সমললৈ যাওক

বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ

অসমীয়া ৱিকিপিডিয়াৰ পৰা
(বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ পৰা পুনঃনিৰ্দেশিত)
বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ
শীতল যুদ্ধৰ অংশ
তাৰিখ ২৬ মাৰ্চ – ১৬ ডিচেম্বৰ, ১৯৭১
অৱস্থান পূব পাকিস্তান
ফলাফল
  • বাংলাদেশ আৰু ভাৰতৰ জয়, পাকিস্তানৰ পৰাজয়
  • Subsequent independence of Bangladesh
  • Eastern Military High Command collapse
অধিকৃত অঞ্চলৰ
পৰিৱৰ্তনসমূহ 		পূব পাকিস্তানৰ পৰা বাংলাদেশ
যুজাৰু
বাংলাদেশ বাংলাদেশ

ভাৰত ভাৰত (যুদ্ধত যোগদান: ৩ ডিচেম্বৰ, ১৯৭১)[1]

পাকিস্তান পাকিস্তান
কমাণ্ডাৰ আৰু দলপতিসকল
বাংলাদেশ General M. A. G. Osmani
Lt.Gen. J.S. Aurora
FM Sam Manekshaw
Lt.Gen. Sagat Singh
Maj.Gen. JFR Jacob 		LGen A.A.K. Niazi Surrendered
LGen Tikka Khan
RAdm M. Shariff Surrendered
Air-CDRE Enamul Huq
সৈন্য শক্তি
Bangladesh Forces: 175,000[2][3]
India: 250,000[2] 		Pakistan Combatant Forces: ~ 365,000[2]

Para Military: ~250,000[4]

ক্ষয়ক্ষতিৰ পৰিমাণ
Bangladesh Forces: 30,000
India: 1,426  †
3,611 Wounded (Official)
1,525  †
4,061 Wounded[5] 		Pakistan

~8,000  †[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]
~10,000 WIA[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]
93,000[6] POWs
(56,694 Armed Forces
12,192 Paramilitary
rest civilians)[5][7]

Civilian death toll: Estimated between 300,000[8] and 3,000,000[9]
প্ৰ • আ • স
 
প্ৰ • আ • স

বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ(i) (বঙালী: বাংলাদেশেব় মুক্তিযুদ্ধ, ইংৰাজী: Bangladesh Liberation War) হৈছে ১৯৭১ চনত তৎকালীন পূব পাকিস্তান আৰু (পশ্চিম) পাকিস্তানৰ মাজত প্ৰায় ৯ মাহ ধৰি চলা এক সশস্ত্ৰ সংগ্ৰাম। পূব পাকিস্তানৰ হৈ এই যুদ্ধত ১৯৭১ চনৰ ৩ ডিচেম্বৰৰ পৰা ভাৰতেও অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। ১৬ ডিচেম্বৰ তাৰিখে সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ অৱসান ঘটে আৰে ইয়াৰ পাছৰ পৰা পূব পাকিস্তান পশ্চিম পাকিস্তানৰ পৰা বিছিন্ন হৈ বাংলাদেশ ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰে।

১৯৭০ চনত তৎকালীন পাকিস্তানৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচনত (ইংৰাজী: Pakistani general election, 1970) পূ্ব পাকিস্তানৰ ৰাজনৈতিক শক্তিয়ে সংখ্যাগৰিষ্ঠতা লাভ কৰে যদিও পশ্চিম পাকিস্তানে এই ফলাফল মানি ল'বলৈ অস্বীকাৰ কৰে। ইয়াৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত পূব পাকিস্তানৰ জনতা, ছাত্ৰশক্তি, বুদ্ধিজীৱী আৰু সশস্ত্ৰ বাহিনীসমূহে কৰা আন্দোলনৰ প্ৰত্যুত্তৰত পাকিস্তানৰ শাসকপক্ষই অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট (ইংৰাজী: Operation searchlight) নামেৰে এক ৰক্তক্ষয়ী সেনা অভিযান আৰম্ভ কৰে। তেতিয়া পূ্ব পাকিস্তানৰ জনতাই ১৯৭১ চনৰ ৯ তাৰিখে মুক্তি বাহিনী (বঙালী: মুক্তি বাহিনী, ইংৰাজী: Liberation Army) নামেৰে এক মঞ্চ গঠন কৰি গেৰিলা যুদ্ধত প্ৰবৃত্ত হয়। ভাৰতে মুক্তি বাহিনীক অৰ্থনৈতিক, সামৰিক আৰু কূটনৈতিক সাহায্য প্ৰদান কৰে। ফলত পাকিস্তানেও ভাৰতৰ পশ্চিম সীমাত অপাৰেশ্যন জেংগিজ খান নামেৰে ভাৰতৰ বিৰুদ্ধে ১৯৭১ চনৰ ভাৰত-পাকিস্তান যুদ্ধ নামেৰে জনাজাত এক যুদ্ধ অভিযান আৰম্ভ কৰে।

১৯৭১চনৰ ১৬ ডিচেম্বৰ তাৰিখে ভাৰতীয় সেনা আৰু মুক্তি বাহিনীৰ যুটীয়া শক্তিয়ে পশ্চিম পাকিস্তানৰ সেনাক পৰাভূত কৰি আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰে। দ্ধিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাচত ইয়েই আজিলৈকে যিকোনো যুদ্ধত সৰ্বাধিক যুদ্ধবন্দী আটক কৰাৰ একমাত্ৰ ঘটনা।

পশ্চাদপট

[সম্পাদনা কৰক]

১৯৪৭ চনত হোৱা ভাৰতৰ দেশবিভাজনৰ ফলত ভাৰতীয় উপমহাদেশক মুছলমানসকলৰ বাবে পাকিস্তান আৰু হিন্দুসকলৰ বাবে ভাৰত বুলি দুখন দেশত বিভক্ত হয়।[10] পাকিস্তানত ভাৰতৰ পূব আৰু পশ্চিমত যথাক্ৰমে পূ্ব পাকিস্তান বা পূৰ্ববংগ আৰু পশ্চিম পাকিস্তান বুলি দুটা ভৌগোলিক আৰু সাংস্কৃতিকভাৱে পৃথক অঞ্চলৰ সৃষ্টি হ'ল।[11] দুই ভাগৰে জনসংখ্যা প্ৰায় সমান আছিল যদিও ৰাজনৈতিক ক্ষমতা পশ্চিম পাকিস্তানত কেন্দ্ৰীভূত আছিল আৰু পূব পাকিস্তানত পশ্চিম পাকিস্তানে শোষণ কৰা বুলি অসন্তোষ আছিল। তদুপৰি এই দুই অসংযুক্ত অঞ্চলৰ শাসন চলোৱাও কঠিন আছিল।[12]

১৯৭১ চনৰ ২৫ মাৰ্চ তাৰিখে পূব পাকিস্তানত বৰ্ধিত ৰাজনৈতিক ক্ষোভ আৰু সাংস্কৃতিক জাতীয়তাবাদ দমন কৰিবলৈ পাকিস্তানৰ শাসকবৰ্গই অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট[13] নামেৰে এক হিংসুক আৰু দমনকাৰী সেনা অভিযান আৰম্ভ কৰে।[14][15]

