সমললৈ যাওক

পাৰ্শ্বনাথ

অসমীয়া ৱিকিপিডিয়াৰ পৰা
পাৰ্শ্বনাথ
২৩ নং তীৰ্থংকৰ
Statue of Parshvanatha seated in the lotus posture
গুজৰাটৰ শংকেশ্বৰত পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰাচীন মূৰ্তি
অন্য নাম পাৰ্শ্ব, পৰশনাথ
প্ৰতীক সাপ[1]
বৰণ সেউজীয়া

পাৰ্শ্বনাথ বা পাৰ্শ্ব আৰু পৰশনাথ, জৈন ধৰ্মৰ ২৪ জন তীৰ্থংকৰৰ ভিতৰত ২৩সংখ্যক আছিল। পৰম্পৰাগত বিৱৰণী অনুসৰি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব নৱম শতিকাত ভাৰতৰ বাৰাণসী চহৰত ইক্ষ্বাকু বংশৰ ৰজা অশ্বসেন আৰু ৰাণী বামাদেৱীৰ ঘৰত তেওঁৰ জন্ম হৈছিল। পাৰ্শ্বনাথ হৈছে আদিম জৈন তীৰ্থংকৰ, যিজনক সম্ভৱতঃ ঐতিহাসিক ব্যক্তি হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হৈছে:[2][3] তেওঁৰ জীৱনৰ কিংবদন্তিমূলক বিৱৰণীসমূহৰ ভিতৰত এটা সম্ভাৱ্য ঐতিহাসিক কেন্দ্ৰবিন্দু আছে যিবোৰ সঠিকভাৱে লিপিবদ্ধ কৰিব পৰা যায়।[4][5][6] ইতিহাসবিদসকলে বিবেচনা কৰে যে, তেওঁ হয়তো প্ৰকৃততে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৮মৰপৰা ৬ষ্ঠ শতিকা,[3][7][8] আদি জৈন তপস্বী সম্প্ৰদায় প্ৰতিষ্ঠা কৰে, যিটো পৰৱৰ্তী সময়ত মহাবীৰে (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ বা ৫ম শতিকা) পুনৰুজ্জীৱিত আৰু সংস্কাৰ কৰে।[9]

পৰম্পৰাগত জৈন সূত্ৰ অনুসৰি পাৰ্শ্বনাথৰ জন্ম মহাবীৰৰ ২৭৩ বছৰ আগতে হৈছিল, যাৰ বাবে তেওঁক খ্ৰীষ্টপূৰ্ব নৱম আৰু অষ্টম শতিকাৰ ভিতৰত স্থান দিয়া হৈছে।[10][11] সাংসাৰিক জীৱন ত্যাগ কৰি তেওঁ এটা তপস্বী সম্প্ৰদায় প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। তেওঁ আছিল ২২ নং তীৰ্থংকৰ নেমিনাথৰ আধ্যাত্মিক উত্তৰাধিকাৰী। তেওঁক জনপ্ৰিয়ভাৱে জৈন ধৰ্মৰ পৰম প্ৰচাৰক আৰু পুনৰুজ্জীৱিতক হিচাপে দেখা যায়। জৈনসকলৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ তীৰ্থস্থান গংগা অৱবাহিকাৰ পৰশনাথ পাহাৰ হিচাপে জনপ্ৰিয় মাউণ্ট সম্মেদা (মধুবন, ঝাৰখণ্ড)ত পাৰ্শ্বনাথে মোক্ষ লাভ কৰা বুলি কোৱা হয়। তেওঁৰ মূৰৰ ওপৰত সৰ্পৰ হুড থকাৰ বাবে তেওঁৰ প্ৰতিমূৰ্তি উল্লেখযোগ্য আৰু তেওঁৰ পূজাত প্ৰায়ে ধৰণেন্দ্ৰ আৰু পদ্মৱতী (জৈন ধৰ্মৰ সৰ্প দেৱতা আৰু দেৱী) অন্তৰ্ভুক্ত।

পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰৰ শিক্ষাৰ ওপৰত দুটা প্ৰধান জৈন সম্প্ৰদায়ৰ (দিগম্বৰ আৰু শ্বেতাম্বৰ) গ্ৰন্থৰ মাজত পাৰ্থক্য আছে আৰু এইটোৱেই দুয়োটা পন্থাৰ মাজত হোৱা বিবাদৰ ভেটি। দিগম্বৰসকলে বিশ্বাস কৰিছিল যে পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰৰ শিক্ষাৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য নাই।

পাৰ্শ্বনাথে শিকাইছিল যে, প্ৰতিজন ব্যক্তি আত্মাৰ অসীম জ্ঞান আৰু সীমাহীন আনন্দ আছে, কিন্তু ইয়াক অজ্ঞানতাই অস্পষ্ট কৰি পেলায়, যাৰ ফলত আত্মাই ভৌতিক শৰীৰৰ সৈতে পৰিচয় কৰাই দিয়ে। শৰীৰ আৰু ইয়াৰ আৱেগ-অনুভূতিৰদ্বাৰা বোজা নোহোৱাকৈ শুদ্ধ আত্মা হিচাপে নিজৰ প্ৰকৃত স্বভাৱৰ প্ৰতি সঠিক বিশ্বাস আৰু সক্ৰিয় সচেতনতা জড়িত ‘ভেদ-জ্ঞান’ৰ অধ্যৱসায়ী অভ্যাসৰ জৰিয়তে এজন ব্যক্তিয়ে উপলব্ধি-অস্পষ্টকাৰী মোহনী কৰ্ম ঢালি দিব পাৰে। ইয়াৰদ্বাৰা আত্মাই নিজৰ প্ৰকৃত সত্তা অনুভৱ কৰিবলৈ সক্ষম হয়, যাক সম্যক দৰ্শন বা আত্ম-সাধাৰণ বুলি জনা যায়, জন্ম আৰু পুনৰ্জন্মৰ চক্ৰৰপৰা মুক্তিৰ পথ মুকলি কৰি দিয়ে। শ্বেতাম্বৰৰ মতে মহাবীৰে অহিংস (শব্দ অৰ্থত ‘অহিংসা’)ৰ ধাৰণাৰে পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰথম চাৰিটা সংযমৰ সম্প্ৰসাৰণ কৰি পঞ্চম মঠ ব্ৰত (বৈবাহিকতা) যোগ কৰে। পাৰ্শ্বনাথত বৈবাহিক জীৱনৰ প্ৰয়োজন নাছিল আৰু সন্ন্যাসীসকলক সাধাৰণ বাহ্যিক বস্ত্ৰ পৰিধান কৰিবলৈ অনুমতি দিছিল। আচাৰাংগ সূত্ৰৰ ২.১৫ নং খণ্ডৰ দৰে শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থত কোৱা হৈছে যে মহাবীৰ পিতৃ-মাতৃ পাৰ্শ্বনাথৰ অনুগামী আছিল (জৈন ভিক্ষাবিদ পৰম্পৰাৰ সংস্কাৰক হিচাপে মহাবীৰাক পূৰ্বতে থকা ধৰ্মতত্ত্বৰ সৈতে সংযোগ কৰি)।

ঐতিহাসিকতা

[সম্পাদনা কৰক]

পাৰ্শ্বনাথ হৈছে আদিম জৈন তীৰ্থংকৰ যিজনক সাধাৰণতে ঐতিহাসিক ব্যক্তি হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয়।[12][13][14] কিছুমান পণ্ডিতৰ মতে জৈন ধৰ্মৰ উৎপত্তি তেওঁৰপৰাই অনুসন্ধান কৰিব পাৰি।[15][2][16][11] পল ডুণ্ডাছৰ মতে, ইছিভাচিয়ামৰ ৩১ নং খণ্ডৰ দৰে জৈন গ্ৰন্থসমূহে (তেওঁৰ শিক্ষাৰ বৰ্ণনা, যিটো ঐতিহাসিক হ'ব পাৰে) তেওঁ প্ৰাচীন ভাৰতত বাস কৰা বুলি পৰিস্থিতিগত প্ৰমাণ দিয়ে।[17] হাৰ্মান জেকবিৰ দৰে ইতিহাসবিদে তেওঁক ঐতিহাসিক ব্যক্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে কাৰণ তেওঁৰ চতুৰ্যম্ ধৰ্ম (চাৰিটা ব্ৰত) বৌদ্ধ গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰা হৈছে।[18] অংগুত্তাৰ নিকায়ৰ ওপৰত বৌদ্ধ ধৰ্মৰ ধাৰাবাহিক মনোৰথপুৰণিত বুদ্ধৰ ককাক বাপ্পা পাৰ্শ্বনাথৰ অনুগামী আছিল।[19]

আচাৰাংগ সূত্ৰৰ ২.১৫ নং খণ্ডত কোৱা হৈছে যে মহাবীৰৰ পিতৃ-মাতৃ (ত্ৰিছলা আৰু সিদ্ধাৰ্থ) পাৰ্শ্বনাথৰ সাধাৰণ ভক্ত আছিল।[20][21][17]

সাধাৰণতে গ্ৰহণ কৰা ঐতিহাসিকতা সত্ত্বেও কিছুমান ঐতিহাসিক দাবী যেনে, তেওঁ আৰু মহাবীৰৰ মাজৰ সম্পৰ্ক, মহাবীৰে পাৰ্শ্বনাথৰ তপস্বী পৰম্পৰাক ত্যাগ কৰিছিল নে নাই, আৰু অন্যান্য জীৱনীমূলক বিৱৰণৰ ফলত বিভিন্ন পণ্ডিতৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছে।[22] তেওঁৰ জীৱনৰ পৰম্পৰাগত বিৱৰণীসমূহৰ ভিতৰত এটা "ঐতিহাসিক কেন্দ্ৰ"[4] থাকিব পাৰে, যদিও এই হেজিঅ'গ্ৰাফিক লেখাসমূহক অন্যথা পিছৰ, কিংবদন্তি আৰু ঐতিহাসিকভাৱে নিৰ্ভৰযোগ্য নহয় বুলি গণ্য কৰা হয়।[5][23][24][25] তেওঁৰ জীৱনৰ আদিম জীৱনীমূলক বৰ্ণনা কল্পনা সূত্ৰৰ এটা অধ্যায়ৰপৰা (পৰম্পৰাগতভাৱে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব চতুৰ্থ-তৃতীয় শতিকাৰ সময়ছোৱাত ভদ্ৰবাহু ঋষিৰ বুলি কোৱা হয়, কিন্তু সম্ভৱতঃ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ২য়-১ম শতিকাৰ[26]): ই “অতি চুটি আৰু সম্ভৱতঃ মহাবীৰৰ আৰ্হিত। ’’[2] গতিকে ই সূত্ৰভিত্তিক আৰু হেজিঅ’গ্ৰাফিক প্ৰকৃতিৰ হোৱাৰ বাবে “ঐতিহাসিক নথি হিচাপে ইয়াৰ মূল্য কিছু সন্দেহজনক। ’’[6]

