ফকীৰ মোহন সেনাপতি

ফকীৰ মোহন সেনাপতি
১৯৯৩ চনৰ ডাকটিকটত ফকিৰ মোহন সেনাপতি
জন্ম	১৩ জানুৱাৰী, ১৮৪৩ মল্লিকাশপুৰ, বালেশ্বৰ, বেঙ্গল প্ৰেছিডেন্সি, ব্ৰিটিছ ভাৰত (বৰ্তমানওড়িশা, ভাৰত)
মৃত্যু	১৪ জুন, ১৯১৮ (৭৫ বছৰ) বালেশ্বৰ, বেঙ্গল প্ৰেছিডেন্সি, ব্ৰিটিছ ভাৰত (বৰ্তমানওড়িশা, ভাৰত)
পেচা	ঔপন্যাসিক, গল্পকাৰ, কবি, দাৰ্শনিক আৰু সমাজ সংস্কাৰক
ৰাষ্ট্ৰীয়তা	ভাৰতীয়
উল্লেখনীয় কৰ্মৰাজি	ৰেবতী ছ' মাণ আঠ গুণ্ঠ উৎকল‌ ভ্ৰমণম আত্ম জীৱন চৰিত
স্বাক্ষৰ

ফকীৰ মোহন সেনাপতি (ওড়িয়া : ଫକୀର ମୋହନ ସେନାପତି; ১৩ জানুৱাৰী ১৮৪৩ – ১৪ জুন ১৯১৮), আছিল উৎকল ব্যাস কবি (ওড়িশাৰ বেদব্যাস) নামেৰে উল্লেখযোগ্য এজন ভাৰতীয় সাহিত্যিক, কবি, দাৰ্শনিক আৰু সমাজ সংস্কাৰক। মূলতঃ ভাৰতৰ ওড়িশা ৰাজ্যত কথিত ভাষা ওড়িয়া ভাষাৰ সুকীয়া পৰিচয় প্ৰতিষ্ঠা কৰাত তেওঁৰ সহায় আছিল। ফকিৰমোহন সেনাপতিক ওড়িয়া জাতীয়তাবাদ আৰু আধুনিক ওড়িয়া সাহিত্যৰ পিতৃ বা ৰজা হিচাপে গণ্য কৰা হয়। মায়াধৰ মানসিংহই সেনাপতিক ওড়িশাৰ থমাছ হাৰ্ডি বুলি অভিহিত কৰিছিল।

সেনাপতি ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ অধীনত কৰ্মৰত দেৱান আছিল। তেওঁ প্ৰথম আধুনিক ওডিয়া চুটিগল্প ৰেবতীৰ লেখক আছিল। ফকিৰ মোহন সেনাপতি, উৎকাল গৌৰৱ মধুসুদন দাস, উৎকলমণি পণ্ডিত গোপাবন্ধু দাস, কবিবৰ ৰাধনাথ সত্যজিৎ, স্বাভাৱ কবি গংগাধৰ মেহেৰৰ সৈতে তেওঁ ওডিয়া ভাষা আন্দোলনৰ পথ প্ৰদৰ্শক হিচাপে বিদেশীৰ কবলৰ পৰা ওড়িয়া ভাষাক বচাবলৈ যুঁজিছিল ৷

জীৱনী

বাল্যকাল

ফকীৰ মোহন সেনাপতিৰ জন্ম হৈছিল ১৮৪৩ চনৰ ১৩ জানুৱাৰীত মকৰ সংক্ৰান্তিৰ দিনা বালেশ্বৰ জিলাৰ মল্লিকাশপুৰ গাঁৱৰ লক্ষ্মণ চৰণ সেনপতি আৰু তুলসী দেৱী সেনপতিৰ মধ্যবিত্তীয় পৰিয়ালত। তেওঁৰ এবছৰ পাঁচ মাহ বয়সত দেউতাকৰ মৃত্যু হয়। চৈধ্য মাহৰ পাছত মাকৰো মৃত্যু হয়। পৈতৃক আইতাকে তেওঁক সৰুৰে পৰা চোৱা-চিতা কৰিছিল।