পাক সেনাৰ এই নিৰ্মম দমনে পূব পাকিস্তানৰ আৱামী লীগ দলৰ নেতা শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানক[16] ১৯৭১ চনৰ ২৬ মাৰ্চ তাৰিখে পূ্ব পাকিস্তানক বাংলাদেশ নামেৰে এক স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাবে ঘোষণাকৰিবলৈ বাধ্য কৰায়।[17] পাকিস্তানী ৰাষ্ট্ৰপতি য়াহায়া খানে পাক সেনাক পূ্ব পাকিস্তানৰ কৰ্তৃত্ব বাহাল কৰিবলৈ আদেশ দিয়ে আৰু তাৰ ফলত পূ্ব আৰু পশ্চিম পাকিস্তানৰ মাজত গৃহযুদ্ধৰ (ইংৰাজী: civil war) সূচনা হয়।[17] পৰিণতি স্বৰূপে পূব পাকিস্তানৰ পৰা ভাৰতৰ পূব অংশলৈ অগণন (প্ৰায় ১০ হাজাৰ বুলি অনুমান কৰা যায়) ভগনীয়া শৰণাৰ্থীৰ প্ৰব্ৰজন হ'বলৈ আৰম্ভ কৰে।[18][19][18] এই মানৱীয় আৰু অৰ্থনৈতিক সংকটৰ সন্মুখীন হৈ ভাৰতে মুক্তি বাহিনী নামেৰে জনাজাত বাংলাদেশৰ বিদ্ৰোহী বাহিনীক সক্ৰিয়ভাৱে সহায়-সহযোগ দিয়া আৰম্ভ কৰে।

ভাষা বিবাদ

[সম্পাদনা কৰক]
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বঙালী ভাষা আন্দোলন

১৯৪৮ চনত পাকিস্তানৰ প্ৰথম গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল মহম্মদ আলি জিন্নাই ঢাকাত (তেতিয়া ইংৰাজীত Dacca) ঘোষণা কৰে কেৱল মাত্ৰ উৰ্দুহে সমগ্ৰ পাকিস্তানৰ বাবে সাধাৰণ ভাষা হ'ব।[20] বিষয়টো বিবদমান হৈ পৰে। উৰ্দু ভাষা পশ্চিমত কেৱল মুহাজিৰসকলে (ইংৰাজী: Muhajir Urdu) আৰু পূবত বিহাৰীসকলেহে কয় যদিও চাৰ খাজা চালিমুল্লাহ, চাৰ চৈয়দ আহমদ খান, নৱাব ভিকাৰ-উল-মলিক আৰু মৌলবী আব্দুল হক আদিৰ দৰে ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক নেতাসকলে ভাৰতীয় মুছলমানসকলৰ লিংগা ফ্ৰাংকা হিচাবে পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল। ভাৰতীয় মুছলমানসকলৰ বাবে উৰ্দুৰ বিশেষ তাৎপৰ্য্য আছিল যিহেতু হিন্দী আৰু দেৱনাগৰী লিপি ভাৰতীয় হিন্দু সংস্কৃতিৰ মূল (fundamental) আধাৰ বুলি ভবা হৈছিল। ১৯৫৬ ত পশ্চিম পাকিস্তানৰ বেচিভাগ অংশতে পঞ্জাবী ভাষা কোৱা হৈছিল আৰু পূববংগত মুখ্যতঃ বঙালী ভাষা কোৱা হৈছিল।[21] পশ্চিমৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠ পঞ্জাবী ভাষীসকলে এই কথা মানি ল'লে যদিও পূব পাকিস্তানত ইয়াৰ বিৰোধিতা হ'ল আৰু ক্ৰমে এই বিবাদে আন্দোলনৰ ৰূপ ল'লে। বাংলাদেশত ছহীদ দিৱস বুলি পৰিগণিত হোৱা ১৯৫২ চনৰ ২১ ফেব্ৰুৱাৰীত পুলিচৰ হাতত কেইবাজননো ছাত্ৰ আৰু নাগৰিকে প্ৰাণ হেৰুৱালে।[21] ১৯৯৯ চনত ইউনেস্ক'ই এই দিনটোক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মাতৃভাষা দিৱস হিচাবে মান্যতা দিয়ে।[22]

পশ্চিম পাকিস্তানত এই আন্দোলনক পাকিস্তানৰ জাতীয় স্বাৰ্থৰ পৰিপন্থী বিচ্ছিন্নতাবাদী বিদ্ৰোহ বুলি গণ্য কৰা হ'ল।[23] and the founding ideology of Pakistan, the Two-Nation Theory.[24] পশ্চিম পাকিস্তানৰ ৰাজনৈতিক নেতাসকলে উৰ্দুক ভাৰতীয় মুছলমান পৰম্পৰাৰ অংগ হিচাবে মানিছিল,[25] ফিল্ড মাৰ্শ্বাল আয়ুব খানে ১৯৬৭ চনত ক'বৰ দৰে, "পূব পাকিস্তানীসকল... এতিয়াও অনেকখিনি হিন্দু সংস্কৃতিৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱান্বিত হৈ আছে। "[25] সকলোখিনি মিলাই পূব পাকিস্তানত ক্ষোভ বৃদ্ধি পালে আৰু ইও মুক্তি সংগ্ৰামৰ বাবে তেওঁলোকক উদগালে।[24][25]

বৈষম্য

[সম্পাদনা কৰক]

পূ্ব পাকিস্তানৰ জনসংখ্যা পশ্চিম পাকিস্তানকৈ অধিক আছিল যদিও পশ্চিম পাকিস্তানৰ ৰাজনৈতিক শক্তি বেছি আছিল আৰু সাধাৰণ বাজেটত বেছিকৈ আৰ্থিক প্ৰাধান্য পাইছিল।

চন পশ্চিম পাকিস্তানৰ ব্যয় (পাকিস্তানী টকা কোটিত) পূৰ্ব পাকিস্তানৰ ব্যয় (পাকিস্তানী টকা কোটিত) পশ্চিম পাকিস্তানৰ তুলনাত পূৰ্ব পাকিস্তানৰ ব্যয়ৰ শতকৰা পৰিমাণ
১৯৫০-৫৫ ১,১২৯ ৫২৪ ৪৬.৪
১৯৫৫-৬০ ১,৬৫৫ ৫২৪ ৩১.৭
১৯৬০-৬৫ ৩,৩৫৫ ১,৪০৪ ৪১.৮
১৯৬৫-৭০ ৫,১৯৫ ২,১৪১ ৪১.২
মুঠ ১১,৩৩৪ ৪,৫৯৩ ৪০.৫

পাকিস্তানৰ সেনা বাহিনীত নিযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰতো বাংলাদেশৰ ক্ষেত্ৰত বৈষম্য পৰিলক্ষিত হৈছিল। ১৯৬৫ চনৰ তথ্যমতে সেনাৰ বিভিন্ন বিভাগত বাংলাদেশৰ বিষয়া পৰ্য্যায়ৰ চাকৰিয়াল মাত্ৰ ৪% হে আছিল, তাৰো বেছিভাগেই কাৰিকৰী বা প্ৰশাসনিক হে আছিল।[26] পশ্চিম পাকিস্তানত ধাৰণা আছিল যে বাঙালীসকল পাকিস্তানী পষ্টুন বা পঞ্জাবীসকলৰ দৰে সামৰিকভাবে উপযুক্ত নাছিল।[26] অন্যান্য ক্ষেত্ৰতো, যেনে সামৰিক বাহিনীৰ ঠিকা, ক্ৰয় আদিতো বাঙালীসকলক বঞ্চিত কৰা হৈছিল। ১৯৬৫ চনৰ ভাৰত-পাকিস্তানৰ যুদ্ধৰ সময়তো বাঙালীসকলে ভাৰতৰ দ্ধাৰা আক্ৰমণৰ আশংকাত ভুগিছিল, কাৰণ সেই সময়ত পূব পাকিস্তানত এটা দুৰ্বল পদাতিক ডিভিজন আৰু ১৫খন যুঁজাৰু বিমানৰ বাহিৰে অন্যান্য প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা, যেনে টেংক বাহিনী আদি মকৰল কৰা হোৱা নাছিল।[27][28]

