে দাৰ্শনিক বা ভক্তি (দেৱ-দেৱীৰ প্ৰতি আৱেগিক ভক্তি) বিষয়ৰ সৈতে সম্পৰ্কিত, কিছু ধ্ৰুপদ ৰজাসকলৰ প্ৰশংসাৰ বাবে ৰচনা কৰা হৈছিল।^[6]^[8]

ধ্ৰুপদৰ পৰম্পৰা ব্ৰজ (মথুৰা)ৰ সন্ত স্বামী হৰিদাস, সূৰদাস, গোবিন্দ স্বামী, হাৱেলী সংগীতৰ অষ্ট সখা আৰু তাৰ পাছত তানসেন (গোৱালিয়ৰ) আৰু বৈজু বাৱৰা (গোৱালিয়ৰ)লৈকে পিছলৈ নথিভুক্ত হৈছে। যেতিয়া ধ্ৰুপদ ৰচনা ভগৱান শ্ৰী বিষ্ণু বা তেওঁৰ অৱতাৰসমূহৰ ওপৰত আধাৰিত হয়, তেতিয়া তাক বিষ্ণুপদ বোলা হয়।

ইতিহাস

ধ্ৰুপদে সম্ভৱতঃ নাট্যশাস্ত্ৰত উল্লিখিত ধ্ৰুৱপদৰপৰা ইয়াৰ নাম পাইছে যিয়ে গঠিত গীতক সূচায়।^[9] ই সমগ্ৰ ভাৰতীয় উপমহাদেশত পোৱা শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ অন্যতম মূল ৰূপ। শব্দটো ধ্ৰুৱৰপৰা আহিছে যাৰ অৰ্থ অচল আৰু স্থায়ী। ই আধ্যাত্মিক, বীৰত্বপূৰ্ণ, চিন্তাশীল, গুণযুক্ত, নৈতিক প্ৰজ্ঞা বা গীত-সংগীত সংমিশ্ৰণৰ গম্ভীৰ ৰূপ সন্নিৱিষ্ট কৰে।^[6]^[7] নিম্বাৰ্ক সম্প্ৰদায়ৰ শ্ৰী শ্ৰীভট্টৰ যুগল শতক, ১২৯৪ খ্ৰীষ্টাব্দত ৰচিত, ইয়াত ধ্ৰুপদৰ গীত আছে।

ধ্ৰুপদ নামৰ এটা সংগীত ধাৰাৰ উল্লেখ কৰা আটাইতকৈ প্ৰাচীন উৎস হৈছে আবু ফজলৰ আইন-ই-আকবৰী (১৫৯৩)।^[10] ব্যাপক কৰ্মই বেছিভাগ উপাদান গোৱালিয়ৰৰ মান সিং তোমৰৰ (১৪৮৬–১৫১৬) দৰবাৰৰ সংগীতকাৰসকলক আৰোপ কৰে।^[11] মুঘল দৰবাৰৰ এই বিৱৰণসমূহত ধ্ৰুপদক এটা সংগীত ৰূপ হিচাপে চিত্ৰিত কৰা হৈছে যি তুলনামূলকভাৱে নতুন; আৰু সান্যালৰ মতে, বেছিভাগ উৎসে একমত যে ধ্ৰুপদৰ উৎপত্তি মান সিং তোমৰৰ দৰবাৰতে।^[12] ৰবি শংকৰে কয় যে এই ৰূপটো প্ৰবন্ধৰপৰা বিকশিত হৈছিল আৰু পঞ্চদশ শতিকাৰপৰা উন্নতি লাভ কৰিছিল।^[13] ষোড়শ শতিকাৰ ভক্তি সন্ত আৰু কবি-সংগীতকাৰ স্বামী হৰিদাস (নিম্বাৰ্ক সম্প্ৰদায়ৰো), কৃষ্ণক উৎসৰ্গীকৃত গীতৰ সৈতে এগৰাকী প্ৰসিদ্ধ ধ্ৰুপদ গায়ক আছিল। স্বামী হৰিদাসৰ শিষ্য তানসেনৰ সৈতে ই মুঘল দৰবাৰত দৰবাৰী সংগীত হৈ পৰিল, যি আন কথাৰ ভিতৰত তেওঁৰ ধ্ৰুপদ ৰচনাৰ বাবে বিখ্যাত।^[14]