গুজৰাটৰ পাটনৰপৰা অহা পাৰ্শ্বনাথৰ দশম শতিকাৰ এটা মূৰ্তি

জৈন গ্ৰন্থৰ সৈতে পাৰ্শ্বনাথৰ জীৱনীত কোৱা হৈছে যে তেওঁ মহাবীৰৰ ২৭৩ বছৰ আগতে আছিল আৰু তেওঁ ১০০ বছৰ জীয়াই আছিল।[27][2][28] মহাবীৰৰ তাৰিখ জৈন পৰম্পৰামতে অনুমাণিক ৫৯৯ – অনুমাণিক ৫২৭ খ্ৰীষ্টাব্দ, আৰু পাৰ্শ্বনাথৰ তাৰিখ অনুমাণিক ৮৭২ – অনুমাণিক ৭৭২ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব।[27][16][29] ডুণ্ডাছৰ মতে, জৈন পৰম্পৰাৰ বাহিৰৰ ইতিহাসবিদসকলে মহাবীৰক খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫ম শতিকাত বুদ্ধৰ সমসাময়িক বুলি কয়; যিয়ে ২৭৩ বছৰৰ ব্যৱধানৰ ভিত্তিত পাৰ্শ্বনাথক খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৮ম বা সপ্তম শতিকা বুলি ধৰিব পৰা যায়।[2] অৱশ্যে ডুণ্ডাছে আৰু কয় যে, "মহাবীৰ আৰু পাৰ্শ্বৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে নিশ্চিত হোৱাটো অসম্ভৱ আৰু প্ৰকৃততে দুয়োজন শিক্ষকৰ মাজৰ কালক্ৰমিক দূৰত্ব হয়তো ডেৰ শতিকাৰ বহু কম আছিল।" [30]

ইয়াৰ উপৰি লঙে আঙুলিয়াই দিছে যে, "কিছুমান পণ্ডিতে পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰ প্ৰকৃততে পৰম্পৰাৰ দাবীতকৈ সময়ৰফালৰপৰা অধিক ঘনিষ্ঠ আছিল",[7] মধুসুদন ঢকীৰ অধ্যয়নৰ কথা উল্লেখ কৰি—যিয়ে কিছুমান জৈন গ্ৰন্থ চিনাক্ত কৰিছে য’ত শব্দায়ন আছে, যিয়ে বুজায় যে, দুয়োৰে মাজত ইমান বছৰ পাৰ হোৱা নাছিল, যাৰ ফলত ঢকীয়ে "খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ আগতে পাৰ্শ্বৱে নিজৰ তপস্বী জীৱন আৰম্ভ কৰিব নোৱাৰিলেহেঁতেন" আৰু.."বৰ্ধমানে [অৰ্থাৎ মহাবীৰে] প্ৰচাৰ কৰ্ম আৰম্ভ কৰাৰ মাত্ৰ কেইটামান দশক আগতেই হয়তো মৃত্যুবৰণ কৰিছিল।" [8] জৈন পৰম্পৰাত পাৰ্শ্বৱে কিছুমান চহৰ ভ্ৰমণ কৰিছিল বুলি কোৱা হয় যিবোৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক আৰু ঐতিহাসিক প্ৰমাণ অনুসৰি ভাৰতৰ দ্বিতীয় নগৰায়ন যুগত, খ্ৰীষ্টপূৰ্ব সপ্তম–ষষ্ঠ শতিকাত প্ৰথমে প্ৰাধান্য লাভ কৰিছিল।[8]

গ্লাচেনেপে কয় যে, পাৰ্শ্বনাথৰ বিষয়ে পৰম্পৰাগত বিৱৰণীসমূহ ইতিহাস-বিশ্লেষণ পদ্ধতিৰে সংকলন কৰি "সমালোচনাত্মক বিশ্লেষণৰ পৰীক্ষাত থিয় দি অলপ সামগ্ৰীৰপৰা তেওঁৰ জীৱন আৰু তেওঁৰ শিক্ষাৰ অনুমাণিক ধাৰণা লাভ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা", কিন্তু ইয়াত বহুতো অনিশ্চয়তা আছে।[15] জিমাৰে তেওঁক ঐতিহাসিক ব্যক্তি বুলি গণ্য কৰে, কিন্তু "পাৰ্শ্বৰ জীৱনীত কিংবদন্তিৰ উপাদান ইমানেই শক্তিশালী যে, মহাবীৰৰ উন্নত নথিভুক্ত যুগৰ বিপৰীতে, প্ৰকৃততে জীৱিত, উশাহ লোৱা মানুহ এজনক অনুভৱ কৰাটো প্ৰায়েই সম্ভৱ নহয়’’।[23] পাৰ্শ্বৰ জৈন কিংবদন্তিসমূহক বৌদ্ধ কিংবদন্তিসমূহৰ একেধৰণৰ "সমান্তৰাল কাহিনী"ৰ সৈতে তুলনা কৰি থমাছে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছে, "এইটো যেন লাগে যেন কিংবদন্তিবোৰ কাষে কাষে বৃদ্ধি পাইছিল আৰু জৈন আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বী হাজিঅ'গ্ৰাফাৰসকলক পাৰস্পৰিকভাৱে প্ৰভাবিত হৈ পৰিছিল।[24] গ্লাচেনেপৰ মতে, "কিংবদন্তিৰ ৰঙীন বৃত্তটো [...] ঐতিহাসিক তথ্যৰ সৈতে কিমান মিল আছে" সেয়া নিশ্চিতভাৱে জনা নাযায়: তেওঁ "পাৰ্শ্বৰ মতবাদৰ মূল নীতিসমূহ" মানি লয়, আৰু "পৱিত্ৰ কিংবদন্তি"ই সম্ভৱতঃ "এটা ঐতিহাসিক কেন্দ্ৰক লুকুৱাই ৰাখিছে",[4] এটা অপৰিহাৰ্য "পৰম্পৰাৰ শুদ্ধতা"ৰ সৈতে যে পাৰ্শ্ব "উচ্চ বংশজাত" আছিল, এজন "এটা ধনী পৰিয়ালৰ যুৱক" যিয়ে লৌকিক জীৱন আৰু ধন-সম্পত্তি ত্যাগ কৰি এজন বিচৰণকাৰী তপস্বী, ভক্ত হৈছিল "সম্পূৰ্ণৰূপে দাৰ্শনিক জ্ঞান লাভ আৰু ঘোষণাৰ বাবে"—যদিও তেওঁৰ জীৱনৰ বহু সবিশেষ "পিছলৈ তেওঁৰ অনুগামীসকলে অত্যধিকভাৱে সজ্জিত কৰিছিল।" [15]

অৱশ্যে আন কিছুমান পণ্ডিতে বিবেচনাৰ ক্ষেত্ৰত অধিক সন্দেহবাদী। গফৰ মতে, "পাৰ্শ্বৰ ঐতিহাসিকতা অৱশ্যে দৃঢ়ভাৱে প্ৰতিষ্ঠিত নহয়", ইতিহাসবিদ বংশীধৰ ভাটৰ যুক্তিৰ কথা উল্লেখ কৰি, যিয়ে যুক্তি দিছে যে পাৰ্শ্ব "এজন পৌৰাণিক ব্যক্তি হ'ব লাগিব" আৰু পিছলৈহে ইয়াৰ তাৰিখ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব নৱম শতিকাৰ বুলি ধৰা পৰে।[31] গফে অতিৰিক্তভাৱে লক্ষ্য কৰিছে যে, পাৰ্শ্বৰ কাহিনীবোৰ লিখাৰ সময়ত বহু পিছৰ ঐতিহাসিক প্ৰসংগটোৰ প্ৰতিফলন ঘটিছে: গফৰ মতে, "যিহেতু প্ৰথম সহস্ৰাব্দৰ পৰিৱৰ্তনৰ আশে-পাশে উত্তৰ ভাৰতত প্ৰাচীন জৈন জীৱনীমূলক বিৱৰণীসমূহ ৰচিত হৈছিল", “তেওঁ বাৰাণসীত বাস কৰিছিল বুলি কোনো প্ৰমাণ পোৱা নাই’’, যিয়ে চহৰখনৰ মৰ্যাদাক "সাধাৰণ যুগৰ আৰম্ভণিৰ শতিকাবোৰত উত্তৰ ভাৰতৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাণিজ্যিক কেন্দ্ৰ" হিচাপে প্ৰতিফলিত কৰে, অৰ্থাৎ “সন্ন্যাসীসকলে এই কাহিনীসমূহ ৰচনা আৰু বিকাশ কৰা সময়ছোৱা। ’’[25]

পাৰ্শ্বনাথৰ ঐতিহাসিকতাৰ ওপৰত সন্দেহৰ সমৰ্থক প্ৰাচীন জৈন গ্ৰন্থসমূহেও সমৰ্থন কৰে, য’ত মহাবীৰত প্ৰাচীন তপস্বী আৰু নিৰ্দিষ্ট নাম নোহোৱা শিক্ষকৰ বিচ্ছিন্ন উল্লেখ পোৱা যায় (যেনে আচাৰংগ সূত্ৰৰ ১.৪.১ আৰু ১.৬.৩ খণ্ড)।[32] ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞান আৰু সৰ্বজনীন ইতিহাসৰ জৈন সাহিত্যৰ আদিম স্তৰটো দুটা জিনৰ আশে-পাশে ঘূৰি থাকে: আদিনাথ (ঋষভনাথ) আৰু মহাবীৰা। পাৰ্শ্বনাথ আৰু নেমিনাথৰ কাহিনী পৰৱৰ্তী জৈন গ্ৰন্থসমূহত প্ৰকাশ পায়, য'ত কল্পনা সূত্ৰই প্ৰথম জ্ঞাত গ্ৰন্থ। কিন্তু এই গ্ৰন্থসমূহে তীৰ্থংকাৰসমূহক অস্বাভাৱিক, অমানৱীয় শাৰীৰিক মাত্ৰাৰে উপস্থাপন কৰে; চৰিত্ৰসমূহৰ ব্যক্তিত্ব বা গভীৰতাৰ অভাৱ আৰু তীৰ্থংকৰসমূহৰ চমু বৰ্ণনাসমূহ বহুলাংশে মহাবীৰৰ আৰ্হিত কৰা হৈছে।[33] কল্পনা সূত্ৰ ২৪ জন তীৰ্থংকৰৰ বিষয়ে থকা আটাইতকৈ প্ৰাচীন জৈন গ্ৰন্থ(জনামতে), কিন্তু ইয়াত ২০টা অধ্যায় দিয়া হৈছে; পাৰ্শ্বনাথকে ধৰি তিনিটাৰ মহাবীৰৰ তুলনাত চমু বৰ্ণনা আছে।[33][34] প্ৰাথমিক প্ৰত্নতাত্ত্বিক আৱিষ্কাৰ যেনে মথুৰাৰ ওচৰৰ মূৰ্তি আৰু আসনত সিংহ আৰু সাপৰ দৰে মূৰ্তিৰ অভাৱ।[33][35]

পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰাৰম্ভিক ব্ৰঞ্জৰ দুখন প্ৰতিমূৰ্তি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বিতীয় শতিকাৰপৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰথম শতিকালৈকে ছত্ৰপতি শিৱাজী মহাৰাজ বাস্তু সংগ্ৰহালয় আৰু পাটনা সংগ্ৰহালয়ত পোৱা যায়।[36] খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰথম শতিকাৰ অয়াগপাটা ৰাজ্যিক সংগ্ৰহালয় লক্ষ্ণৌত আছে, য'ত পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰতিমূৰ্তি আছে।[36] হাৰিয়ানাৰ ৰোহটক আস্থল বোহাৰ গাঁৱত খ্ৰীষ্টপূৰ্ব সপ্তম শতিকাৰ এটা মূৰ্তি পোৱা গৈছিল।[37]

জৈন জীৱনী

[সম্পাদনা কৰক]
Small boats on the Ganges, seen from above
গংগা নদীৰ পাৰৰ ঐতিহাসিক নগৰ বাৰাণসীত পাৰ্শ্বনাথৰ জন্ম হৈছিল[38]

জৈন পৰম্পৰাৰ ২৪ জন তীৰ্থংকৰৰ ভিতৰত পাৰ্শ্বনাথ আছিল ২৩সংখ্যক।[39]

ত্যাগৰ আগৰ জীৱন

[সম্পাদনা কৰক]

পুহ মাহৰ কৃষ্ণা দশমীত বাৰাণসীৰ ৰজা অশ্বসেন আৰু ৰাণী বামাদেৱীৰ ঘৰত তেওঁৰ জন্ম হৈছিল।[17][40][41] পাৰ্শ্বনাথ ইক্ষ্ৱাকু বংশৰ অন্তৰ্গত আছিল।[42][43] জন্মৰ পূৰ্বে জৈন গ্ৰন্থত উল্লেখ আছে যে, তেওঁ জৈন ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ ত্ৰয়োদশ স্বৰ্গত ইন্দ্ৰ দেৱতা হিচাপে শাসন কৰিছিল।[44] পাৰ্শ্বনাথ মাতৃ গৰ্ভত থকাৰ সময়ত দেৱতাসকলে গৰ্ভ-কল্যাণ (ভ্ৰুণক সজীৱ কৰি) কৰিছিল। তেওঁৰ মাকে ১৪টা শুভ সপোন দেখিছিল, যিটো জৈন পৰম্পৰাৰ এটা সূচক আছিল যে, এজন তীৰ্থংকৰৰ জন্ম হ’বলৈ ওলাইছে।[45] জৈন গ্ৰন্থ অনুসৰি ইন্দ্ৰৰ জন্মৰ সময়ত তেওঁৰ সিংহাসন কঁপিছিল আৰু ইন্দ্ৰসকলে তেওঁৰ জন্ম-কল্যাণক (তেওঁৰ শুভ জন্ম) উদ্‌যাপন কৰিবলৈ পৃথিৱীলৈ নামি আহিছিল।[46]

পাৰ্শ্বনাথৰ জন্ম হৈছিল নীলা-ক’লাবৰণীয়া ছালৰ সৈতে। এজন শক্তিশালী, সুদৰ্শন ল’ৰা, তেওঁ পানী, পাহাৰ আৰু গছৰ দেৱতাৰ লগত খেলিছিল। আঠ বছৰ বয়সত পাৰ্শ্বনাথে প্ৰাপ্তবয়স্ক জৈন গৃহস্থৰ বাৰটা মৌলিক কৰ্তব্য পালন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।[46][note 1] তেওঁ বাৰাণসীত ৰাজকুমাৰ আৰু সৈনিক হিচাপে বাস কৰিছিল।[48] ভেলুপুৰৰ মন্দিৰসমূহত কল্যাণকৰৰ বাবে পাৰ্শ্বনাথৰ তিনিটা স্থান স্মৰণ কৰিবলৈ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।[49][50][51]

দিগম্বৰ বিদ্যালয়ৰ মতে পাৰ্শ্বনাথে কেতিয়াও বিবাহ কৰা নাছিল; শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থত কোৱা হৈছে যে, তেওঁ প্ৰসেনজিতৰ (কুশস্থলৰ ৰজা) কন্যা প্ৰভাতিক বিয়া কৰাইছিল।[52][53] হাইনৰিচ্ছ জিমাৰে জৈন গ্ৰন্থ অনুবাদ কৰিছিল আৰু লিখিছিল যে ষোল্লবছৰীয়া পাৰ্শ্বনাথে পিতৃয়ে বিয়াৰ কথা কোৱাত কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল; তেওঁ ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে ধ্যান কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে কাৰণ "আত্মাই ইয়াৰ একমাত্ৰ বন্ধু।" [54]

ত্যাগ

[সম্পাদনা কৰক]
Mountain with a shrine on top
Tonk temple of Parshwanatha on Shikharji
পাৰ্শ্বনাথে ঝাৰখণ্ডৰ সৰ্বোচ্চ পৰ্বত পৰসনাথৰ শিখৰজীত মোক্ষ (আত্মাৰ মুক্তি) লাভ কৰিছিল। সেই ঠাইত মন্দিৰৰ চূড়া এটা নিৰ্মাণ কৰা হৈছে।

পুহ মাহত (ডিচেম্বৰ–জানুৱাৰী) চন্দ্ৰ ক্ষয় হোৱাৰ একাদশ দিনা অৰ্থাৎ কৃষ্ণা একাদশীত ৩০ বছৰ বয়সত পাৰ্শ্বনাথে নেমিনাথৰ প্ৰতিমূৰ্তি দেখি সন্ন্যাসী হ’বলৈ জগত ত্যাগ কৰে।[55][56][57] তেওঁ কাপোৰ-কানি আৰু চুলি আঁতৰাই কঠোৰভাৱে উপবাস কৰিবলৈ ধৰিলে।[58] পাৰ্শ্বনাথে ৮৪ দিন ধ্যান কৰিছিল আৰু তাৰ পিছত তেওঁ বেনাৰসৰ ওচৰৰ অশোক গছৰ তলত সৰ্বজ্ঞান লাভ কৰিছিল।[59] তেওঁৰ ধ্যান কালত তপস্যা আৰু কঠোৰ ব্ৰত আদি আছিল। পাৰ্শ্বনাথৰ অভ্যাসসমূহৰ ভিতৰত আছিল সাৱধানে চলাচল, মিতভাষ, নিয়ন্ত্ৰিত কামনা, মানসিক সংযম আৰু শাৰীৰিক ক্ৰিয়া-কলাপ, যিবোৰ জৈন পৰম্পৰাত অহংকাৰ পৰিত্যাগ কৰিবলৈ অপৰিহাৰ্য।[58] জৈন গ্ৰন্থ অনুসৰি তেওঁৰ তপস্যাৰ সময়ত তেওঁৰ চাৰিওফালে সিংহ আৰু কুকুৰাৰ পোৱালিয়ে খেলি ফুৰিছিল।[57][note 2]

অহিচ্চত্ৰত পাৰ্শ্বনাথে কেৱল জ্ঞান (সৰ্বজ্ঞান) লাভ কৰা ঠাই বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। বিবিদ তীৰ্থ কল্পনাৰ মতে, কামথে পাৰ্শ্বনাথক কেৱল জ্ঞান লাভ কৰাত বাধা দিয়াৰ প্ৰয়াসত অবিৰত বৰষুণৰ সৃষ্টি কৰিছিল। পাৰ্শ্বনাথক ডিঙিলৈকে পানীত ডুবাই পেলোৱা হৈছিল আৰু তেওঁক ৰক্ষা কৰিবলৈ নাগ দেৱতা ধৰণেন্দ্ৰই তেওঁৰ মূৰৰ ওপৰত হাজাৰ ফণাৰ চালি ধৰিছিল আৰু দেৱী পদ্মাৱতীয়ে তেওঁৰ শৰীৰত নিজকে কুণ্ডলীবদ্ধ কৰিছিল। অহিচ্চত্ৰ জৈন মন্দিৰসমূহ পাৰ্শ্বনাথক কেৱলজনান কল্যাণক লাভ কৰাৰ স্মৃতিত নিৰ্মাণ কৰা হয়।[61][62] চৈত্ৰ মাহত চন্দ্ৰৰ কৃষ্ণপক্ষৰ চতুৰ্দশীত (মাৰ্চ–এপ্ৰিল) পাৰ্শ্বনাথে সৰ্বজ্ঞান লাভ কৰে।[63] স্বৰ্গীয় জীৱই তেওঁক এটা সম্ৱসৰণ (প্ৰচাৰগৃহ) নিৰ্মাণ কৰিছিল, যাতে তেওঁ নিজৰ জ্ঞান অনুগামীসকলৰ সৈতে ভাগ-বতৰা কৰিব পাৰে।[64]