ৰাজনৈতিক বৈষম্য

[সম্পাদনা কৰক]

পূব পাকিস্তানৰ জনসংখ্যা পশ্চিমতকৈ সামান্য বেছি[29] আছিল যদিও পশ্চিম পাকিস্তানেহে ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ সিংহভাগ উপভোগ কৰিছিল। তেওঁলোকে পূ্ব পাকিস্তানৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠতাৰ প্ৰভাৱ লাঘব কৰিবলৈ "একক গোট" (one unit) নীতিৰ আধাৰত পশ্চিম পাকিস্তানক এখন ৰাজ্যৰ দৰে গণ্য কৰিছিল।

১৯৫১ চনত পাকিস্তানৰ প্ৰথম প্ৰধান মন্ত্ৰী লিয়াকৎ আলি খানৰ হত্যাৰ পাচত প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ ক্ষমতা ধীৰে ধীৰে ৰাষ্ট্ৰপতিলৈ আৰু তাৰপাছত সেনালৈ হস্তান্তৰিত হ'বলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ৰাষ্ট্ৰপতিৰ জৰিয়তে পাকিস্তানৰ শাসক সত্তাই (establishment) নিয়মতান্ত্ৰিক শাসক প্ৰধানমন্ত্ৰীক সততে পদচ্যুত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

পূব পাকিস্তানে লক্ষ্য কৰিলে যে যিকোনো পূৰ্ব পাকিস্তানী নিৰ্বাচিত প্ৰধানমন্ত্ৰী, যেনে খাজা নাজিমুদ্দিন, মহম্মদ আলি বগ্ৰা, হুছেইন শাহীদ সুহৰাৱৰ্দী আদিক তৎকালে পদচ্যুত কৰা হৈছে। লগতে আয়ুব খান (২৭ অক্টোবৰ ১৯৫৮ - ২৫ মাৰ্চ ১৯৬৯) আৰু য়াহায়া খান- (২৫ মাৰ্চ ১৯৬৯ - ২০ ডিচেম্বৰ ১৯৭১) এই দুজনকৈ পশ্চিম পাকিস্তানী সৈনিক একনায়কৰ শাসন দেখি তেওঁলোকৰ সন্দেহ আৰু ঘনীভূত হ'বলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ১৯৭০ চনত পৰিস্থিতি তুংগত উঠিল, যেতিয়া শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ নেতৃত্বাধীন পূব পাকিস্তানৰ সৰ্ববৃহৎ ৰাজনৈতিক দল আৱামী লীগে সাধাৰণ নিৰ্বাচনত বিপুলভাৱে জয়যুক্ত হ'ল। তেওঁলোকে পূব পাকিস্তানৰ বাবে সংৰক্ষিত ১৬৯খন আসনৰ ভিতৰত ১৬৭ খনত জয়যুক্ত হৈ মুঠ ৩১৩খন আসনেৰে পাকিস্তানী সংসদত সংখ্যাগৰিষ্ঠ দল হিচাবে প্ৰতীয়মান হ'ল। ইয়াৰ ফলত তেওঁলোকে সংসদত চৰকাৰ গঠনৰ অধিকাৰ লাভ কৰিলে। কিন্তু প্ৰাক্তন অধ্যাপক, সিন্ধী জাতিৰ ৰাজনেতা জুলফিকৰ আলি ভুট্টোৱে ৰহমানক প্ৰধানমন্ত্ৰিত্ব দিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে।[30] ইয়াৰ পৰিবৰ্তে তেওঁ দুজন প্ৰধানমন্ত্ৰী থাকিব লাগে বুলি প্ৰস্তাব কৰিলে, এজন পূব আৰু অন্যজন পশ্চিম পাকিস্তানৰ বাবে। আগৰেপৰা "একক গোট" নামৰ সাংবিধানিক অপমূল্যায়নাত্মক নীতিৰ (constitutional innovation) বিৰুদ্ধে বিক্ষুব্ধ পূব পাকিস্তানত ইয়াৰ ফলত আৰু ক্ষোভৰ সৃষ্টি হ'ল। তেওঁ ৰহমানৰ ছয় সূত্ৰ (ইংৰাজী: six points) মানি ল'বলৈও অমান্তি হ'ল। ১৯৭১ চনৰ ৩ মাৰ্চ তাৰিখে দুইপক্ষৰ দুইজন নেতা জেনেৰেল য়াহায়া খানৰ উপস্থিতিত ঢাকাত আলোচনাৰ বাবে মিলিত হ'ল। আলোচনাৰ বিফলতাৰ পাছত ৰহমানে দেশজোৰা আন্দোলন ঘোষণা কৰিলে। গৃহযুদ্ধ হোৱাৰ আশংকাত ভুট্টোৱে তেওঁৰ বিশ্বাসী ড॰ মুবাশীৰ হুছেইনক ৰহমানক লগ কৰিবলৈ পঠায়।[30] A message was convened and Mujib decided to meet Bhutto.[30] ৰহমানে ভুট্টোক দেখা কৰিবলৈ থিৰাং কৰিলে।[30] অৱশ্যে সেনাবাহিনী এইবিষয়ে অৱগত নাছিল। ভুট্টোৱে কোনো সিদ্ধান্তলৈ আহিবলৈ ৰহমানক চাপ দিলে।[30]

৭ মাৰ্চত অচিৰেই প্ৰধানমন্ত্ৰী হ'বলগা ৰহমানে ৰেচক'ৰ্চ গ্ৰাউণ্ডত (বৰ্তমান সুহাৰাৱৰ্দী উদ্যান) এক ভাষণ দিয়ে। ভাষণত ২৫ মাৰ্চত হ'বলগা জাতীয় সংসদৰ সভাত বিবেচনা কৰিবলৈ আৰু চাৰিটা দাবীৰ কথা উল্লেখ কৰে:

  • সামৰিক শাসনৰ (martial law) তৎকাল প্ৰত্যাহাৰ।
  • সেনাৰ বেৰেকলৈ তৎকাল প্ৰত্যাৱৰ্তন।
  • জীৱন হানি সমূহৰ তদন্ত।
  • ২৫ মাৰ্চৰ সংসদৰ বৈঠকৰ আগতেই নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধিৰ হাতলৈ ক্ষমতাৰ হস্তান্তৰ।

তেওঁ জনতাক প্ৰত্যেক ঘৰকে একোটা প্ৰতিৰোধৰ (resistance) দুৰ্গলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিবলৈ আহ্বান জনায়। ভাষণৰ শেষত তেওঁ কয়, "আমাৰ সংঘৰ্ষ আমাৰ মুক্তিৰ কাৰণে। আমাৰ সংঘৰ্ষ আমাৰ স্বাধীনতাৰ কাৰণে। "এই ভাষণেই জাতিটোক স্বাধীনতাৰ বাবে যুঁজিবলৈ উদ্বুদ্ধ কৰিলে বুলি গণ্য কৰা হয়। জেনেৰেল টিক্কা খানক পূব পাকিস্তানৰ গৱৰ্ণৰ হ'বৰ বাবে ঢাকালৈ লৈ অহা হ'ল। জাষ্টিচ ছিদ্দিকিকে ধৰি পূব পাকিস্তানী বিচাৰপতিসকলে তেওঁক শপত গ্ৰহণ কৰোৱাবলৈ অমান্তি হয়।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