ধ্ৰুপদ প্ৰাচীন, আৰু খেয়াল (গোৱালিয়ৰ) নামৰ আন এটা সংগীত ধাৰা (ইয়াৰ দুটা অংশ স্থায়ী আৰু অন্তৰা আছে) ইয়াৰপৰাই বিকশিত হৈছে।^[7] ধ্ৰুপদ গম্ভীৰ সংগীত, উন্নীতকাৰী আৰু বীৰত্বপূৰ্ণ, বিশুদ্ধ আৰু আধ্যাত্মিক। খেয়ালে অলংকাৰিক স্বৰ যোগ দিয়ে, চুটি, মেজাজী আৰু উৎসৱমুখৰ।^[15]

ধ্ৰুপদৰ ওপৰত নৃত্যৰ প্ৰাচীন প্ৰথা ড° পুৰু দাধীচে সাম্প্ৰতিক কালত পুনঃপ্ৰৱৰ্তন কৰিছে। ড° দাধীচ ভাৰতৰ কথক নৰ্তক যিয়ে আনুষ্ঠানিক কথক মঞ্চত 'ধ্ৰুপদ' আনিছে আৰু এই ৰচনা ২৮ মাত্ৰাত।^[16]

প্ৰকৃতি আৰু অনুশীলন

সাঁচ:More citations needed section আজি জনা ধ্ৰুপদ একক গায়ক বা অল্পসংখ্যক গায়কে একেলগে তবলাৰ পৰিৱৰ্তে পাখাৱজৰ তালত পৰিৱেশন কৰে। কণ্ঠশিল্পী সাধাৰণতে দুটা তানপুৰাৰ সৈতে আছে, বাদকসকলে ওচৰত পিছফালে বহে, আৰু তালবাদক কণ্ঠশিল্পীৰ সোঁফালে। পৰম্পৰাগতভাৱে ধ্ৰুপদৰ বাবে ব্যৱহৃত প্ৰাথমিক যন্ত্ৰ হৈছে ৰুদ্ৰ বীণা, কিন্তু সুৰবাহাৰ আৰু সুৰশিৃংগাৰো দীৰ্ঘদিন ধৰি এই সংগীতৰ বাবে ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে। বাঞ্ছনীয়ভাৱে, ধ্ৰুপদৰ বাবে ব্যৱহৃত যিকোনো যন্ত্ৰৰ গভীৰ বেচ ৰেজিষ্টাৰ আৰু দীঘল ধৰি ৰখা ক্ষমতা থাকিব লাগে।

সকলো ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ দৰে, ধ্ৰুপদ ৰাগভিত্তিক আৰু একস্বৰীয়, একক সুৰীয় ৰেখা আৰু কোনো কৰ্ড প্ৰগ্ৰেশন নাই। প্ৰতিটো ৰাগৰ এটা ৰাগ কাঠামো আছে - মাইক্ৰ'-টোনেল অলংকৰণৰ সম্পদ (গমক) সাধাৰণ।

পাঠ্যৰ আগত সম্পূৰ্ণ উদ্ভাবিত অংশ, আলাপ থাকে। ধ্ৰুপদত আলাপ এক নিৰ্দিষ্ট অক্ষৰৰ সেট ব্যৱহাৰ কৰি গোৱা হয়, জনপ্ৰিয়ভাৱে বৈদিক মন্ত্ৰ আৰু বীজাক্ষৰৰপৰা আহে, এক পুনৰাবৃত্ত, নিৰ্দিষ্ট আৰ্হত: অ ৰে নে না, তে তে ৰে নে না, ৰি ৰে ৰে নে না, তে নে তূম নে (এই শেষ গোটটো এক দীঘল বাক্যাংশৰ শেষত ব্যৱহাৰ হয়)। এই অক্ষৰসমূহ বিভিন্ন ক্ৰমচয় আৰু সংমিশ্ৰণত ব্যাপকভাৱে ব্যৱহাৰ হয়। ধ্ৰুপদ শৈলীসমূহত দীঘল বিস্তৃত আলাপ আছে, সিহঁতৰ ধীৰ আৰু বিবেচিত সুৰীয় বিকাশে ক্ৰমান্বয়ে এক ত্বৰণশীল তালবদ্ধ স্পন্দন আনে। বেছিভাগ ধ্ৰুপদ গায়ন শৈলীত ই সহজেই এঘণ্টা ধৰিব পাৰে, ব্যাপকভাৱে আলাপ প্ৰকৃত (তালবিহীন), জোৰ (স্থিৰ তালৰ সৈতে) আৰু ঝালা (ত্বৰণশীল ঝংকাৰ) বা নমতম, যেতিয়া অক্ষৰসমূহ অতি দ্ৰুত গতিত গোৱা হয় ভাগ কৰা হয়। তাৰ পাছত ৰচনাটো তালবদ্ধ সংগতত গোৱা হয়: চাৰিটা শাৰী, ক্ৰমিক ক্ৰমত, স্থায়ী, অন্তৰা, সঞ্চাৰী আৰু আভোগ বুলি কোৱা হয়।