ফকীৰ মোহনৰ প্ৰকৃত নাম আছিল ব্ৰজমোহন। শৈশৱত প্ৰায়ে অসুস্থ হৈ থকাৰ বাবে ককাদেউতাকে তেওঁক ফকীৰসকলক চাবলৈ লৈ গৈছিল। আইতাকে সেই ফকীৰসকলৰ সন্মানত তাৰ নাম সলনি কৰি ফকীৰ মোহন কৰিছিল।

তেওঁৰ ককাদেউতাক পুৰুষোত্তম সেনাপতি বৰ ঈৰ্ষাপৰায়ী মানুহ আছিল। ফকীৰ মোহনক পঢ়াবলৈ দিয়া নাছিল। শৈশৱত তেওঁৰ সদায় অসুস্থ হৈ আছিল, সেয়েহে ৯ বছৰ বয়সৰ পৰাই তেওঁ বাঁহী বজাবলৈ শিকিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। যিহেতু তেওঁৰ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ধন দিব পৰা নাছিল, সেয়েহে শিক্ষকৰ ঘৰত কাম কৰি পঢ়া-শুনা কৰিছিল। তেওঁ কেতিয়াও জ্ঞান জমা কৰাৰ প্ৰতি আগ্ৰহী নাছিল। যিমানেই জ্ঞান পঢ়া-শুনা নকৰক কিয়, তেওঁ যেন আৰু অধিক জ্ঞান লাভ কৰিছিল। মাতৃভাষাত বিশ্বকোষ ভৰোৱাৰ উপৰিও তেওঁ পাৰ্চী ভাষাও শিকিছিল। সৰুতে তেওঁ বালাসোৰৰ বন্দৰত শ্ৰমিক হিচাপেও কাম কৰিছিল, য'ত তেওঁ বাংলা আৰু সংস্কৃত ভাষাও শিকিছিল।

বালেশ্বৰৰ বাৰাবাটি স্কুলত তেওঁ ইতিহাস, ভূগোল, গণিত বিষয় অধ্যয়ন কৰিছিল। তেওঁ নিজৰ মেধাৰে শিক্ষকসকলৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছিল। কিন্তু আৰ্থিক অসুবিধাৰ বাবে ২৫ পইচা মাহিলী স্কুলৰ খৰছ দিব নোৱাৰি পঢ়া-শুনা ত্যাগ কৰিবলগীয়া হয়। মাহিলী ২.৫০ টকা দৰমহা দি একেখন বিদ্যালয়তে শিক্ষকতাৰ চাকৰি ল’বলৈ বাধ্য হৈছিল। তাতেই তেওঁ ইতিহাস, ভূগোল আৰু গণিত বিষয়ৰ পাঠদান আৰম্ভ কৰে। এইবোৰ বিষয়ত তেওঁ নিজেই জ্ঞান গভীৰ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। কিছুদিন বালেশ্বৰ কালেক্টৰেটত কেৰাণী হিচাপে কাম কৰিছিল। পিছলৈ ১৮৭১ চনলৈকে বালেশ্বৰ মিছন স্কুলত অধ্যাপনা কৰে।

ফকীৰ মোহনে নিজৰ কষ্টৰ জৰিয়তে ইংৰাজী শিকিছিল। আৰবিয়ান নাইটছ, ৰবিনছন ক্ৰুছ’, ইংৰাজী বাইবেল আদি কিছুমান ইংৰাজী কিতাপ পঢ়ি থাকোতে তেওঁ ইংৰাজী অভিধান ব্যৱহাৰ কৰিছিল। যদিও তেওঁ ২৩ বছৰ বয়সৰ পৰাই ইংৰাজী শিকিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল, তথাপিও তেওঁৰ স্বাভাৱিক ক্ষমতাই বিদেশীৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছিল।

উত্তৰ জীৱন

অধ্যাপনা কৰি থাকোতে তেওঁ ওড়িয়া, ইংৰাজী, সংস্কৃত, বাংলা আদি ভাষাত দক্ষতা অৰ্জন কৰি বিভিন্ন আলোচনাত অংশগ্ৰহণ কৰি বালেশ্বৰৰ বৌদ্ধিক সমাজত নিজস্ব বিশেষ স্থান প্ৰতিষ্ঠা কৰে।