১০ আৰু ১৩ মাৰ্চৰ মাজৰ সময়চোৱাত পাকিস্তান আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিমান সেৱাই জৰুৰীকালীন ভাৱে "চৰকাৰী যাত্ৰী"ক ঢাকালৈ নিবৰ বাবে সকলো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সেৱা স্থগিত ৰাখে। "চৰকাৰী যাত্ৰী"সকল আচলতে সাধাৰণ পোচাক পিন্ধা পাকিস্তানী সৈন্যহে আছিল। খাৰ-বাৰুদ আৰু সৈনিক কঢ়িয়াই অনা এম ভি স্বাট নামৰ এখন জাহাজো চিতাগঙৰ বন্দৰলৈ পঠিওৱা হ'ল। কিন্তু শ্ৰমিকসকলে জাহাজৰ পৰা বস্তু নমাবলৈ সন্মত নহল। পূব পাকিস্তান ৰাইফলচৰ এটা গোটে বাঙালী শ্ৰমিকলৈ গুলি কৰিবলৈ দিয়া আদেশ অমান্য কৰি বাঙালী সৈন্যসকলৰ মাজতো বিদ্ৰোহৰ সূচনা কৰে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

১৯৭০ চাইক্ল'ন

[সম্পাদনা কৰক]

১২ নৱেম্বৰ ১৯৭০ চনৰ দিনা ভোলা চাইক্ল'নে (ইংৰাজী: 1970 Bhola cyclone) স্থানীয়ভাৱে জোৱাৰ অহা সময়তে পূব পাকিস্তানৰ তটৰেখা স্পৰ্শ কৰে (ইংৰাজী: landfall (meteorology))।[31] ইয়াৰ ফলত অহা প্ৰচণ্ড ধুমুহাত প্ৰায় ৩ লাখৰ পৰা ৫ লাখ মানুহৰ প্ৰাণহানি হয়। হতাহতৰ সম্পূৰ্ণ হিচাপ নাথাকিলেও এই চাইক্ল'ন আজিলৈকে নথিভুক্ত হোৱা সৰ্ববৃহৎ ক্ৰান্তীয় চাইক্ল'ন আছিল।[32] ইয়াৰ এসপ্তাহৰ পাছত ৰাষ্ট্ৰপতি খানে এই দুৰ্য্যোগৰ প্ৰকৃত মাত্ৰাৰ বুজ নোপোৱাৰ বাবে সাহায্য দিওঁতে চৰকাৰৰ খুঁট ("slips and mistakes") থাকি গ'ল বুলি স্বীকাৰ কৰে।[33]

চাইক্ল'নৰ দহদিনৰ পাছত পূব পাকিস্তানৰ এঘাৰজন নেতাই জাৰি কৰা এক বিবৃতিত চৰকাৰৰ ওপৰত "নিৰ্লজ্জ উপেক্ষা, নিৰ্দয়তা আৰু চৰম উদাসীনতা"ৰ আৰোপ লগোৱা হয়। তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰপতিৰ ওপৰত সংবাদ মাধ্যমৰ আগত দুৰ্য্যোগটোৰ ভয়াবহতা কম কৰি উত্থাপন কৰা বুলিও দোষ আৰোপ কৰে।[34] ১৯ নৱেম্বৰত ঢাকাত চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে এক প্ৰতিবাদী ছাত্ৰ সমদল বাহিৰ কৰা হয়।[35] ২৪ নৱেম্বৰত মৌলানা আব্দুল হামিদ খান ভাশনে ৫০,০০০ মানুহৰ এক গণসমাবেশত ভাষণ দি অকৰ্মণ্যতাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰপতিৰ পদত্যাগ দাবি কৰে।

মাৰ্চলৈ পূৱ আৰু পশ্চিম পাকিস্তানৰ ক্ৰমবৰ্ধিত সংঘাতৰ ফলত দুয়ো চৰকাৰৰে সাহায্য কাৰ্যৰ লগত প্ৰত্যক্ষভাৱে জড়িত দুইটা কাৰ্যালয় প্ৰায় দুসপ্তাহৰ বাবে বন্ধ হৈ গ'ল, প্ৰথম, এটা "সাধাৰণ হৰতাল"ৰ (ইংৰাজী: general strike) ফলত আৰু দ্বিতীয়, আৱামী লীগৰ পূব পাকিস্তানত চৰকাৰী সাহায্য কাৰ্য চলাবলৈ আৰোপ কৰা নিষেধাজ্ঞাৰ ফলত। পৰিস্থিতি দেখি হিংসাত্মক পৰিস্থিতিৰ উদ্ভব হ'ব পাৰে বুলি শূন্য দেশসমূহেও নিজৰ নিজৰ দেশৰ মানুহক ওভোটাই নিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। সাহায্য কাৰ্য চলি থাকিলেও দীৰ্ঘম্যাদী পৰিকল্পনাৰ কাম ব্যাহত হ'ল।[36]

এইবিলাক ঘটনাইও পাকিস্তানক গৃহযুদ্ধৰ দিশলৈ লৈ গ'ল।[37]

অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট

[সম্পাদনা কৰক]
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট

২৫ মাৰ্চৰ পৰা পাকিস্তানী সেনাই পূব পাকিস্তানৰ জাতীয়তাবাদী আন্দোলন দমন কৰিবলৈ অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট ক'ড নামেৰে এক সুপৰিকল্পিত সৈনিক অভিযান আৰম্ভ কৰে।[38] ২৬ মাৰ্চত পূব পাকিস্তানৰ মুখ্য নগৰসমূহ অধিকাৰ কৰি এক মাহৰ ভিতৰতে যিকোনো ৰাজনৈতিক বা সৈনিক প্ৰতিবাদ নিৰ্মূল কৰিবলৈ পৰিকল্পনা কৰা হৈছিল।[39] অপাৰেচন আৰম্ভ হোৱাৰ আগতে সকলো বিদেশী সাংবাদিকক প্ৰণালীবদ্ধভাৱে পূব পাকিস্তানৰ পৰা আঁতৰাই পঠিওৱা হ'ল।[40]

মে' মাহৰ মাজভাগত পূব পাকিস্তানৰ সকলো মুখ্য নগৰ পাকিস্তানী সেনাই অধিকাৰ কৰাৰ লগে লগে অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইটৰ মুখ্য পৰ্য্যায় অন্ত পৰে। এই অপাৰেশ্যনেৰ লগে লগে ১৯৭১ চনৰ বাংলাদেশ নৃশংসতাৰ আৰম্ভ হয়। এই প্ৰণালীবদ্ধ নৰসংহাৰে বাঙালীসকলক আৰু উত্তেজিতহে কৰি তুলিলে। ফলস্বৰূপে অৱশেষত পূব পাকিস্তান স্বাধীন হৈ বাংলাদেশৰ জন্ম হ'ল। আন্তৰ্জাতিক সংবাদ মাধ্যমসমূহে পৰিবেশন কৰা খবৰত এই নৃশংসতাৰ ফলত হোৱা হতাহতৰ সংখ্যা ভিন ভিন - ঢাকাত ৫,০০০-৩৫,০০০ আৰু সমগ্ৰ বাংলাদেশতে ২,০০,০০০ ৰ পৰা ৩০,০০,০০০ পৰ্য্যন্ত[41] and the atrocities have been referred to as acts of genocide.[42][43] - আৰু ইয়াক জাতিহত্যা (ইংৰাজী: genocide) আখ্যা দিয়া হ'ল।