ৰচনাসমূহ [তিৱ্ৰ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ত) (help) (৭ মাত্ৰা), ছুল (১০ মাত্ৰা) আৰু চৌ (১২ মাত্ৰা) তালসমূহত আছে - ১০ মাত্ৰা ঝাপ তালত ৰচিত এটা ৰচনাক সদৰা বোলে যেতিয়া ১৪ মাত্ৰা ধামাৰত ৰচিত এটাক ধামাৰ বোলে। পাছৰটো এক লঘু সংগীত ৰূপ হিচাপে দেখা হয়, যি হোলী বসন্ত উৎসৱৰ সৈতে জড়িত।

সভা পৰিৱেশনৰ লগতে, মন্দিৰত ধ্ৰুপদ গোৱাৰ প্ৰথা অব্যাহত আছে, যদিও কেৱল অল্পসংখ্যক ৰেকৰ্ডিং কৰা হৈছে। ই সভা ধ্ৰুপদৰ সৈতে সামান্যই সাদৃশ্য আছে: অতি কম বা কোনো আলাপ নাই; ধ্ৰুপদৰ শাস্ত্ৰীয় পৰিৱেশত ব্যৱহাৰ নকৰা ঘণ্টা আৰু আঙুলি তাল আদি তাল বাদ্য ইয়াত ব্যৱহাৰ হয়, আৰু ব্যৱহাৰ হোৱা ড্ৰামটো মৃদং নামৰ এক সৰু, পুৰণি প্ৰকাৰ, যি মৃদংগমৰ সৈতে একেবাৰে মিল।

ঘৰানা আৰু শৈলী

বৃহদ্দেশী, মতাংগৰ আৰোপিত অষ্টম শতিকাৰ এক গ্ৰন্থ, গীতসমূহক পাঁচটা শৈলীগত শ্ৰেণীত ([গীতি] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: গ) (help)সমূহ) ভাগ কৰে: [শুদ্ধ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: শ) (help), [ভিন্ন] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ভ) (help), [গৌৰী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: গ) (help), [বেশ্বৰ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ব) (help), আৰু [সাধাৰণী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: স) (help)।^[17] মুঘল সম্ৰাট আকবৰৰ দৰবাৰত ষোড়শ শতিকাৰ শেষৰফালে ধ্ৰুপদ গায়নৰ চাৰিটা শৈলী ([বাণী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ব) (help) বা [ৱাণী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ৱ) (help)) জনপ্ৰিয় আছিল: [গৌৰী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: গ) (help), [খন্দাৰ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: খ) (help), [নৌহাৰ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ন) (help), আৰু [দাগৰ] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: দ) (help)।^[18] পৰম্পৰাই চাৰিটা [বাণী] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: ব) (help)ৰ উৎপত্তি পাঁচটা [গীতি] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 1: গ) (help)লৈ পিছুৱাই নিয়ে, কিন্তু সংযোগৰ কোনো দৃঢ় প্ৰমাণ নাই।^[19]