বাৰাবাটি স্কুলত শিক্ষকতা আৰম্ভ কৰা ফকীৰ মোহনক পিছলৈ খ্ৰীষ্টান মিছন স্কুলৰ অধ্যক্ষ হিচাপে নিযুক্তি দিয়া হয়। সেই সময়ত ওড়িশাৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে সকলো বিষয় বাংলা ভাষাত অধ্যয়ন কৰি আছিল, সেয়েহে তেওঁ ওড়িয়া ভাষাত বিভিন্ন বিষয়ৰ পাঠ্যপুথি ৰচনা কৰিছিল। এজন গৌৰৱান্বিত ওড়িয়া হিচাপে তেওঁ সকলো পাঠ্যপুথি ওড়িয়ালৈ অনুবাদ কৰি ওড়িশা আৰু ওড়িয়া ভাষাৰ প্ৰতিপত্তি বহু পৰিমাণে বৃদ্ধি কৰিলে। ১৮৭১ চনলৈকে তেওঁ খ্ৰীষ্টান মিছন স্কুলত কাম কৰিছিল।

এই উৎসৰ জৰিয়তে তেওঁৰ চিনাকি হৈছিল তেতিয়াৰ বালেশ্বৰৰ সংগ্ৰাহক জন বিমছৰ সৈতে। ‘সোণাৰীয়ে সোণ চিনে, যাদুকৰে যাদু জানে’ বুলি কোৱাৰ দৰে নিজেই পণ্ডিত বিমছ চাহেবে ফকিৰমোহনৰ অন্তৰ্নিহিত পণ্ডিততাক স্বীকাৰ কৰিছিল। এই সময়ছোৱাত বিমছা চাহেবে বিভিন্ন ভাৰতীয় ভাষাৰ তুলনামূলক ব্যাকৰণৰ ওপৰত এখন গ্ৰন্থ লিখি আছিল। ফকীৰ মোহনৰ পৰাই তেওঁ ওড়িয়া শিকিছিল। ফকীৰ মোহনৰ পাণ্ডিত্যত আপ্লুত হৈ বিমছা চাহেবে তেওঁক নীলগিৰিৰ দেৱান হিচাপে গ্ৰহণ কৰিবলৈ আগ্ৰহী হৈ পৰিছিল। ফকীৰ মোহনেও এই প্ৰস্তাৱ মানি লৈছিল। তেওঁৰ মাহিলী দৰমহা ৫০ টকা হৈ থাকিল। ১০০০ টকা। ইয়াৰ পিছত তেওঁ ওড়িশাৰ বিভিন্ন ঠাইত দেৱানৰ পদত অধিষ্ঠিত হয়। ১৮৭১ চনৰ পৰা ১৮৭৫ চনলৈ নীলাগিৰিত, ১৮৭৬-৭৭ চনৰ পৰা দম্পাদাত, ১৮৭৭-৮৩ চনৰ পৰা ধেংকনালত, ১৮৮৪-৮৬ চনৰ পৰা দাসপল্লাত, ১৮৮৬-৮৭ চনৰ পৰা পল্লাহাদত, ১৮৮৭-৯২ চনলৈ কেওনঝাৰত, ১৮৯৪-৯৬ চনলৈ পুনৰ দম্পাদাত এই পদত অধিষ্ঠিত হৈছিল।

১৮৯৬ চনৰ পৰা ১৯০৫ চনলৈ কটকত বাস কৰি বিভিন্ন সাহিত্য সংগঠনত অংশ লৈছিল। ইয়াৰ পিছত তেওঁ মৃত্যুৰ আগলৈকে বালেশ্বৰত বাস কৰিছিল।

ব্যক্তিগত জীৱন

১৮৫৬ চনত ১৪ বছৰ বয়সত ফকীৰ মোহনে বিবাহপাশত আবদ্ধ হয়। তেওঁৰ প্ৰথম পত্নীৰ নাম লিলা দেৱী। প্ৰথম পত্নীৰ মৃত্যুৰ পিছত ১৮৭১ চনত কৃষ্ণ কুমাৰীৰ সৈতে পুনৰ বিবাহপাশত আবদ্ধ হয়। ১৮৭৭ চনত ছয় বছৰ বয়সত তেওঁৰ প্ৰথম পুত্ৰৰ অকাল মৃত্যু হয়। ১৮৮১ চনত দ্বিতীয় পত্নীৰ পৰা দ্বিতীয় পুত্ৰৰ জন্ম হয়। ১৮৯৪ চনত তেওঁৰ দ্বিতীয় পত্নীৰো কলেৰা ৰোগত মৃত্যু হয়। পিছলৈ তেওঁৰ নিজৰ পুত্ৰৰ সৈতেও মতানৈক্য হয়। এইদৰে তেওঁৰ পাৰিবাৰিক জীৱন সঁচাকৈয়ে কঠিন আৰু দুৰ্ভাগ্যৰে ভৰা আছিল।