এচিয়া টাইমচৰ মতে[44]

সেনাৰ সৰ্বোচ্চ বিষয়াসকলৰ এক বৈঠকত য়াহায়া খানে ঘোষণা কৰে: "সিহঁতৰ তিনি মিলিয়নক মাৰি পেলাওক আৰু বাকীমখাই আমাৰ হাততে খাবহি। " তথাক্ৰমে ২৫ মাৰ্চৰ নিশা সেনাই বাঙালী বিদ্ৰোহ দমন কৰিবলৈ অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট আৰম্ভ কৰে। সেনাত থকা বাঙালীসকলক নীৰস্ত্ৰ আৰু হত্যা কৰা হ'ল, ছাত্ৰ আৰু বুদ্ধিজীৱীসকলক প্ৰণালীবদ্ধভাবে মৰিষণ (liquidate) কৰা হ'ল আৰু যিকোনো সক্ষম বাঙালী পুৰুষকে নিৰ্বিচাৰে গুলিয়াই হত্যা কৰা হ'ল।

এই সংহাৰত মুখ্যতঃ ঢাকাক লক্ষ্য কৰি লোৱা হৈছিল যদিও পূব পাকিস্তানৰ সকলো অংশতে ইয়াৰ প্ৰভাৱ চলিছিল। ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ আৱাসিক গৃহসমূহক বিশেষভাৱে লক্ষ্য হিচাবে লোৱা হৈছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ একমাত্ৰ হিন্দু আবাসিক গৃহ "জগন্নাথ হল" ধ্বংস কৰা হ'ল। ইয়াৰ ৬০০-৭০০ আৱাসীক হত্যা কৰা হ'ল। হামুদ-উৰ-ৰহমান কমিচনে (ইংৰাজী: Hamood-ur-Rehman commission) ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ত মাত্ৰাধিক শক্তিপ্ৰয়োগ হৈছিল বুলি সিদ্ধান্ত দিলে যদিও পাক সেনাই এই অভিযোগ অস্বীকাৰ কৰে। জগন্নাথ হল আৰু ইয়াৰ ওচৰৰ অন্যান্য আবাসিক গৃহত হোৱা এই নৰসংহাৰৰ সত্যতা পূব পাকিস্তান অভিযান্ত্ৰিক বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এজন অধ্যাপক নুৰুল উল্লাহে বিপৰীত দিশত থকা তেখেতৰ ঘৰৰ পৰা গোপনে লোৱা এটা ভিডিঅ' ৰেকৰ্ডিঙতো সাব্যস্ত হয়।[45]

এই নৃশংসতাৰ ভয়াবহতাৰ কথা পাকিস্তানী সাংবাদিক এন্থনী মাচাকাৰেনহাচে (ইংৰাজী: Anthony Mascarenhas) পশ্চিমৰ দেশসমূহৰ আগত সদৰি কৰে। তেওঁক পাকিস্তানৰ সৈন্য অধিকাৰীসকলে পাকিস্তানৰ কাৰ্যকলাপৰ বিষয়ে এটা ভাল প্ৰতিমূৰ্তি দৰ্শোৱা প্ৰতিবেদন প্ৰস্তুত কৰিবলৈ নিয়োগ কৰিছিল। তাৰ পৰিবৰ্তে তেওঁ ইংলেণ্ডলৈ পলাই যায় আৰু ১৯৭১ চনৰ ১৩ জুনৰ "চানডে' টাইমচ"ত পাকিস্তানী সেনাৰ এই প্ৰণালীবদ্ধ হত্যাকাণ্ডসমূহৰ কথা বৰ্ণাই এটা প্ৰবন্ধ প্ৰকাশ কৰে। BBC-এ লিখিলে: "ইয়াত কোনো সন্দেহৰ থল নাই যে মাচকাৰেনহাচৰ সাংবাদিকতাই এই যুদ্ধখন শেষ কৰাত প্ৰভাৱ পেলালে। ই বিশ্বৰ মতামত পাকিস্তানৰ বিপক্ষে নিয়ালে আৰু ভাৰতক এক নিশ্চয়াত্মক ভূমিকা (decisive role) গ্ৰহণ কৰাত সহায় কৰিলে। "ভাৰতৰ তৎকালীন প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়েও কৈছিল যে মাচকাৰহানচৰ প্ৰতিবেদনে তেওঁক "ভাৰতৰ সামৰিক হস্তক্ষেপৰ বাবে আধাৰ সৃষ্টি কৰিবলৈ" প্ৰেৰিত কৰিলে।[46]

বিশেষকৈ হিন্দু অধ্যুষিত অঞ্চলসমূহ বেছিকৈ আক্ৰমণৰ সন্মুখীন হ'ল। ১৯৭১ চনৰ ২ আগষ্টত টাইম আলোচনীয়ে লিখিলে, "শৰণাৰ্থীসকলৰ ভিতৰত চাৰিভাগৰ তিনিভাগ আৰু মৃতসকলৰ বেছিভাগেই হিন্দু আৰু তেওঁলোকেই সকলোতকৈ বেছিকৈ পাক সেনাৰ ঘৃণাৰ সন্মুখীন হ'ল। " মুজিবুৰ ৰহমানক পাক সেনাই এৰেষ্ট কৰিলে। য়াহায়া খানে ব্ৰিগেডিয়াৰ (পাচলৈ জেনেৰেল) ৰহিমুদ্দিন খানক মুজিবৰ বিৰুদ্ধে কেইবাটাও গোচৰৰ বিচাৰ কৰিবলৈ এখন ট্ৰাইবুনেলৰ সভাপতি নিয়োগ কৰিলে। ট্ৰাইবুনেলৰ ৰায় সদৰি কৰা নহ'লেও য়াহায়া খানে সেই বিচাৰ অৱশ্যে কাৰ্য্যকৰী নকৰিলে। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] ঢাকাৰ পৰা পলাই যোৱাকেইজনৰ বাহিৰে আৱামী লীগৰ অন্যান্য নেতাসকলকো এৰেষ্ট কৰা হ'ল আৰু আৱামী লীগক নিষিদ্ধ ঘোষণা কৰা হ'ল।[47]

স্বাধীনতা ঘোষণা

[সম্পাদনা কৰক]

পাকিস্তানৰ ১৯৭১ চনৰ ২৫ মাৰ্চৰ হিংসাকাৰ্য্যই শান্তি স্থাপনৰ শেষ আশাও মষিমুৰ কৰিলে। শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানে এক আধিকাৰিক গোষণাপত্ৰ জাৰী কৰিলে:

এটাই হয়ত আমাৰ শেষ বাৰ্তা, আজ থেকে বাংলাদেশ স্বাধীন। আমি বাংলাদেশেৰ মানুষকে আহ্বান জানাই, আপনাৰা যেখানেই থাকুন, আপনাদেৰ সৰ্বস্ব দিয়ে দখলদাৰ সেনাবাহিনীৰ বিৰুদ্ধে শেষ পৰ্যন্ত প্ৰতিৰোধ চালিয়ে যান। বাংলাদেশেৰ মাটি থেকে সৰ্বশেষ পাকিস্তানি সৈন্যটিকে উত্খাত কৰা এবং চূড়ান্ত বিজয় অৰ্জনেৰ আগ পৰ্যন্ত আপনাদেৰ যুদ্ধ অব্যাহত থাকুক।