৭০ বছৰ ধৰি প্ৰচাৰ কৰাৰ পাছত পাৰ্শ্বনাথে চন্দ্ৰ পঞ্জিকা অনুসৰি শাওণৰ শুক্ল সপ্তমীত ১০০ বছৰ বয়সত পৰশনাথ পাহাৰৰ শিখৰত[note 3][67][68] জৈন পৰম্পৰাত[41] তেওঁৰ মোক্ষ (জন্ম-মৃত্যুৰ চক্ৰৰপৰা মুক্তি) মোক্ষ সপ্তমী হিচাপে পালন কৰা হয়। এই দিনটো পৰ্বতমালাৰ পৰশনাথ শৃঙ্গত, উত্তৰ ঝাৰখণ্ডৰ, পৰশনাথ ৰেঞ্জৰ অংশত[69] নিৰ্বাণ লাড্ডু (চেনিৰ বল) আগবঢ়াই আৰু নিৰ্বাণ কাণ্ড পাঠ কৰি বৃহৎ পৰিসৰত পালন কৰা হয়। পাৰ্শ্বনাথক জৈনসকলে পূৰ্ষাদনী (জনতাৰ প্ৰিয়) বুলি অভিহিত কৰিছে।[70][71][72]

পূৰ্বৰ জন্ম

[সম্পাদনা কৰক]

জৈন পৌৰাণিক কাহিনীত পাৰ্শ্বনাথৰ মানৱ আৰু প্ৰাণীৰ পুনৰ্জন্ম আৰু অন্যান্য ভাৰতীয় ধৰ্মত পোৱা কিংবদন্তিৰ দৰে তেওঁৰ আত্মাৰ অভ্যন্তৰীণ সমন্বয়ৰ দিশত পৰিপক্ব হোৱাৰ বিষয়ে কিংবদন্তি আছে।[73][note 4] তেওঁৰ পুনৰ্জন্মৰ ভিতৰত আছে:[75]

  • মাৰুভূতি – ৰজা অৰবিন্দৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী বিশ্বভূতীৰ দুজন পুত্ৰ আছিল; ডাঙৰজন কামথ আৰু সৰুজন মাৰুভূতি (পাৰ্শ্বনাথ)। কামাথে মাৰুভূতিৰ পত্নীৰ লগত ব্যভিচাৰত লিপ্ত হ’ল। ৰজাই ব্যভিচাৰৰ কথা জানিব পাৰি মাৰুভূতিক সুধিলে যে, তেওঁৰ ভায়েকক কেনেকৈ শাস্তি দিব লাগে; মাৰুভূতিয়ে ক্ষমাৰ পৰামৰ্শ দিলে। কামাথে এখন অৰণ্যত সোমাই তপস্বী হৈ প্ৰতিশোধ ল’বলৈ আসুৰিক শক্তি অৰ্জন কৰিলে। মাৰুভূতিয়ে ভায়েকক ঘৰলৈ ওভোতাই আনিবলৈ হাবিলৈ গ’ল, কিন্তু কামথে মাৰুভুতিক শিলেৰে খুন্দিয়াই হত্যা কৰিলে। মাৰুভূতি পাৰ্শ্বনাথৰ পূৰ্বৰ পুনৰ্জন্মৰ ভিতৰত অন্যতম আছিল।[76]
  • বজ্ৰঘোষ, এটা হাতী – তাৰ পিছত "পূৰ্বৰ মৃত্যুৰ সময়ত তেওঁৰ মনত থিতাপি লৈ থকা মৃত্যুৰ হিংসা আৰু দুখজনক চিন্তা"ৰ বাবে তেওঁ হাতী হিচাপে পুনৰ জন্ম লয়।[77] বজ্ৰঘোষে বিন্ধ্যাচলৰ অৰণ্যত বাস কৰিছিল। কামথৰ পুনৰ জন্ম হৈছিল সাপ হিচাপে।[78]

ৰজা অৰবিন্দই মন্ত্ৰীৰ পুত্ৰৰ মৃত্যুৰ পাছত সিংহাসন ত্যাগ কৰি তপস্বী জীৱন-যাপন কৰে। এটা ক্ৰোধিত বজ্ৰঘোষে অৰবিন্দৰ কাষ চাপি অহাত তপস্বীজনে দেখিলে যে হাতীটোৱেই হৈছে পুনৰ্জন্ম মাৰুভূতি। অৰবিন্দই হাতীটোক “পাপৰ কাম ত্যাগ কৰিবলৈ, অতীতৰপৰা নিজৰ দোষ আঁতৰাবলৈ, আন সত্তাক আঘাত কৰাটো যে আটাইতকৈ ডাঙৰ পাপ, সেই কথা উপলব্ধি কৰিবলৈ আৰু ব্ৰত পালন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিবলৈ’’ কয়। হাতীটোৱে নিজৰ ভুল উপলব্ধি কৰি শান্ত হৈ অৰাবিন্দৰ ভৰিত প্ৰণাম কৰিলে। বজ্ৰঘোষে এদিন নদী এখনত পানী খাবলৈ গ’লে কামাথ সৰ্পই তেওঁক কামুৰিলে। এইবাৰ অৱশ্যে তেওঁৰ কোনো দুখজনক কথা চিন্তা নকৰাকৈয়ে শান্তিৰে মৃত্যু হয়।[78]

  • শশীপ্ৰভা – প্ৰচুৰ সুখেৰে আগুৰি থকা দ্বাদশ স্বৰ্গত বজ্ৰঘোষে শশীপ্ৰভা (চন্দ্ৰ দেৱতা)[note 5] হিচাপে পুনৰ জন্ম লাভ কৰিছিল। শশীপ্ৰভাই অৱশ্যে সুখে তেওঁক বিচলিত কৰিবলৈ নিদিয়াকৈ তপস্বী জীৱন অব্যাহত ৰাখিলে।[82]
  • অগ্নিবেগ – শশীপ্ৰভাৰ মৃত্যু হয়, আৰু ৰাজকুমাৰ অগ্নিবেগ ("অগ্নিৰ শক্তি") হিচাপে পুনৰ জন্ম হয়। ৰজা হোৱাৰ পিছত তেওঁ এজন ঋষিক লগ পাইছিল, যিয়ে তেওঁক সকলো বস্তুৰ অস্থায়িত্ব আৰু আধ্যাত্মিক জীৱনৰ তাৎপৰ্যৰ বিষয়ে কৈছিল। অগ্নিবেগে ধৰ্মীয় সাধনাৰ গুৰুত্ব উপলব্ধি কৰিলে আৰু তেওঁৰ সাংসাৰিক জীৱনৰ প্ৰতি মোহ হেৰুৱাই পেলালে। তেওঁ তপস্বী জীৱন-যাপন কৰিবলৈ ইয়াক ত্যাগ কৰিছিল, ঋষিৰ মঠৰ সমাজত যোগদান কৰিছিল। অগ্নিবেগে হিমালয়ত ধ্যান কৰিছিল, যাৰ ফলত তেওঁৰ বহিঃজগতৰ প্ৰতি থকা মোহ কমি আহিছিল। তেওঁক সাপে (পুনৰ্জন্ম কামথ) কামুৰিলে, কিন্তু বিষটোৱে তেওঁৰ অভ্যন্তৰীণ শান্তি বিঘ্নিত কৰা নাছিল আৰু তেওঁ শান্তভাৱে তেওঁৰ মৃত্যুক মানি লৈছিল।[83]

অগ্নিবেগে “সাগৰৰ বাইছ বছৰ’’ জীৱনৰ দেৱতা হিচাপে পুনৰ জন্ম লয় আৰু সৰ্পটো ষষ্ঠ নৰকলৈ যায়।[84] মাৰুভুতি-বজ্ৰঘোষ-শশীপ্ৰভা-অগ্নিবেগৰ আত্মাই পাৰ্শ্বনাথ হিচাপে পুনৰ জন্ম লাভ কৰে। সেই জীৱনত তেওঁ সাপবোৰক অত্যাচাৰ আৰু মৃত্যুৰপৰা ৰক্ষা কৰিছিল; সৰ্প দেৱতা ধৰণেন্দ্ৰ আৰু দেৱী পদ্মাৱতীয়ে তেওঁক ৰক্ষা কৰিছিল আৰু ই পাৰ্শ্বনাথৰ মূৰ্তিৰ অংশ।[27][85]

শিষ্য

[সম্পাদনা কৰক]
Outdoor stone relief of Parshvanatha, carved into a boulder
থিৰাকোইলত পাৰ্শ্বনাথৰ অষ্টম শতিকাৰ শিলৰ মূৰ্তি

কল্পসূত্ৰৰ মতে (এখন শ্বেতাম্বৰপন্থীৰ গ্ৰন্থ) পাৰ্শ্বনাথৰ ১ লাখ ৬৪ হাজাৰ শ্ৰাৱক (পুৰুষ সাধাৰণ অনুগামী), তিনিলাখ সাতাইছ হাজাৰ শ্ৰাৱিকা (মহিলা সাধাৰণ অনুগামী), ১৬ হাজৰ সাধু (সন্ন্যাসী) আৰু ৩৮ হাজৰ সাধ্বী বা আৰ্য্যিকা আছিল।[75][86][87] শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰা অনুসৰি তেওঁৰ আঠজন গণধৰ (মুখ্য সন্ন্যাসী) আছিল: শুভদত্ত, আৰ্যঘোষ, বশিষ্ঠ, ব্ৰহ্মচাৰী, সোম, শ্ৰীধৰ, বীৰভদ্ৰ আৰু যশ।[69] তেওঁৰ মৃত্যুৰ পাছত শুভদত্ত মঠৰ মুৰব্বী হৈছিল আৰু তেওঁৰ পিছত হৰিদত্ত, আৰ্যসমুদ্ৰ আৰু কেশীয়ে ৰাজত্ব কৰিছিল বুলি শ্বেতাম্বৰসকলে বিশ্বাস কৰে।[56]

দিগম্বৰ পৰম্পৰা অনুসৰি (অৱশ্যক নিৰুক্তিকে ধৰি) পাৰ্শ্বনাথৰ ১০জন গণধৰ আছিল আৰু স্বয়ম্ভু তেওঁলোকৰ নেতা আছিল। শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থ যেনে সমৱায়ংগ আৰু কল্পনা সূত্ৰত পুষ্পাকুলক তেওঁৰ মহিলা অনুগামীসকলৰ প্ৰধান আৰ্য হিচাপে উল্লেখ কৰা হৈছে,[86] কিন্তু দিগম্বৰ তিলোয়াপন্নতি গ্ৰন্থত তেওঁক সুলোক বা সুলোচন বুলি চিনাক্ত কৰা হৈছে।[53] পাৰ্শ্বনাথৰ নিৰ্গ্ৰন্থ (বন্ধনবিহীন) মঠৰ পৰম্পৰা প্ৰাচীন ভাৰতত প্ৰভাৱশালী আছিল, সাধাৰণ গৃহস্থ হিচাপে মহাবীৰৰ পিতৃ-মাতৃও ইয়াৰ অংশ আছিল, যিয়ে তপস্বীসকলক সমৰ্থন কৰিছিল।[88]