ধ্ৰুপদৰ কেইবাটাও ঘৰানা আছে: "ঘৰ", বা পাৰিবাৰিক শৈলী।

সবাতোকৈ পৰিচিত ঘৰানা হৈছে দাগৰ পৰিয়াল, যিসকলে দাগৰ বাণী বা দাগৰ ঘৰানাত গায়। দাগৰ শৈলীয়ে আলাপৰ ওপৰত বহুত গুৰুত্ব দিয়ে আৰু কেইবা প্ৰজন্ম ধৰি সিহঁতৰ গায়কসকলে যোৰত (প্ৰায়ে ভাতৃৰ যোৰত) পৰিৱেশন কৰি আহিছে। দাগৰসকল মুছলমান কিন্তু দেৱ-দেৱীৰ হিন্দু গ্ৰন্থ গায়।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

বিষ্ণুপুৰ ঘৰানাত মণিলাল নাগ, মিতা নাগ, আৰু মধুৱন্তী পাল আদি আছে।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

বিহাৰ ৰাজ্যৰপৰা আহে দাৰভাংগা ঘৰানা, দুমৰাঁও ঘৰানা (বক্সাৰ) আৰু বেত্তিয়া ঘৰানা। দৰভংগা ঘৰানাৰ মল্লিকসকল খন্দাৰ বাণী আৰু গৌহৰবাণীৰ সৈতে জড়িত। ৰাম চতুৰ মল্লিক, বিদূৰ মল্লিক, অভয় নাৰায়ণ মল্লিক, পণ্ডিত সঞ্জয় কুমাৰ মল্লিক, লক্ষ্মণ ভট্ট তৈলাং আৰু সীয়াৰাম তিৱাৰী বিংশ শতিকাত দৰভংগা ঘৰানাৰ প্ৰসিদ্ধ ব্যক্তিত্ব আছিল। পণ্ডিত বিদূৰ মল্লিকৰ বাবে দৰভংগা ঘৰানাৰ ধ্ৰুপদৰ বৃন্দাৱনত এক শক্তিশালী প্ৰতিনিধিত্ব আছে, যিয়ে ১৯৮০ আৰু ১৯৯০ৰ দশকত বৃন্দাৱনত বাস কৰি শিক্ষা দিছিল। মহান মহিলা ধ্ৰুপদ শিল্পীসকলৰ ভিতৰত আছগাৰী বাই, অলকা নন্দী, অশোকা ধৰ, মধু ভট্ট তৈলাং, পাকিস্তানী গায়িকা আলিয়া ৰশ্বিদ, আৰু ইটালীয় গায়িকা আমেলিয়া কুনী আছে।^[20]

দুমৰাঁও ঘৰানা - বিহাৰৰ ধ্ৰুপদ পৰম্পৰা দুমৰাঁও ঘৰানা প্ৰায় ৫০০ বছৰ পুৰণি ধ্ৰুপদ সংগীতৰ এক প্ৰাচীন পৰম্পৰা। এই ঘৰানা দুমৰাঁও ৰাজৰ ৰজাসকলৰ পৃষ্ঠপোষকতাত উন্নতি লাভ কৰিছিল যেতিয়া ই প্ৰতিষ্ঠিত হৈছিল। এই ঘৰানাৰ ধ্ৰুপদ শৈলী (বাণী) হৈছে গৌহৰ, খন্দাৰ, আৰু নৌহৰবাণী। এই ঘৰানাৰ প্ৰতিষ্থাপক আছিল পণ্ডিত মাণিকচন্দ দুবে আৰু পণ্ডিত অনুপছন্দ দুবে। দুয়ো শিল্পীয়েই মুঘল সম্ৰাট শ্বাহজাহানৰদ্বাৰা পুৰস্কৃত হৈছিল। ভাৰত ৰত্ন উস্তাদ বিছমিল্লাহ খানৰ পিতৃয়েও দুমৰাঁও ঘৰানা পৰম্পৰাৰ অন্তৰ্গত আছিল। তেওঁ সাধাৰণতে ধ্ৰুপদ শৈলীত শহনাই বজাইছিল। দুমৰাঁও ঘৰানাৰ (বক্সাৰ) জীৱিত বিখ্যাত গায়কসকলৰ ভিতৰত পণ্ডিত ৰামজী মিশ্ৰ, দুমৰাঁও ঘৰানাৰ এজন প্ৰতিনিধি আছে।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