(এইটোৱে হয়তো মোৰ শেষ বাৰ্তা। আজিৰ পৰা বাংলাদেশ স্বাধীন। মই বাংলাদেশৰ মানুহক আহ্বান জনাও, আপোনালোকে য'তেই নাথাকক, আপোনালোকৰ সৰ্বস্ব দি সেনাবাহিনীৰ বিৰুদ্ধে শেষ পৰ্যন্ত প্ৰতিৰোধ চলাই যাওক। বাংলাদেশৰ মাটিৰ পৰা শেষ পাকিস্তানী সৈন্যটোকো উত্খাত কৰা আৰু চূড়ান্ত বিজয় অৰ্জনৰ মুহূৰ্তলৈকে আপোনালোকৰ যুদ্ধ অব্যাহত থাকক। )

বাংলাবন্ধু শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমান[48]
আজি বাংলাদেশ এখন সাৰ্বভৌম আৰু মুক্ত দেশ। বৃহস্পতিবাৰে ৰাতি পশ্চিম পাকিস্তানী সেনাই হঠাতে ৰাজৰবাগৰ পুলিচ বেৰেক আৰু ঢাকা পিলখানাত আক্ৰমণ কৰে। ঢাকা আৰু বাংলাদেশৰ অন্যান্য স্থানতো অনেক নিৰ্দোষী আৰু নীৰস্ত্ৰ লোকক হত্যা কৰা হৈছে। E. P. R. আৰু পশ্চিম পাকিস্তানী সেনাৰ মাজত হিংসাত্মক সংঘৰ্ষ চলি আছে। স্বাধীন বাংলাদেশৰ বাবে বাঙালীসকলে অতীব সাহসেৰে যুদ্ধ কৰি আছে। আল্লাই আমাক আমাৰ স্বাধীনতা লাভত সহায় কৰক। জয় বাংলা।[49][50]

এক ৰেডিঅ' বাৰ্তাৰ জৰিয়তে মুজিবে জনতাক অধিগ্ৰহণকাৰী বলৰ বিৰোধিতা কৰিবলৈও আহ্বান জনালে।[51] তেওঁক ২৫-২৬ মাৰ্চৰ নিশা (ৰেডিঅ' পাকিস্তানৰ খবৰ মতে ২৯ মাৰ্চ, ১৯৭১) এৰেষ্ট কৰা হ'ল।

মুজিবৰ বাৰ্তা টেলিগ্ৰামযোগে চিতাগঙৰ ছাত্ৰসকলৰ হাতত পৰিল। ড॰ মঞ্জুলা আনোৱাৰে এই বাৰ্তা বাংলালৈ অনুবাদ কৰিলে। ছাত্ৰাসকলে এই বাৰ্তা প্ৰচাৰৰ বাবে ৰেডিঅ' পাকিস্তানৰ নিকটস্থ কেন্দ্ৰ আগ্ৰাবাদৰ পৰা অনুমতি নোপোৱাত কালাৰুঘাট দলং পাৰ হৈ মেজৰ জিয়াউৰ ৰহমানৰ অধীনস্থ পূৱ বঙালী ৰেজিমেণ্ট অধিকৃত অঞ্চলৰ পৰা এই বাৰ্তা প্ৰচাৰ কৰোৱায়। এই প্ৰচাৰণৰ বাবে অভিযন্তাসকলে কাম কৰি থাকোঁতে বাঙালী সৈন্যই কেন্দ্ৰটো পহৰা দি থাকিল। ২৭ মাৰ্চ, ১৯৭১ ৰ ১৯:৪৫ বজাত মুজিবৰ হৈ ৰহমানে স্বাধীনতাৰ ঘোষণা ৰেডিঅ' ব্ৰডকাষ্ট কৰিলে:

আমি,মেজৰ জিয়া, বাংলাদেশ লিবাৰেশন আৰ্মিৰ প্ৰাদেশিক কমাণ্ডাৰ-ইন-চিফ, শেখ মুজিবৰ ৰহমানেৰ পক্ষে বাংলাদেশেৰ স্বাধীনতা ঘোষণা কৰছি। আমি আৰো ঘোষণা কৰছি যে, আমৰা শেখ মুজিবৰ ৰহমানেৰ অধীনে একটি সাৰ্বভৌম ও আইনসিদ্ধ সৰকাৰ গঠন কৰেছি যা আইন ও সংবিধান অনুযায়ী কৰ্মকাণ্ড চালিয়ে যেতে প্ৰতিজ্ঞাবদ্ধ। আন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কেৰ ক্ষেত্ৰে আমাদেৰ সৰকাৰ জোট-নিৰপেক্ষ নীতি মেনে চলতে বদ্ধপৰিকৰ। এ ৰাষ্ট্ৰ সকল জাতীৰ সাথে বন্ধুত্বপূৰ্ণ সম্পৰ্ক বজায় ৰাখবে এবং বিশ্বশান্তিৰ জন্য প্ৰচেষ্টা অব্যাহত ৰাখবে। আমি সকল দেশেৰ সৰকাৰকে তাদেৰ নিজ নিজ দেশে বাংলাদেশেৰ নৃশংস গণহত্যাৰ বিৰুদ্ধে জনমত গড়ে তোলাৰ আহ্বান জানাচ্ছি।

(মই,মেজৰ জিয়াই বাংলাদেশ লিবাৰেচন আৰ্মিৰ প্ৰাদেশিক কমাণ্ডাৰ-ইন-চিফ, শেখ মুজিবৰ ৰহমানৰ হৈ বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা ঘোষণা কৰিছো। মই লগতে ঘোষণা কৰিছো যে আমি শেখ মুজিবৰ ৰহমানৰ অধীনত এখন সাৰ্বভৌম আৰু আইনসিদ্ধ চৰকাৰ গঠন কৰিছো যিখনে আইন আৰু সংবিধান অনুযায়ী কাৰ্য পৰিচালনা কৰি যাবলৈ প্ৰতিজ্ঞাবদ্ধ। আন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত আমাৰ চৰকাৰ জোট-নিৰপেক্ষ নীতি মানি চলিবলৈ বদ্ধপৰিকৰ। এই ৰাষ্ট্ৰই সকলো দেশৰ সৈতে বন্ধুত্বপূৰ্ণ সম্পৰ্ক অটুট ৰাখিব আৰু বিশ্বশান্তিৰ বাবে প্ৰচেষ্টা অব্যাহত ৰাখিব। মই সকলো দেশৰ চৰকাৰক তেওঁলোকৰ নিজ নিজ দেশত বাংলাদেশৰ নৃশংস গণহত্যাৰ বিৰুদ্ধে জনমত গঢ়ি তোলাৰ বাবে আহ্বান জনাইছো। )

বাংলাবন্ধু শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ হৈ মেজৰ জিয়াউৰ ৰহমানৰ ৰেডিঅ' ব্ৰডকাষ্ট[52][53]
এয়া স্বাধীন বঙালী বেতাৰ কেন্দ্ৰ। মই, মেজৰ জিয়াউৰ ৰহমানে বাংলাবন্ধু শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ নিৰ্দেশমৰ্মে ঘোষণা কৰিছোঁ যে বাংলাদেশ গণৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা কৰা হ'ল। তেওঁৰ নিৰ্দেশত মই দেশৰ অস্থায়ী মুৰব্বী হিচাবে কাৰ্য্যভাৰ গ্ৰহণ কৰিছোঁ। শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ হৈ মই সকলো বঙালীকে পশ্চিম পাকিস্তানৰ আক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে থিয় হ'বলৈ আহ্বান জনালোঁ। মাতৃভূমিৰ স্বাধীনতাৰ বাবে আমি শেষলৈকে যুঁজ কৰিম। জয় বাংলা।[54]