ৰচনাৱলী

উপন্যাস

অনুবাদ সাহিত্য (সংস্কৃতৰ পৰা), কবিতা আদি বিভিন্ন ধৰণৰ সাহিত্যৰ সৃষ্টি কৰিলেও তেওঁ মূলতঃ ওড়িয়া উপন্যাস সাহিত্যৰ সৃষ্টিকৰ্তা হিচাপে পৰিচিত। ১৮৯৭ চনৰ পৰা ১৯১৫ চনৰ ভিতৰত ৰচিত তেওঁৰ চাৰিখন উপন্যাস - ‘ছ’ মাণ আঠ গুণ্ঠ’, ‘মামুঁ’, ‘প্ৰয়শ্চিত’ আৰু ‘লাছমা’ অষ্টাদশ আৰু ঊনবিংশ শতিকাৰ ওড়িশাৰ সামাজিক পৰিস্থিতিৰ সমালোচনাত্মক প্ৰতিফলন। ছ’ মাণ আঠ গুণ্ঠ উপন্যাসখনত দুখীয়া কৃষকক মাটিৰ মালিকে কৰা শোষণৰ কাহিনী বৰ্ণনা কৰা হৈছে। তেওঁ ওডিয়া ভাষাত প্ৰথম আত্মজীৱনী লেখক আছিল। যাৰ নাম আছিল ‘আত্ম জীৱন চৰিত’।

চুটিগল্প

ফকীৰ মোহন সেনাপতি ওড়িয়া চুটিগল্প সাহিত্যৰ পিতৃ। জীৱনৰ শেষৰ ২১ বছৰত তেওঁ চুটিগল্প আৰু উপন্যাস ৰচনা কৰিছিল। ১৮৬০ চনত তেওঁৰ সম্পাদনা আৰু বালেশ্বৰৰ পৰা প্ৰকাশিত বোধদায়িনী আলোচনীত তেওঁৰ চুটিগল্প ‘লচমনিআ’ প্ৰকাশ পাইছিল। দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে তেওঁৰ আত্মজীৱনীত কাহিনীটোৰ চমু বৰ্ণনাৰ বাহিৰেও এই গল্পটোৰ উৎস সম্পৰ্কে আন কোনো সূত্ৰ পোৱা নাযায়, নহ’লে সমগ্ৰ ভাৰততে তেওঁক এই সাহিত্য ধাৰাটোৰ সৃষ্টিকৰ্তা বুলি গণ্য কৰা হ’লহেঁতেন। ১৮৯৮ চনত উৎকল সাহিত্য আলোচনীত প্ৰকাশিত তেওঁৰ উপন্যাস ‘ৰেবতী’ক প্ৰথম ওড়িয়া উপন্যাস হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ’ৰেবতী’ কাহিনীটোত এগৰাকী কণমানি ছোৱালীৰ শিক্ষাৰ প্ৰতি থকা আকৰ্ষণ আৰু তেওঁক আগুৰি থকা পৰম্পৰাগত, অন্ধবিশ্বাসী গ্ৰাম্য সমাজখনক চিত্ৰিত কৰা হৈছে। পাছলৈ যেতিয়া গাঁৱত মহামাৰীৰ সৃষ্টি হ’ল, তেতিয়া তেওঁৰ পঢ়া-শুনাক দোষাৰোপ কৰা হ’ল। তেওঁৰ দ্বাৰা ৰচিত চুটিগল্প:

• ৰেবতী (১৮৯৮)
• বালেশ্ৱৰ পঙ্গালুণ (১৯০৭)
• বালেশ্ৱৰ ৰাহাজানী (১৯০৭)
• মৌনামৌনী (১৯০৭)
• পুনৰ্মূষিকভব (১৯০৯)
• ডাকমুনিসী (১৯১২)
• কাল়িকাপ্ৰসাদ গোৰাপ (১৯১৩)
• কমল়াপ্ৰসাদ গোৰাপ (১৯১৩)
• ধূল়িআ বাবা (১৯১৩)
• পেটেণ্ট মেডিসিন (১৯১৩)
• সুনাবোহূ (১৯১৩)
• বিৰেই বিশাল় (১৯১৩)
• ৰাণ্ডিপুঅ অনন্তা (১৯১৩)
• বগলাবগুলী (১৯১৪)
• সভ্য জমিদাৰ (১৯১৪)
• অজানাতি কথা (১৯১৫)
• মাধমহান্তিঙ্ক কন্যাসুনা (১৯১৫)
• অধৰ্ম বিত্ত (১৯১৫)
• পাঠোঈ বোহূ (১৯১৫)
• গাৰুডিমন্ত্ৰ (১৯১৬)

কবিতা

১৮৯২ চনত প্ৰকাশিত হয় ফকীৰ মোহনৰ প্ৰথম কবিতা সংকলন ‘উৎকল যাত্ৰা’। তেওঁৰ আন আন কাব্য গ্ৰন্থসমূহৰ ভিতৰত ‘পুষ্পমালা’, ‘উপহাৰ’, ‘পূজা ফুল’, ‘প্ৰাৰ্থনা’, ‘অবসৰ বাসৰে’ আৰু ‘ধূলি’ আদি উল্লেখযোগ্য। নিজা ৰচনাৰ উপৰিও সংস্কৃত মহাকাব্য ‘মহাভাৰত’ আৰু ‘ৰামায়ণ’ আদিও তেওঁ ওড়িয়া ভাষালৈ অনুবাদ কৰিছিল। এই দুয়োটা আক্ষৰিক অনুবাদ নহয় বৰঞ্চ উপমাহে। প্ৰথম পত্নী অসুস্থ হৈ ওড়িয়াত ৰামায়ণ আৰু মহাভাৰত শুনিব বিচৰাৰ তেওঁ এই গ্ৰন্থ দুখন অনুবাদ কৰিছিল। কিন্তু তেওঁৰ এই দুই ৰচনাই যিহেতু ওড়িয়া সাহিত্যক সমৃদ্ধ কৰিছে, সেয়েহে এই মহান প্ৰচেষ্টাৰ বাবে তেওঁক ব্যাস কবি উপাধি দিয়া হৈছে। তদানীন্তন বামাণ্ডাৰ ৰজাৰ পৰা তেওঁ "সৰস্বতী" উপাধিও লাভ কৰিছিল।

আলোচনী আৰু সংগঠন

১৮৬৮ চনত নিজা প্ৰচেষ্টাৰে বালেশ্বৰত ‘উৎকল প্ৰেছ’ নামেৰে এখন ছপাশাল স্থাপন কৰে, যিটো ওড়িশাৰ দ্বিতীয় ছপাশাল। ইয়াৰ পৰাই তেওঁ ওড়িয়া ভাষাত বিভিন্ন আলোচনী আৰু বাতৰি কাকত সম্পাদনা আৰু প্ৰকাশ কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ হ'ল "বোধদায়িনী", "নৱসম্বাদ" আৰু "সম্বাদ বাহিকা"। প্ৰাথমিক জীৱনত তেওঁ আছিল এজন প্ৰকাশক, লেখক, সম্পাদক, ছপাশাল, বিতৰক আৰু মালিক। পিছলৈ তেওঁ ৰাধানাথ ৰায় আৰু মধুসুদন ৰাওক সহযোগী হিচাপে লৈছিল আৰু তেওঁলোকে বোধদায়িনীৰ বাবে গল্প লিখিছিল।

১৮৬৭ চনত তেওঁ ওড়িয়া ভাষাৰ বিকাশ আৰু প্ৰসাৰৰ বাবে "উৎকল ভাষা উন্নতি বিধানি সভা" নামৰ এটা সংগঠন গঠন কৰে। ১৯১২ আৰু ১৯১৭ চনত উৎকল সাহিত্য সমাজৰ বাৰ্ষিক সভাসমূহৰ সভাপতি হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰিছিল। ১৯১৫ চনত ফকীৰ মোহনে সত্যবাদী বিদ্যালয় ভ্ৰমণ কৰি তাত উৎকলমণি গোপাবন্ধু দাসৰ কৰ্মৰাজি দেখি অত্যন্ত আনন্দিত হৈছিল।