এই ঘৰানাই বহু গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছে, যেনে পণ্ডিত ঘনা ৰং দুবেৰ শ্ৰী কৃষ্ণ ৰামায়ণ, জয় প্ৰকাশ দুবে আৰু প্ৰকাশ কবিৰ লিখা সুৰ-প্ৰকাশ, ভৈৰৱ, প্ৰকাশ, ৰাস-প্ৰকাশ। ড° অৰবিন্দ কুমাৰৰ অভিষেক সংগীত পল্লৱ।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

মিশ্ৰাসকলে গৌৰহৰ, দগুৰ, নৌহৰ আৰু খন্দাৰ শৈলী অনুশীলন কৰিছিল। এই ঘৰানা বেত্তিয়া ৰাজৰ ৰজাসকলৰ পৃষ্ঠপোষকতাত উন্নতি লাভ কৰিছিল। পণ্ডিত ফল্গুনী মিত্ৰ বৰ্তমান প্ৰজন্মত এই ঘৰানাৰ এগৰাকী প্ৰবক্তা।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

কিছু বিশিষ্ট ধ্ৰুপদ প্ৰবক্তা আৰু কুশলীসকল হৈছে পণ্ডিত গোকুলোৎসৱজী মহাৰাজ, উদয় ভাওয়ালকৰ, ঋত্বিক সান্যাল, নিৰ্মল্য দে, পণ্ডিত ক্ষিতিপাল মল্লিক, পণ্ডিত ৰাম চতুৰ মল্লিক আৰু গুণ্ডেচা ভাতৃদ্বয়।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]}

সেমিনাৰ

পৰম্পৰা আৰু বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি সংযোগ কৰাৰ প্ৰচেষ্টাত, আইটিচি সংগীত গৱেষণা একাডেমীৰ বৈজ্ঞানিক গৱেষণা বিভাগে ১৯৮৭ চনৰপৰা সংগোষ্ঠী আৰু কৰ্মশালা আয়োজন কৰি আহিছে। এই কৰ্মশালা/সংগোষ্ঠীসমূহৰ উদ্দেশ্য হৈছে সংগীতৰ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত গৱেষণাৰ সজাগতা সৃষ্টি কৰা।^[21] ২০১৩ চনত একাডেমীয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱেশনা কলা কেন্দ্ৰ (এনচিপিএ, মুম্বাই)ৰ সৈতে মিলি এক ধ্ৰুপদ সেমিনাৰ পৰিচালনা কৰিছিল য'ত ড° পুৰু দাধীচে ধ্ৰুপদৰ উৎপত্তি আৰু পূৰ্বসূৰীসকল আলোচনা কৰিবলৈ বক্তা হিচাপে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।^[22]

প্ৰফেছৰ ৰিচাৰ্ড ৱিডেছ (বিভাগীয় প্ৰধান, সংগীত বিভাগ, প্ৰাচ্য আৰু আফ্ৰিকান অধ্যয়ন বিদ্যালয়, লণ্ডন বিশ্ববিদ্যালয়, যুক্তৰাজ্য) আৰু ড° দাধীচ, (ইন্দোৰ, ভাৰত)এ ধ্ৰুপদৰ উৎপত্তি দীঘলভাৱে আলোচনা কৰিছিল। পাছৰজনে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল যে ধ্ৰুপদসমূহ ৰাজা মানসিং তোমৰৰ সময়তকৈ পুৰণি।^[23]

তথ্যচিত্ৰ

চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতা মণি কৌলে উস্তাদ জিয়া মহিউদ্দিন দাগৰ আৰু উস্তাদ জিয়া ফৰিদুদ্দিন দাগৰৰ তত্ত্বাৱধানত থাকোঁতে ১৯৮২ চনত ধ্ৰুপদ নামৰ ধ্ৰুপদ সংগীতৰ ওপৰত প্ৰথমটো তথ্যচিত্ৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল।^[24] এই হিন্দী ভাষাৰ পূৰ্ণদৈৰ্ঘ্য তথ্যচিত্ৰত তেওঁৰ দুয়োগৰাকী গুৰু আৰু জিয়া মহিউদ্দিন দাগৰৰ পুত্ৰ যুৱ বাহাউদ্দিন দাগৰক দেখুওৱা হৈছে।^[25]^[26] ভাৰতৰ চলচ্চিত্ৰ বিভাগে প্ৰযোজনা কৰা ছবিখন ধ্ৰুপদৰ ইতিহাসৰ সৈতে জড়িত স্থান – ফতেহপুৰ ছিক্ৰি আৰু জয়পুৰৰ জন্তৰ মন্তৰত শ্বুট কৰা হৈছিল যিয়ে সংগীত ৰূপৰ তত্ত্ব আৰু অনুশীলন স্পষ্ট কৰে।