উপ্কেশ গচ্চ

[সম্পাদনা কৰক]

পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰ মাজৰ সময়সীমা আছিল মাত্ৰ ২৫০ বছৰ, যিটো একেৰাহে যিকোনো দুটা তীৰ্থংকৰৰ মাজৰ সময়ৰ তুলনাত তুলনামূলকভাৱে কম। প্ৰাচীন শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থ যেনে উত্তৰাধ্যায়ন সূত্ৰ অনুসৰি, দুয়োজন তীৰ্থংকৰৰ মাজত পাৰ্শ্বনাথৰ বংশৰ সন্ন্যাসীসকল কম সময়ৰ বাবে মহাবীৰৰ কালতো আছিল। পাৰ্শ্বনাথৰ বংশৰ সন্ন্যাসী কেশিশ্ৰমনাচাৰ্যয়ো মহাবীৰৰ প্ৰধান শিষ্য গৌতম স্বামীক লগ পাইছিল বুলি কোৱা হয়।[89] পাৰ্শ্বনাথৰ মঠৰ বংশৰ আৰম্ভণি তেওঁৰ প্ৰধান শিষ্য আৰ্য শুভদত্তৰপৰা হোৱা বুলি কোৱা হয়। পিছলৈ এই বংশক শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰাৰ উপ্কেশ গচ্চ বুলি জনা যায়।[90]

কেশীৰ (পাৰ্শ্বনাথৰ মঠৰ বংশৰ চতুৰ্থ মুৰব্বী) শিষ্য স্বয়ম্প্ৰভাসুৰীয়ে জৈন ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰি আৰু বৰ্তমানৰ ৰাজস্থানৰ ভিনমাল আৰু পদ্মৱতী অঞ্চলত পশু বলিৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰি পোৰৱাল আৰু শ্ৰীমালি জাতিৰ সৃষ্টি কৰে।[91][92][93] পিছলৈ স্বয়ম্প্ৰভাসুৰীৰ শিষ্য ৰত্নপ্ৰভাসুৰীয়ে ওছিয়ান ভাষাত জৈন ধৰ্মৰ প্ৰচাৰ কৰি ওছোৱাল জাতিৰ সৃষ্টি কৰে।[94][95][96][97] উপ্কেশ গচ্চৰ মঠৰ বংশ বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণ ইয়াত মহাবীৰৰ আগৰ জৈন ধৰ্মৰ ইতিহাস বৰ্ণনা কৰা হৈছে আৰু জৈন অনুগামীৰ তিনিটা বিশিষ্ট জাতিৰ সৃষ্টিৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে। ইয়াৰপৰাও শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰাৰ প্ৰাচীনত্ব আৰু শুভ্ৰ পোছাক পৰিহিত তপস্বীসকল জৈন ধৰ্ম আৰু দিগম্বৰ পন্থাৰ উলংগ তপস্বীসকলৰ পূৰ্বে থকা পাৰ্শ্বনাথৰ আদি অনুগামী আছিল বুলিও অনুমান কৰিব পাৰি।[90][89]

অৱকিন্নয়ো কাৰকাণ্ডু

[সম্পাদনা কৰক]

কাৰকাণ্ডু খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৮৫০ চনৰ আশে-পাশে কলিংগত জৈন ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰা ২৩সংখ্যক জৈন তীৰ্থংকৰ পাৰ্শ্বনাথৰ এজন মহান ভক্ত আছিল। লগতে জৈন পৰম্পৰাত উল্লেখ আছে যে, দক্ষিণ আৰু পশ্চিম ভাৰতত জৈন ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ ৰজা অৱকিন্নয়ো কাৰকাণ্ডুৰ বাবে হৈছিল। এই কাৰণে জৈন ধৰ্ম খ্ৰীষ্টপূৰ্ব অষ্টম শতিকাৰ সময়ছোৱাত ২৪সংখ্যক জৈন তীৰ্থংকৰ মহাবীৰ জন্মৰ আগতেই কলিংগ আৰু দ্ৰাবিড় দেশৰ বিশিষ্ট ধৰ্মত পৰিণত হয়।[98] কনকমাৰাৰ মতে কাৰকাণ্ডুৰ নিজৰ যুগৰ ২৩তম জৈন তীৰ্থংকৰ পাৰ্শ্বনাথৰ শিক্ষাৰ ওপৰত অতি দৃঢ়-বিশ্বাস আছিল। তেওঁ জৈন ধৰ্মৰ অনুব্ৰত আৰু গুণব্ৰত নীতি কঠোৰভাৱে পালন কৰিছিল, যিবোৰ জৈন ধৰ্ম অনুসৰি সন্ন্যাসী আৰু ঘৰুৱা লোক উভয়ৰে বাবে প্ৰযোজ্য।[99]

শিক্ষা

[সম্পাদনা কৰক]

দুটা প্ৰধান জৈন সম্প্ৰদায়ৰ (দিগম্বৰ আৰু শ্বেতাম্বৰ) গ্ৰন্থত পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰৰ শিক্ষাৰ বিষয়ে বেলেগ বেলেগ মতামত আছে, যিবোৰেই হৈছে দুই পন্থাৰ মাজত বিবাদৰ আধাৰ।[100][101][102][103] দিগম্বৰসকলে কয় যে, পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰৰ শিক্ষাৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য নাই।[101] শ্বেতাম্বৰৰ মতে, মহাবীৰে অহিংসা (অহিংসা) সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰে পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰথম চাৰিটা সংযমৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি কৰিছিল আৰু তপস্যাৰ অনুশীলনত পঞ্চম মঠৰ ব্ৰত (বৈবাহিকতা) যোগ কৰিছিল।[104] পাৰ্শ্বনাথৰ মতে অবিবাহিত জীৱনৰ প্ৰয়োজন নাছিল,[105] আৰু সন্ন্যাসীসকলক সাধাৰণ বাহিৰৰ কাপোৰ পিন্ধিবলৈ অনুমতি দিছিল।[100][106] আচাৰাংগ সূত্ৰৰ ২.১৫ নং খণ্ডৰ দৰে শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থত কোৱা হৈছে যে, মহাবীৰ পিতৃ-মাতৃ পাৰ্শ্বনাথৰ অনুগামী আছিল,[20] মহাবীৰক জৈন ভিক্ষাকাৰী পৰম্পৰাৰ সংস্কাৰক হিচাপে পূৰ্বতে থকা ধৰ্মতত্ত্বৰ সৈতে সংযোগ কৰা হৈছে।

শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰা অনুসৰি, পাৰ্শ্বনাথ আৰু তেওঁ প্ৰতিষ্ঠা কৰা তপস্বী সমাজে চাৰিগুণ সংযম প্ৰয়োগ কৰিছিল; মহাবীৰে তেওঁৰ তপস্বী দীক্ষাৰ বাবে পাঁচটা মহান ব্ৰত নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল।[107][108] এই পাৰ্থক্য আৰু ইয়াৰ কাৰণ প্ৰায়ে শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থত আলোচনা কৰা হৈছে।[109]

উত্তৰাধ্যায়ন সূত্ৰ[110][111] (এখন শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থ)ত কেশিন ডালভ্যাক পাৰ্শ্বনাথ আৰু ইন্দ্ৰভূতি গৌতমক মহাবীৰৰ শিষ্য বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে আৰু চতুৰ্ভুজ সংযম বা পাঁচটা মহাব্ৰতৰ কোনটো মতবাদ সত্য সেই বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। গৌতমে কয় যে, বাহ্যিক পাৰ্থক্য আছে আৰু এই পাৰ্থক্যসমূহ "কাৰণ মুক্তিৰ পথ নিৰ্মাতাসকলৰ অনুগামীসকলৰ নৈতিক আৰু বৌদ্ধিক ক্ষমতাৰ পাৰ্থক্য আছে।" [112]

ৱেণ্ডী ডনিগাৰৰ মতে পাৰ্শ্বনাথে সন্ন্যাসীসকলক কাপোৰ পিন্ধিবলৈ অনুমতি দিছিল; মহাবীৰে নগ্ন তপস্যাৰ পৰামৰ্শ দিছিল, যিটো প্ৰথা দিগম্বৰ আৰু শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰাৰ মাজত যথেষ্ট পাৰ্থক্যৰ সৃষ্টি কৰিছে।[113][114]

শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থ অনুসৰি পাৰ্শ্বনাথৰ চাৰিটা সংযম আছিল অহিংস, অপৰিগ্ৰহ (অধিগ্ৰহণ), অস্তেয় (চুৰি নকৰা) আৰু সত্য (অমিছা)।[27] প্ৰাচীন বৌদ্ধ গ্ৰন্থসমূহত (যেনে সমন্বয়ফল সুত্ত) য’ত জৈন ধাৰণা আৰু মহাবীৰৰ উল্লেখ আছে, পৰৱৰ্তী জৈন গ্ৰন্থসমূহৰ পাঁচটা ব্ৰতৰ পৰিৱৰ্তে চাৰিটা সংযমৰ উল্লেখ কৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত হাৰ্মান জেকবিৰ দৰে পণ্ডিতসকলে কয় যে, যেতিয়া মহাবীৰ আৰু বুদ্ধৰ শিষ্যসকল লগ হৈছিল, তেতিয়া বৌদ্ধসকলে কেৱল পাৰ্শ্বনাথ পৰম্পৰাৰ চাৰিটা সংযমৰ বিষয়েহে জানিছিল।[103] অধিক পণ্ডিতে অধিক জটিল পৰিস্থিতিৰ কথা সূচায়, কাৰণ কিছুমান প্ৰাচীন জৈন সাহিত্যই (যেনে আচাৰাংগ সূত্ৰৰ ১.৮.১ খণ্ড) মহাবীৰক তিনিটা সংযমৰ সৈতে সংযোগ কৰিছে: অহিংসা, অমিছা আৰু অনধিকাৰ।[115]

শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থসমূহৰ "পাঁচ ব্ৰততকৈ কম" মতামত দিগম্বৰসকলে গ্ৰহণ নকৰে, যি পৰম্পৰাৰ নীতিগত গ্ৰন্থসমূহ হেৰাই গৈছে আৰু যিসকলে শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থসমূহক নীতিগত বুলি গ্ৰহণ নকৰে।[103] দিগম্বৰসকলৰ যথেষ্ট সাহিত্য আছে যদিও শ্বেতাম্বৰৰ ব্যাখ্যাৰ সৈতে তেওঁলোকৰ মত-পাৰ্থক্যৰ আলোচনা দেখা যায়।[103] প্ৰফুল্ল মোদীয়ে পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰ শিক্ষাৰ মাজত পাৰ্থক্যৰ তত্ত্ব নাকচ কৰে।[101] চম্পট ৰায় জৈনে লিখিছে যে, শ্বেতাম্বৰ গ্ৰন্থসমূহে তেওঁলোকৰ সন্ন্যাসীসকলৰ বাবে বৈবাহিক জীৱনৰ ওপৰত জোৰ দিয়ে (মহাবীৰ শিক্ষাৰ পঞ্চম ব্ৰত), আৰু পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰ শিক্ষাৰ মাজত নিশ্চয় পাৰ্থক্য নাছিল।[116]

পদ্মনাভ জৈনীয়ে লিখিছে যে, দিগম্বৰসকলে "চাৰিগুণ"ৰ ব্যাখ্যা "চাৰিটা নিৰ্দিষ্ট ব্ৰত নহয়", বৰঞ্চ "চাৰিটা ধৰণ" (যিবোৰ মহাবীৰে পাঁচটা ব্ৰতত অভিযোজিত কৰিছিল) বুলি বুজায়।[117] পশ্চিমীয়া আৰু কিছুমান ভাৰতীয় পণ্ডিত "মূলতঃ শ্বেতাম্বৰ পণ্ডিত" আৰু পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰ শিক্ষাৰ বিষয়ে বিতৰ্কৰ সৈতে জড়িত দিগম্বৰ সাহিত্যক বহুলাংশে আওকাণ কৰিছে।[117] পল ডাণ্ডেছে লিখিছে যে মধ্যযুগীয় জৈন সাহিত্য, যেনে নৱম শতিকাৰ চিলংকাৰ সাহিত্যত "তেওঁলোকৰ স্পষ্ট অনুমতি অবিহনে আনৰ সম্পত্তি ব্যৱহাৰ নকৰা" আৰু বৈবাহিক জীৱনক কুমাৰত্বৰ অংশ হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা হৈছিল বুলি মত প্ৰকাশ কৰিছে।[115]

সাহিত্যত

[সম্পাদনা কৰক]
পাৰ্শ্ব, কল্পনা সূত্ৰ (প্ৰায় ১৪৭২)

কল্পনা সূত্ৰত তীৰ্থংকৰ পাৰ্শ্বনাথ আৰু মহাবীৰৰ জীৱনী সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।[118] ব্যাখ্যাপ্ৰজ্ঞাপতি সূত্ৰ পাৰ্শ্বনাথক অৰ্হত বুলি উল্লেখ কৰা আদিম গ্ৰন্থসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম। [119] উভাসঘৰম স্তোত্ৰ পাৰ্শ্বনাথৰ গীত, যিটো ভদ্ৰবাহু ঋষিয়ে লিখিছিল।[120] জিনাসেনৰ মহাপুৰাণত আদি পুৰাণ আৰু উত্তৰপুৰাণ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে। ইয়াক সম্পূৰ্ণ কৰিছিল জিনাসেনৰ অষ্টম শতিকাৰ শিষ্য গুণভদ্ৰই। "আদি পুৰাণ"ত ঋষভনাথ, বাহুবলী আৰু ভৰতৰ জীৱনৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।[121] জিনাসেনৰ পাৰ্শ্বভ্যুদয় পাৰ্শ্বনাথৰ জীৱনৰ আখ্যান।[122] আচাৰ্য মানতুংগৰদ্বাৰা ৰচিত ভয়াহৰ স্তোত্ৰ, সপ্তম শতিকাৰ পাৰ্শ্বনাথৰ আৰাধনা।[123] শংখেশ্বৰ স্তোত্ৰম মহোপাধ্যায় যশোবিজয়ৰদ্বাৰা সংকলিত পাৰ্শ্বনাথৰ গীত।[124] শংখেশ্বৰ পাৰ্শ্বনাথ স্তৱন, শংকেশ্বৰ পাৰ্শ্বনাথৰ নামত উৎসৰ্গিত গীত। ই আটাইতকৈ বেছি প্ৰচলিত জৈন প্ৰাৰ্থনাসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম।[125]

পসনাহা-চাইৰু ১১৩২ খ্ৰীষ্টাব্দত শ্ৰীধৰদ্বাৰা ৰচিত পাৰ্শ্বনাথৰ এখন হাজিঅ'গ্ৰাফী।[126] পাৰ্শ্বনাথ ভৱন্তৰ ১৬৯০ খ্ৰীষ্টাব্দত গংগাদাসে সংকলন কৰা কীৰ্তন (ভক্তিগীত), য’ত পূৰ্বৰ নটা জন্মৰ জীৱনৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।[127] দিগম্বৰ কুমুদচন্দ্ৰৰদ্বাৰা ৰচিত মধ্যযুগীয় চৌচল্লিছটা পদ্য গীত কল্যাণমন্দিৰ স্তোত্ৰ, পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰশংসা দিগম্বৰ আৰু শ্বেতাম্বৰ উভয়ৰে মাজত জনপ্ৰিয়।[128]পাৰ্শ্বনাথ চৰিত ১৭৩০ খ্ৰীষ্টাব্দত শান্তিকীৰ্ট মুনিয়ে ৰচনা কৰা কবিতা, এই কবিতাত পাৰ্শ্বনাথৰ সাতটা সিদ্ধিৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।[129]

গুৰু গোবিন্দ সিঙে ১৭ শয়িকাত দশম গ্ৰন্থৰ এটা অংশত পৰনাথ অৱতাৰত পাৰ্শ্বনাথৰ জীৱনী লিখিছিল।[130][131]

চিত্ৰণ

[সম্পাদনা কৰক]
Black statue of a seated Parshvanatha, adorned with flowers
পাৰ্শ্বনাথৰ বৈশিষ্ট্যযুক্ত চিত্ৰণক তেওঁৰ মূৰৰ ওপৰত শেষনাগৰ ছত্ৰ আৰু ভৰিৰ তলত খোদিত কৰা ফেঁটী সাপৰদ্বাৰা চিনাক্ত কৰা হয়। তেওঁৰ বুকুৰ মাজত শ্ৰীবৎস আছে, য’ত জৈন প্ৰতিমূৰ্তি চিনাক্ত কৰা হৈছে। এইটোৱেই হৈছে দিগম্বৰৰ আইকনগ্ৰাফী
Black statue of a seated Parshvanatha, adorned with flowers
পাৰ্শ্বনাথ আইকনগ্ৰাফীক তেওঁৰ মূৰৰ ওপৰত শেষনাগৰ ছত্ৰ আৰু ভৰিৰ তলত ষ্টাম্প কৰা (বা খোদিত) ফেঁটী সাপৰদ্বাৰা চিনাক্ত কৰা হয়। তেওঁৰ বুকুৰ মাজত শ্ৰীবৎস আছে, য’ত জৈন প্ৰতিমূৰ্তি চিনাক্ত কৰা হৈছে। এইটোৱেই হৈছে শ্বেতাম্বৰ আইকনগ্ৰাফী।

পাৰ্শ্বনাথ এগৰাকী জনপ্ৰিয় তীৰ্থংকৰ, যাক ঋষভনাথ, শান্তিনাথ, নেমিনাথ আৰু মহাবীৰৰ সৈতে পূজা (ভক্তি) কৰা হয়।[132][133] তেওঁৰ বিপদ আঁতৰায় আৰু ভক্তক ৰক্ষা কৰাৰ ক্ষমতা আছে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।[134] শ্বেতাম্বৰ পৰম্পৰাত পাৰ্শ্বনাথৰ ১০৮টা বিশিষ্ট মূৰ্তি আছে। এই মূৰ্তিবোৰে ভৌগোলিক অঞ্চলৰপৰা নাম লোৱা হৈছে, যেনে শংখেশ্বৰ পাৰ্শ্বনাথ আৰু পঞ্চসাৰ পাৰ্শ্বনাথ।[135]

পৰ্শ্বনাথক সাধাৰণতে পদুম বা কয়োৎসৰ্গ ভংগিমাত চিত্ৰিত কৰা হয়। মূৰ্তি আৰু চিত্ৰত তেওঁৰ মূৰটো ছাতিৰ দৰে ফণা তুলি বহুমূৰীয়া সাপে ৰক্ষা কৰা দেখা গৈছে। পাৰ্শ্বনাথৰ সাপৰ প্ৰতীকটো তেওঁৰ ভৰিৰ তলত আইকন চিনাক্তকৰ্তা হিচাপে খোদিত কৰা হৈছে (বা ষ্টাম্প কৰা হৈছে)। তেওঁৰ প্ৰতিমূৰ্তিৰ লগত সাধাৰণতে জৈন ধৰ্মৰ সাপ দেৱতা আৰু দেৱী ধৰ্নেন্দ্ৰ আৰু পদ্মাৱতী থাকে।[27][85]

সৰ্পশিৰ আইকনগ্ৰাফী পাৰ্শ্বনাথৰ বাবে অনন্য নহয়; ইয়াক ২৪জন তীৰ্থংকৰৰ সপ্তম স্থান সুপাৰ্শ্বনাথৰ আইকনৰ ওপৰতো পোৱা যায় যদিও ইয়াৰ মাজত সামান্য পাৰ্থক্য আছে।[136] সুপাৰ্শ্বনাথৰ সৰ্পৰ ছত্ৰত পাঁচটা মূৰ আছে আৰু পাৰ্শ্বনাথৰ আইকনত সাতটা (বা তাতকৈ অধিক) মূৰৰ সৰ্প পোৱা যায়।[137] উত্তৰ প্ৰদেশ আৰু তামিলনাডুত পঞ্চম শতিকাৰপৰা দশম শতিকাৰ সৰ্পৰ ছত্ৰ থকা দুয়োটা তীৰ্থংকৰৰ মূৰ্তি পোৱা গৈছে।[138] পাৰ্শ্বনাথৰ মূৰৰ ওপৰত সাতটা সাপ থকাৰ প্ৰাচীন ছবি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰথম শতিকাৰ।[137]