তথ্যসূত্ৰ

↑ T.M. Krishna (2013). A Southern Music: Exploring the Karnatik Tradition. HarperCollins Publishers. পৃষ্ঠা. 151. ISBN 978-93-5029-822-0. https://books.google.com/books?id=WqvRBgAAQBAJ&pg=PT151.
↑ Peter Fletcher; Laurence Picken (2004). World Musics in Context: A Comprehensive Survey of the World's Major Musical Cultures. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 258. ISBN 978-0-19-517507-3. https://books.google.com/books?id=i2vDlcIyVjUC&pg=PA258.
↑ Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 81-82.
↑ ^4.0 ^4.1 Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. পৃষ্ঠা. 241–242. ISBN 978-1-61117-108-2. https://books.google.com/books?id=UzUMCAAAQBAJ&pg=PT241.
↑ Dhrupad Archived 2010-04-18 at the Wayback Machine SPIC MACAY
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 Caudhurī 2000, পৃষ্ঠা. 33-34.
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 ^7.5 Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 80-81.
↑ ^8.0 ^8.1 Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 80-82.
↑ Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 81–82.
↑ Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 45.
↑ Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 45–46.
↑ Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 47.
↑ Shankar, Ravi (1999). Raga mala: the autobiography of Ravi Shankar. প্ৰকাশক New York: Welcome Rain Publishers. পৃষ্ঠা. 319. ISBN 978-1-56649-104-4.
↑ Bonnie C. Wade (1998). Imaging Sound: An Ethnomusicological Study of Music, Art, and Culture in Mughal India. University of Chicago Press. পৃষ্ঠা. 114-117. ISBN 978-0-226-86841-7. https://archive.org/details/imagingsoundethn00wade.
↑ Caudhurī 2000, পৃষ্ঠা. 152.
↑ "Afternoondc.in". Archived from the original on 2019-07-11. https://web.archive.org/web/20190711061813/http://www.afternoondc.in/culture/sunil-performs-the-naayak-in-kathak/article_235028। আহৰণ কৰা হৈছে: 2025-08-25.
↑ Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 36-38.
↑ Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 85.
↑ Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 63.
↑ Thielemann, Selina (1997). The Darbhanga tradition: dhrupada in the school of Pandit Vidur Mallik. প্ৰকাশক Varanasi: Indica Books. ISBN 978-81-86569-01-6.
↑ "ITC Sangeet Research Academy". https://www.itcsra.org/Seminar-and-Workshops। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.
↑ "January 19 & 20, 2013 – NCPA Mumbai". https://www.itcsra.org/pdf/sra2013programme_1.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.
↑ "Winds of change". Sruti. https://sruti.com/index.php?route=archives/article_details&artId=29। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.
↑ "documentary "Dhrupad" on Films Division Youtube channel". https://www.youtube.com/watch?v=Lye2FSx0F4c.
↑ Banerjee, Meena (12 October 2019). "Veena is like an elephant: Ustad Mohi Bahauddin Dagar". The Hindu (Indian Express). https://www.thehindu.com/entertainment/music/veena-is-like-an-elephant-ustad-mohi-bahauddin-dagar/article25202737.ece.
↑ "Striking a Higher Note". Indian Express. 16 August 2019. https://indianexpress.com/article/express-sunday-eye/striking-a-higher-note-5378138/.

গ্ৰন্থপঞ্জী

Caudhurī, Vimalakānta Rôya (2000). The Dictionary of Hindustani Classical Music. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1708-1. https://archive.org/details/dictionaryofhind00roya.
Sanyal, Ritwik; Widdess, Richard (2004), Dhrupad: Tradition and Performance in Indian Music, Ashgate Publishing, Ltd., ISBN 9780754603795, https://books.google.com/books?id=9kKmx0yna4MC
Te Nijenhuis, Emmie (1974). Indian Music: History and Structure. BRILL Academic. ISBN 90-04-03978-3. https://books.google.com/books?id=NrgfAAAAIAAJ.

[1] T.M. Krishna (2013). A Southern Music: Exploring the Karnatik Tradition. HarperCollins Publishers. পৃষ্ঠা. 151. ISBN 978-93-5029-822-0. https://books.google.com/books?id=WqvRBgAAQBAJ&pg=PT151.

[FletcherPicken2004-2] Peter Fletcher; Laurence Picken (2004). World Musics in Context: A Comprehensive Survey of the World's Major Musical Cultures. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 258. ISBN 978-0-19-517507-3. https://books.google.com/books?id=i2vDlcIyVjUC&pg=PA258.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197481-82-3] Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 81-82.

[Beck2012p241-4] 4.0 ^4.1 Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. পৃষ্ঠা. 241–242. ISBN 978-1-61117-108-2. https://books.google.com/books?id=UzUMCAAAQBAJ&pg=PT241.

[5] Dhrupad Archived 2010-04-18 at the Wayback Machine SPIC MACAY

[FOOTNOTECaudhurī200033-34-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 Caudhurī 2000, পৃষ্ঠা. 33-34.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197480-81-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 ^7.5 Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 80-81.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197480-82-8] 8.0 ^8.1 Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 80-82.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197481–82-9] Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 81–82.

[FOOTNOTESanyalWiddess200445-10] Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 45.

[FOOTNOTESanyalWiddess200445–46-11] Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 45–46.

[FOOTNOTESanyalWiddess200447-12] Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 47.

[13] Shankar, Ravi (1999). Raga mala: the autobiography of Ravi Shankar. প্ৰকাশক New York: Welcome Rain Publishers. পৃষ্ঠা. 319. ISBN 978-1-56649-104-4.

[14] Bonnie C. Wade (1998). Imaging Sound: An Ethnomusicological Study of Music, Art, and Culture in Mughal India. University of Chicago Press. পৃষ্ঠা. 114-117. ISBN 978-0-226-86841-7. https://archive.org/details/imagingsoundethn00wade.

[FOOTNOTECaudhurī2000152-15] Caudhurī 2000, পৃষ্ঠা. 152.

[16] "Afternoondc.in". Archived from the original on 2019-07-11. https://web.archive.org/web/20190711061813/http://www.afternoondc.in/culture/sunil-performs-the-naayak-in-kathak/article_235028। আহৰণ কৰা হৈছে: 2025-08-25.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197436-38-17] Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 36-38.

[FOOTNOTETe_Nijenhuis197485-18] Te Nijenhuis 1974, পৃষ্ঠা. 85.

[FOOTNOTESanyalWiddess200463-19] Sanyal & Widdess 2004, পৃষ্ঠা. 63.

[20] Thielemann, Selina (1997). The Darbhanga tradition: dhrupada in the school of Pandit Vidur Mallik. প্ৰকাশক Varanasi: Indica Books. ISBN 978-81-86569-01-6.

[21] "ITC Sangeet Research Academy". https://www.itcsra.org/Seminar-and-Workshops। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.

[22] "January 19 & 20, 2013 – NCPA Mumbai". https://www.itcsra.org/pdf/sra2013programme_1.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.

[23] "Winds of change". Sruti. https://sruti.com/index.php?route=archives/article_details&artId=29। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-05-13.

[24] "documentary "Dhrupad" on Films Division Youtube channel". https://www.youtube.com/watch?v=Lye2FSx0F4c.

[25] Banerjee, Meena (12 October 2019). "Veena is like an elephant: Ustad Mohi Bahauddin Dagar". The Hindu (Indian Express). https://www.thehindu.com/entertainment/music/veena-is-like-an-elephant-ustad-mohi-bahauddin-dagar/article25202737.ece.

[26] "Striking a Higher Note". Indian Express. 16 August 2019. https://indianexpress.com/article/express-sunday-eye/striking-a-higher-note-5378138/.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]