মন্দিৰ আৰু গুহাত পোৱা প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থান আৰু মধ্যযুগীয় পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰতিমূৰ্তিসমূহৰ ভিতৰত দৃশ্য আৰু যক্ষ অন্তৰ্ভুক্ত। দিগম্বৰ আৰু শ্বেতাম্বৰৰ আইকনগ্ৰাফী পৃথক; শ্বেতাম্বৰ শিল্পত পাৰ্শ্বনাথক সৰ্পৰ ছত্ৰ আৰু গণেশৰ দৰে যক্ষৰ সৈতে দেখুওৱা হৈছে আৰু দিগম্বৰ শিল্পত তেওঁক সৰ্পৰ ছত্ৰ আৰু ধনেন্দ্ৰৰ সৈতে চিত্ৰিত কৰা হৈছে।[139][140] উমাকান্ত প্ৰেমানন্দ শ্বাহৰ মতে, হিন্দু দেৱতাসকলে (যেনে গণেশ) যক্ষ আৰু ইন্দ্ৰক পাৰ্শ্বনাথৰ সেৱক হিচাপে তেওঁলোকক অধীনস্থ পদত নিযুক্ত কৰিছিল।[141]

কংকলী তিলাৰপৰা খনন কৰা প্ৰায় ১৫ খ্ৰীষ্টাব্দৰ আয়াগপত পাৰ্শ্বনাথ অয়াগপত পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰতি উৎসৰ্গিত শ্ৰদ্ধাঞ্জলিৰ ফলি।[142][143] টেবুলখনে কেন্দ্ৰত পাৰ্শ্বনাথক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে আৰু পদুমৰ গোট এটাৰে আগুৰি আছে।[144] পাৰ্শ্বনাথক ধ্যান মুদ্ৰাত গোৰোহাটো পদুমৰ অৱস্থাত ক্ৰছ কৰি মূৰৰ ওপৰত শেষনাগৰ সাতছত্ৰযুক্ত আৰু বুকুত শ্ৰীবৎস লৈ বেদী উপৱিষ্ট চিত্ৰ চিত্ৰিত কৰা হৈছে।[36][53][145]

গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ স্কন্দগুপ্তৰ ৰাজত্বকালত ৪৬০ খ্ৰীষ্টাব্দত স্থাপন কৰা কহাউম স্তম্ভত[146][147] অৰিহন্তৰ পূজা আৰু ইয়াত পাৰ্শ্বনাথৰ খোদিত শিলালিপি আছে।[148][149][150]

অধিক চিত্ৰ

[সম্পাদনা কৰক]
  • কহাউম স্তম্ভৰ পাৰ্শ্বনাথৰ চিত্ৰণ, ৫ম শতিকা
    কহাউম স্তম্ভৰ পাৰ্শ্বনাথৰ চিত্ৰণ, ৫ম শতিকা
  • Stone relief
    উত্তৰ প্ৰদেশ, দ্বিতীয় শতিকাৰ প্ৰাচ্য কলাৰ সংগ্ৰহালয়
  • Bronze idol
    পূব ভাৰত, দ্বিতীয় শতিকা চি এছ এম ভি এছ
  • কহাউম স্তম্ভৰ পাৰ্শ্বনাথ চিত্ৰণ, ৫ম শতিকা
    কহাউম স্তম্ভৰ পাৰ্শ্বনাথ চিত্ৰণ, ৫ম শতিকা
  • Lotus position
    ৫ম শতিকাৰ সত্ন, মধ্য প্ৰদেশ
  • Lotus position
    ষষ্ঠ শতিকা, উত্তৰ প্ৰদেশ।
  • Lotus position
    সপ্তম শতিকাৰ আকোটা ব্ৰঞ্জ (হনোলুলু মিউজিয়াম অৱ আৰ্ট)
  • এছিয়ান সভ্যতা সংগ্ৰহালয়ত ষষ্ঠ–৭ম শতিকাৰ ব্ৰঞ্জৰ মূৰ্তি
    এছিয়ান সভ্যতা সংগ্ৰহালয়ত ষষ্ঠ–৭ম শতিকাৰ ব্ৰঞ্জৰ মূৰ্তি
  • নৱম শতিকা - ক্লিভলেণ্ড মিউজিয়াম অৱ আৰ্ট
    নৱম শতিকা - ক্লিভলেণ্ড মিউজিয়াম অৱ আৰ্ট
  • Lotus position
    দশম শতিকাৰ তাম, ৰূপ আৰু ৰত্নেৰে সজ্জিত (LACMA)
  • Lotus position
    একাদশ শতিকা, মহাৰাজ ছাত্ৰাসল সংগ্ৰহালয়
  • গিৰ্নাৰ পাহাৰৰ এটা গুহা মন্দিৰত আমিজাৰা পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰাচীন মূৰ্তি
    গিৰ্নাৰ পাহাৰৰ এটা গুহা মন্দিৰত আমিজাৰা পাৰ্শ্বনাথৰ প্ৰাচীন মূৰ্তি
  • Lotus position
    কৰ্ণাটক, দ্বাদশ শতিকা (আৰ্ট ইনষ্টিটিউট অৱ চিকাগো)
  • পতন (গুজৰাট)ত পঞ্চাসৰা পাৰ্শ্বনাথ
    পতন (গুজৰাট)ত পঞ্চাসৰা পাৰ্শ্বনাথ

টোকা

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ জিমাৰৰ মতে, তত্ত্বাধিকিগম সূত্ৰত এই বাৰটা গৃহস্থৰ ব্ৰতৰ উল্লেখ আছে যে- (১) কোনো সত্তাক হত্যা নকৰিব, (২) মিছা নক’ব, (৩) অনুমতি অবিহনে আনৰ সম্পত্তি ব্যৱহাৰ নকৰিব, (৪) সৎ হ’ব, (৫) নিজৰ সম্পত্তি সীমিত কৰিব, (৬) কেৱল কিছুমান দূৰত্বত গৈ কেৱল কিছুমান নিৰ্দিষ্ট দিশ ল’বলৈ চিৰন্তন আৰু দৈনন্দিন ব্ৰত ল’ব, (৭) অসাৰ কথা-বতৰা আৰু কৰ্ম পৰিহাৰ, (৮) পাপ কাম নাভাবিব, (৯) খাদ্য আৰু ভোগ সীমিত কৰা, (১০) ৰাতিপুৱা, দুপৰীয়া আৰু গধূলি নিৰ্দিষ্ট সময়ত পূজা কৰা, (১১) কিছুমান দিনত উপবাস কৰা আৰু (১২) প্ৰতিদিনে জ্ঞান, ধন আৰু তেনেকুৱা দান কৰি দান কৰা[47]
  2. ↑ জৈন পৌৰাণিক কাহিনীত পাৰ্শ্বনাথক অন্যমনস্ক (বা ক্ষতি) কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা এক স্বৰ্গীয় সত্তাৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে যদিও সৰ্প দেৱতা ধৰণেন্দ্ৰ আৰু দেৱী পদ্মাৱতীয়ে তেওঁৰ সৰ্বজ্ঞান প্ৰাপ্তিৰ যাত্ৰা ৰক্ষা কৰে।[60]
  3. ↑ কিছুমান গ্ৰন্থত ঠাইখনক মাউণ্ট ছামেটা বুলি কোৱা হয়।[65] মোক্ষ লাভ কৰে।[66]
  4. ↑ উদাহৰণস্বৰূপে জাতক মালা ত বুদ্ধৰ পূৰ্বৰ জীৱনৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।[74]
  5. ↑ চন্দ্ৰপ্ৰভা বুলিও জনা যায়,[79] তেওঁ বৌদ্ধ আৰু হিন্দু পৌৰাণিক কাহিনীতো দেখা যায়[80] আৰু জৈন ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ চৌব্বিছটা সত্তাৰ ভিতৰত অষ্টম সত্তা।[81]

তথ্যসূত্ৰ

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ Tandon 2002, পৃষ্ঠা. 45.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 30–31.
  3. ↑ 3.0 3.1 Kuiper 2010, পৃষ্ঠা. 144.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 von Glasenapp 1999, পৃষ্ঠা. 16.
  5. ↑ 5.0 5.1 Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 30–33, 39-40.
  6. ↑ 6.0 6.1 Rapson 1935, পৃষ্ঠা. 154.
  7. ↑ 7.0 7.1 Long 2009, পৃষ্ঠা. 212.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Dhaky 1997, পৃষ্ঠা. 3-4.
  9. ↑ Basham 1951, পৃষ্ঠা. 108.
  10. ↑ "Rude Travel: Down The Sages Vir Sanghavi". 13 September 2013. https://www.hindustantimes.com/brunch/rude-travel-down-the-sages/story-SYVGGDouZrOTgJogiul6IN.html. 
  11. ↑ 11.0 11.1 Sangave 2001, পৃষ্ঠা. 103.
  12. ↑ Heehs 2002, পৃষ্ঠা. 90.
  13. ↑ Jaini 2001, পৃষ্ঠা. 62.
  14. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 182–183, 220.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 von Glasenapp 1999, পৃষ্ঠা. 24.
  16. ↑ 16.0 16.1 Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 183.
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 30.
  18. ↑ Kailash Chand Jain 1991, পৃষ্ঠা. 11.
  19. ↑ (en ভাষাত) Encyclopaedia of Oriental Philosophy. Global Vision Pub House. 2005. ISBN 978-81-8220-113-2. https://books.google.com/books?id=ZgNHE-48jNcC&q=Vappa+%28Manorathapurani%29&pg=PA163. 
  20. ↑ 20.0 20.1 Heehs 2002, পৃষ্ঠা. 90–91.
  21. ↑ Kailash Chand Jain 1991, পৃষ্ঠা. 32.
  22. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 30–33.
  23. ↑ 23.0 23.1 Zimmer 1969, পৃষ্ঠা. 220.
  24. ↑ 24.0 24.1 Thomas 1949, পৃষ্ঠা. 231-232.
  25. ↑ 25.0 25.1 Gough 2020.
  26. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 23.
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 27.4 Britannica 2009.
  28. ↑ Sangave 2001, পৃষ্ঠা. 128.
  29. ↑ Martin & Runzo 2001, পৃষ্ঠা. 200–201.
  30. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 32.
  31. ↑ Gough 2020, note 24.
  32. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 39.
  33. ↑ 33.0 33.1 33.2 Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 39–40.
  34. ↑ Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 83–84.
  35. ↑ Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 82–85, Quote: "Thus the list of twenty-four Tirthankaras was either already evolved or was in the process of being evolved in the age of the Mathura sculptures in the first three centuries of the Christian era.".
  36. ↑ 36.0 36.1 36.2 Vyas 1995, পৃষ্ঠা. 16.
  37. ↑ Vyas 1995, পৃষ্ঠা. 67–68.
  38. ↑ Jacobi 1964, পৃষ্ঠা. 271.
  39. ↑ Fisher 1997, পৃষ্ঠা. 115.
  40. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 184.
  41. ↑ 41.0 41.1 Sangave 2001, পৃষ্ঠা. 104.
  42. ↑ Ghatage 1951, পৃষ্ঠা. 411.
  43. ↑ Deo 1954, পৃষ্ঠা. 60.
  44. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 183–184.
  45. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 194–196.
  46. ↑ 46.0 46.1 Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 196.
  47. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 196 with footnote 14.
  48. ↑ Jones & Ryan 2006, পৃষ্ঠা. 208.
  49. ↑ Cort 2001, পৃষ্ঠা. 179.
  50. ↑ "kalyanak-bhumi". jainuniversity.org. Archived from the original on 22 October 2012. https://web.archive.org/web/20121022161637/http://www.jainuniversity.org/kalyanak-bhumi.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 10 December 2012. 
  51. ↑ Singh 2009, পৃষ্ঠা. 32.
  52. ↑ Kailash Chand Jain 1991, পৃষ্ঠা. 12.
  53. ↑ 53.0 53.1 53.2 Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 171.
  54. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 199–200.
  55. ↑ Shah 2004, পৃষ্ঠা. 26.
  56. ↑ 56.0 56.1 von Glasenapp 1999, পৃষ্ঠা. 24–28.
  57. ↑ 57.0 57.1 Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 201.
  58. ↑ 58.0 58.1 Jones & Ryan 2006, পৃষ্ঠা. 325.
  59. ↑ Danielou 1971, পৃষ্ঠা. 376.
  60. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 201–203.
  61. ↑ UP tourism, পৃষ্ঠা. 2.
  62. ↑ Kapoor 2002, পৃষ্ঠা. 17.
  63. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 202–203.
  64. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 203–204.
  65. ↑ Jacobi 1964, পৃষ্ঠা. 275.
  66. ↑ Cort 2010, পৃষ্ঠা. 130–133.
  67. ↑ Wiley 2009, পৃষ্ঠা. 148.
  68. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 221.
  69. ↑ 69.0 69.1 Kailash Chand Jain 1991, পৃষ্ঠা. 13.
  70. ↑ Jacobi 1964, পৃষ্ঠা. 271 with footnote 1.
  71. ↑ Kailash Chand Jain 1991, পৃষ্ঠা. 12–13.
  72. ↑ Schubring 1964, পৃষ্ঠা. 220.
  73. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 187–188.
  74. ↑ Jataka Archived 25 April 2017 at the Wayback Machine, Encyclopaedia Britannica (2010)
  75. ↑ 75.0 75.1 Clines 2017, পৃষ্ঠা. 867–872.
  76. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 186–187.
  77. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 189.
  78. ↑ 78.0 78.1 Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 189–190.
  79. ↑ Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 107, Quote: In Paimacariyam, Candraprabha is called Sasiprabha".
  80. ↑ Paul Williams 2005, পৃষ্ঠা. 127–130.
  81. ↑ Coulter 2013, পৃষ্ঠা. 121.
  82. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 190.
  83. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 190–191.
  84. ↑ Zimmer 1953, পৃষ্ঠা. 191.
  85. ↑ 85.0 85.1 Cort 2010, পৃষ্ঠা. 26, 134, 186.
  86. ↑ 86.0 86.1 Jacobi 1964, পৃষ্ঠা. 274.
  87. ↑ Cort 2001, পৃষ্ঠা. 47.
  88. ↑ Dalal 2010, পৃষ্ঠা. 220.
  89. ↑ 89.0 89.1 "Jaina Sutras, Part II (SBE45): Uttarâdhyayana: Twenty-Third Lecture. Kêsi and Gautama". sacred-texts.com. https://sacred-texts.com/jai/sbe45/sbe4525.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-13. 
  90. ↑ 90.0 90.1 Indian Antiquary: A Journal of Oriental Research, Vol-19, Issue no.-January–December. https://archive.org/details/dli.calcutta.06227/page/n249/mode/2up. 
  91. ↑ Maharaja, Gyansundar. "Oswal Porwal Aur Shreemal Jatiyo Ka Sachitra Prachin Itihas". jainqq.org. https://jainqq.org/explore/034569/15। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-13. 
  92. ↑ Cort, John E. (1998-01-01) (en ভাষাত). Open Boundaries: Jain Communities and Cultures in Indian History. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3785-8. https://books.google.com/books?id=E88RC8Eox2YC&q=ratnaprabha. 
  93. ↑ Jain, Chagganlal. "Jaino Ka Itihas Darshan Vyavahar Evam Vaignanik Adhar". jainqq.org. https://jainqq.org/explore/002322/66। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-14. 
  94. ↑ Dodhia, Rati. "Rise and Glory History of Halari Visa Oshwals". jainqq.org. https://jainqq.org/explore/007575/45। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-14. 
  95. ↑ Baya, D S. "Oswals and Other Jains of Rajasthan". jainqq.org. https://jainqq.org/explore/250235/2। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-14. 
  96. ↑ Sangve, Vilas. "Jaina Community, a Social Survey". jainqq.org. https://jainqq.org/explore/007019/110। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-06-14. 
  97. ↑ (en ভাষাত) History of Oswals. Panchshil Publications. ISBN 978-81-923730-2-7. https://books.google.com/books?id=3m-J50FHmGcC&dq=upkesh%20gachh%20-wikipedia&pg=PA94. 
  98. ↑ "Jain Heritage of Odisha". http://odisha.gov.in/e-magazine/Orissareview/2008/Sept-Octo-2008/engpdf/78-80.pdf. [সংযোগবিহীন উৎস]
  99. ↑ "Doctrine of Vratas". http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/94856/9/09_chapter%204.pdf. 
  100. ↑ 100.0 100.1 Jones & Ryan 2006, পৃষ্ঠা. 211.
  101. ↑ 101.0 101.1 101.2 Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 5.
  102. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 31–33.
  103. ↑ 103.0 103.1 103.2 103.3 Jaini 2000, পৃষ্ঠা. 27–28.
  104. ↑ Chapple 2011, পৃষ্ঠা. 263–267.
  105. ↑ Kenoyer & Heuston 2005, পৃষ্ঠা. 96–98.
  106. ↑ Hoiberg 2000, পৃষ্ঠা. 158.
  107. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 30–32.
  108. ↑ Price 2010, পৃষ্ঠা. 90.
  109. ↑ Jaini 1998, পৃষ্ঠা. 13–18.
  110. ↑ Jaini 1998, পৃষ্ঠা. 14.
  111. ↑ Jaini 2000, পৃষ্ঠা. 17.
  112. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 31–32.
  113. ↑ Doniger 1999, পৃষ্ঠা. 843.
  114. ↑ Long 2009, পৃষ্ঠা. 62–67.
  115. ↑ 115.0 115.1 Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 283 with note 30.
  116. ↑ Champat Rai Jain 1939, পৃষ্ঠা. 102–103.
  117. ↑ 117.0 117.1 Jaini 2000, পৃষ্ঠা. 28–29.
  118. ↑ Jacobi 1884.
  119. ↑ Arhat Parsva and Dharanendra Nexus (1997) Ac 7105. https://archive.org/details/dli.ernet.424121. 
  120. ↑ Kothary 2015, পৃষ্ঠা. 88.
  121. ↑ Upadhye 2000, পৃষ্ঠা. 46.
  122. ↑ Sangave 2001, পৃষ্ঠা. 201.
  123. ↑ Dalal 2010, পৃষ্ঠা. 754.
  124. ↑ Suriji 2013, পৃষ্ঠা. 5.
  125. ↑ Kelting 2007, পৃষ্ঠা. 130.
  126. ↑ Dehejia 2009, পৃষ্ঠা. 8.
  127. ↑ Datta 1988, পৃষ্ঠা. 1781.
  128. ↑ Orsini & Schofield 2015, পৃষ্ঠা. 79.
  129. ↑ Reddy 2022, পৃষ্ঠা. 232.
  130. ↑ Bhattacharya 2011, পৃষ্ঠা. 270.
  131. ↑ Mansukhani 1993, পৃষ্ঠা. 6.
  132. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 40.
  133. ↑ Cort 2010, পৃষ্ঠা. 86, 95–98, 132–133.
  134. ↑ Dundas 2002, পৃষ্ঠা. 33, 40.
  135. ↑ Cort 2001, পৃষ্ঠা. 234.
  136. ↑ Cort 2010, পৃষ্ঠা. 278–279.
  137. ↑ 137.0 137.1 Vyas 1995, পৃষ্ঠা. 19.
  138. ↑ Harvard. "From the Harvard Art Museums' collections Tirthankara Suparsvanatha in Kayotsarga, or Standing Meditation, Posture and Protected by a Five-Headed Naga". www.harvardartmuseums.org. https://www.harvardartmuseums.org/collections/object/337768। আহৰণ কৰা হৈছে: 13 January 2019. 
  139. ↑ Brown 1991, পৃষ্ঠা. 105–106.
  140. ↑ Pal 1995, পৃষ্ঠা. 87.
  141. ↑ Umakant P. Shah 1987, পৃষ্ঠা. 220–221.
  142. ↑ Quintanilla 2007, পৃষ্ঠা. 201.
  143. ↑ Quintanilla 2007, পৃষ্ঠা. 406.
  144. ↑ Smith 1901, পৃষ্ঠা. 17.
  145. ↑ Quintanilla 2000, পৃষ্ঠা. 106.
  146. ↑ The Asiatic Society 1892, পৃষ্ঠা. 62.
  147. ↑ Vajpeyi 1983, পৃষ্ঠা. 73.
  148. ↑ Bhandarkar 1981, পৃষ্ঠা. 306.
  149. ↑ Deo 1954, পৃষ্ঠা. 103.
  150. ↑ Bhattacharya 1974, পৃষ্ঠা. 15.
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=পাৰ্শ্বনাথ&oldid=536810"ৰ পৰা অনা হৈছে