কালাৰুঘাটৰ সীমিত ক্ষমতাৰ অনাতাঁৰ কেন্দ্ৰৰ এই বাৰ্তা বংগোপসাগৰৰ এখন জাপানী জাহাজে পায়। পাচত ৰেডিঅ' অষ্ট্ৰেলিয়াই আৰু বি বি চি -য়ে এই বাৰ্তা প্ৰচাৰ কৰে।

আৱামী লীগৰ এজন সদস্য এম এ হান্নানে সৰ্বপ্ৰথমে ১৯৭১ চনৰ ২৬ মাৰ্চ তাৰিখে এই ঘোষণা প্ৰচাৰ কৰিছিল বুলি কোৱা হয়।[55] মেজৰ জিয়াই কেতিয়া এই কথা গোষণা কৰিছিল সেই বিষয়ে বৰ্তমান বাদানুবাদৰ সৃষ্টি হৈছে। বি এন পি সূত্ৰমতে ইয়াক ২৬ মাৰ্চ তাৰিখে কৰা বোলে আৰু লগতে মুজিবৰ পৰা কোনো বাৰ্তা পোৱা হোৱা নাছিল বুলিও কয়। পাকিস্তানী সূত্ৰ, যেনে চিদ্দিক চালিকে Witness to Surrender -অত লিখিছে যে তেওঁ অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইট চলি থকা অৱস্থাত এই বাৰ্তা শুনিছিল আৰু মেজৰ জেনেৰেল হাকিম এ কুৰেচিৰ The 1971 Indo-Pak War: A Soldier's Narrative -অত ঘোষণাৰ তাৰিখ ২৭ মাৰ্চ বুলি পোৱা যায়।[56]

আনুষ্ঠানিকভাৱে ১৯৭১ চনৰ ২৬ মাৰ্চ তাৰিখটো বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা দিবস বুলি গণ্য কৰা হয় আৰু বাংলাদেশ নামটোও তেতিয়াৰপৰাই মান্য হয়। জুলাই ১৯৭১ চনত ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে সাৰ্বজনীক ভাৱে পূৱ পাকিস্তানক বাংলাদেশ বুলি উল্লেখ কৰিলে।[57] কোনো কোনো ভাৰতীয় আৰু পাকিস্তানী বিষয়াই ১৬ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ -লৈকে "পূব পাকিস্তান" নামটো ব্যৱহাৰ কৰি থাকিল।

স্বাধীনতা যুদ্ধ

[সম্পাদনা কৰক]
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধৰ সময় ৰেখা

মাৰ্চ - জুন

[সম্পাদনা কৰক]

প্ৰথম অৱস্থাত বিৰোধ স্বতস্ফুৰ্ত আৰু অসংগঠিত আছিল।[58] কিন্তু পাক সেনাই জনসাধাৰণৰ ওপৰত তুটি পৰাৰ লগে লগে বিৰোধিতা বৃদ্ধি পাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। মুক্তি বাহিনী ক্ৰমান্বয়ে অধিক সক্ৰিয় হ'বলৈ আৰম্ভ কৰিলে। পাক সেনাই দমনৰ চেষ্টা কৰিলেও আৰু অধিক সংখ্যক বাঙালী সৈনিকে ভূমিগত "বাংলাদেশী সেনা"ত যোগ দিয়া আৰম্ভ কৰিলে। এই বঙালী গোটবোৰে লাহে লাহে একত্ৰ হৈ মুক্তি বাহিনী গঠন কৰিলে আৰু ভাৰতে দিয়া হাথিয়াৰেৰে সম্বৃদ্ধ হ'ল। প্ৰত্যুত্তৰত পাকিস্তানেও আৰু দুটা পদাতিক ডিভিজন নিয়োগ কৰিলে। লগতে তেওঁলোকে ৰাজাকাৰ (ইংৰাজী: Razakars (Pakistan)), আল-বদ্‌ৰ (ইংৰাজী: Al-Badr (East Pakistan)) আৰু আল-শ্বামচ (ইংৰাজী: Al-Shams (Bangladesh)) (এওঁলোক বেছিভাগেই মুছলীম লীগৰ সদস্য, বাকী চৰকাৰী দল আৰু অন্যান্য ইচলামীক দলৰ সদস্য), স্বাধীনতা সমৰ্থন নকৰা অন্যান্য বাঙালী আৰু বিহাৰী মুছলমান সকলক (এওঁলোক ভাৰতৰ দেশ বিভাজনৰ সময়ত পূৱ পাকিস্তানলৈ আহিছিল) লৈ অৰ্ধসামৰিক বাহিনী গঠন কৰিলে।

১৯৭১ চনৰ ১৭ জানুৱাৰীত পশ্চিম পাকিস্তানত আটকাধীন শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানক ৰাষ্ট্ৰপতি, চৈয়দ নজৰুল ইচলামক কাৰ্য্যবাহী ৰাষ্ট্ৰপতি, তাজুদ্দিন আহমেদক প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু জেনেৰেল মঃ অতুল ঘানী ওচমানীক সেনাধ্যক্ষ হিচাবে লৈ পশ্চিম বাংলাদেশৰ মেহেৰপুৰ জিলাত এক অস্থায়ী চৰকাৰ গঠন কৰা হ'ল। অধিকৰ্তা পাক সেনা আৰু মুক্তি বাহিনীৰ সংঘৰ্ষ বাঢ়ি অহাৰ লগে লগে প্ৰায় ১০ মিলিয়ন বাঙালীয়ে ভাৰতৰ অসম আৰু পশ্চিম বংগত শৰণ বিচাৰিলে।[59]

জুন - চেপ্তেম্বৰ

[সম্পাদনা কৰক]
বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ ১১টা চেক্টৰ

কৰ্ণেল এম এ জী ওচমানীক কেবিনেট পৰ্যায়ৰ মন্ত্ৰীৰ মৰ্য্যদাৰে মুখ্য সেনাধ্যক্ষ্য, লেঃ কৰ্ণেল আব্দুৰ ৰবক চীফ অব ষ্টাফ, গ্ৰুপ কেপ্তেইন এ কে খাণ্ডেকাৰক ডেপুটী চীফ অব ষ্টাফ আৰু মেজৰ এ আৰ চৌধুৰীক এচিষ্টেণ্ট চীফ অব ষ্টাফ হিচাবে লৈ বাংলাদেশ সেনা কমাণ্ড গঠন কৰা হ'ল।

যুদ্ধত মুক্তি বাহিনীৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে জেনেৰেল ওচমানীৰ মত ভাৰতীয় নেতৃবৃন্দৰ লগত মিলা নাছিল। ভাৰতীয় নেতা সকলে প্ৰথমতে ৮,০০০ সদস্যক লৈ প্ৰশিক্ষণ দি এক উৎকৃষ্ট গেৰিলা বাহিনী তৈয়াৰ কৰাৰ কথা ভাবিছিল, যাক অৱশিষ্ট পূৱ বংগ ৰেজিমেণ্টে নেতৃত্ব দিব। তেওঁলোকে সৰু সৰু ভাগত ভাগ হৈ পাচৰ ভাৰতীয় আক্ৰমণৰ বাবে তৈয়াৰি কৰিব। কিন্তু বঙালী নেতৃবৃন্দই তলত দিয়া ষ্ট্ৰেটেজী হে পছন্দ কৰিলে[60][61]:

  • বাঙালী পৰম্পৰাগত শক্তি সমূহে বাংলাদেশৰ খোপনি ল'ব পৰা স্থানসমূহ (lodgement areas) অধিকাৰ কৰিব আৰু তেতিয়া বাংলাদেশ চৰকাৰে আন্তৰ্জাতিক কূটনৈতীক মান্যতা আৰু হস্তক্ষেপ বিচাৰিব। প্ৰথমতে মৈমনসিংহক বাচি লোৱা হৈছিল যদিও পাচত জে. ওচমানীয়ে চিলেটক নিৰ্বাচন কৰে।
  • যথাসম্ভব সোনকালে যিমান পাৰি সিমান গেৰিলাক বাংলাদেশত প্ৰবেশ কৰাই তলৰ লক্ষসমূহ পূৰ্ণ কৰা:
    • ৰেইড আৰু এমবুশ্বৰ সহায়ত পাক পক্ষৰ হানি কৰা।
    • পাৱাৰ ষ্টেশ্যন, ৰেল লাইন, ষ্টৰেজ ডিপো আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাত আক্ৰমণ কৰা।
    • ষ্ট্ৰেটেজিক লক্ষ্য আছিল পাক সেনাক দেশৰ ভিতৰুৱা অঞ্চলসমূহলৈ টানি নিয়া, যাতে অকলশৰীয়া হৈ পৰা পাকিস্তানী দলসমূহক আক্ৰমণ কৰিব পৰা যায়।

জুলাইত বাংলাদেশক এঘাৰটা চেক্টৰত বিভক্ত কৰি লোৱা হ'ল।[62] প্ৰত্যেকতে গেৰিলা অপাৰেশ্যন চলাবলৈ আৰু প্ৰশিক্ষণ দিবলৈ পাকিস্তানী সেনা এৰি মুক্তি বাহিনীত যোগদান কৰা একোজনক কমাণ্ডাৰ নিয়োগ কৰা হ'ল। বেচিভাগ ট্ৰেইনিং কেম্পেই সীমাৰ ওচৰে পাজৰে আছিল আৰু ভাৰতৰ সহায়ত পৰিচালনা কৰা হৈছিল। ১০ নং চেক্টৰটো কমাণ্ডাৰ ইন চীফ (C-in-C) ওচমানীৰ প্ৰত্যক্ষ তদাৰকীত আছিল। ইয়াত নৌ কমাণ্ডো আৰু চি-ইন-চিৰ বিশেষ বাহিনী আছিল।[63] পৰম্পৰাগত যুদ্ধৰ বাবে তিনিটা ব্ৰিগেড (১১টা বেটেলিয়ন) গঠন কৰা হ'ল। প্ৰায় ১০,০০০ সৈনিকৰ এটা বৃহৎ গেৰিলা সৈন্যদল গঠন কৰা হ'ল।[64]

তিনিটা ব্ৰিগেড (৮টা ইনফেণ্ট্ৰি বেটেলিয়ন আৰু তিনিটা আৰ্টিলাৰী বেটাৰী)-অক জুলাই-চেপ্তেম্বৰত যুদ্ধক্ষেত্ৰত নিয়োগ কৰা হ'ল।[65] জুন-জুলাই মাহত অপাৰেশ্যন জেকপটৰ জৰিয়তে আগবঢ়োৱা সহায় লৈ মুক্তি বাহিনী সীমান্তৰ সিপাৰত একগোট হ'ল। উপযুক্ত প্ৰশিক্ষণ, চাপ্লাই ষ্ট'ৰেজ, বাংলাদেশৰ অভ্যন্তৰৰ পৰা যথোপযুক্ত সাহায্য ব্যৱস্থা আদিৰ অভাৱত তথাকথিত মনচুন অফেন্‌চিভ লক্ষ্যত উপনীত হোৱাত বিফল হয়।[66][67][68] বাংলাৰ সাধাৰণ বলেও (regular force) মৈমনসিং, কোমিল্লা, আৰু চিলেটত সীমান্ত চকীসমূহত আক্ৰমণ কৰিলেও ফলাফল মিশ্ৰিত হয়। পাক কৰ্তৃপক্ষই সিদ্ধান্ত কৰিলে যে অপাৰেশ্যন মনচুন তেওঁলোকে বিফল কৰিলে, যি প্ৰায় সত্যৰ ওচৰা-ওচৰিয়েই আছিল।[69][70]

আগষ্টৰ পাচৰ পৰা প্ৰশিক্ষণ পৰ্য্যায়ত স্তিমিত হৈ পৰা গেৰিলা অপাৰেশ্যনসমূহ পুনৰ আৰম্ভ হ'ল। ঢাকাৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামৰিক লক্ষ্যসমূহত আক্ৰমণ হনা হ'ল। সকলোতকৈ ডাঙৰ সাফল্য আছিল অপাৰেশ্যন জেকপট যাৰ অধীনত ১৫ আগষ্ট ১৯৭১ তাৰিখে নৌ কমাণ্ডোসকলে চিতাগং, মংলা, নাৰায়ণগঞ্জ আৰু চন্দনপুৰত মাইনৰ সহায়ত তাত থকা জাহাজসমূহ বিনষ্ট কৰিলে।[71][72]

অক্টোবৰ – ডিচেম্বৰ

[সম্পাদনা কৰক]

সাধাৰণ বঙালী সেনাদলে বৰ্ডাৰ আউটপ'ষ্টবিলাকত আক্ৰমণ কৰিলে। কমলাপুৰ, বেলনীয়া আৰু বইৰাৰ যুঁজ আদি এনে কেইটামান উদাহৰণ। মুঠ ৩৭০ টাৰ ভিতৰত ৯০টা আউটপ'ষ্ট বঙালী সেনাৰ হাতত পৰিল। গেৰিলা আক্ৰমণ তীব্ৰতৰ হ'ল, তেনেদৰে সাধাৰণ জনতাৰ ওপৰত পাকিস্তান আৰু ৰাজাকাৰ প্ৰত্যাক্ৰমণো বাঢ়ি গ'ল। পশ্চিম পাকিস্তানৰ পৰা আঠটা বেটেলিয়ন আনি পাকিস্তানী সেনা পৰিপুষ্ট কৰা হ'ল। বাংলাদেশী মুক্তি সেনাই আনকি সাময়িকভাৱে লালমণিৰহাট আৰু চালুটিকাৰৰ বিমানকোঠো অধিকাৰ কৰিলে।[73] এই দুই বিমানকোঠ ভাৰতৰ পৰা যোগান আৰু অস্ত্ৰাদি সৰবৰাহ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হ'ল। পাকিস্তানে পশ্চিম পাকিস্তানৰ বাবে আৰু পাঁচটা বেটেলিয়ন অনোৱালে।

ভাৰতীয় হস্তক্ষেপ

[সম্পাদনা কৰক]
Illustration showing military units and troop movements during the war.

Major battles

ভাৰতৰ বৰ্ধিত হস্তক্ষেপত চিন্তিত হৈ পাকিস্তানী বায়ু সেনাই (PAF: (ইংৰাজী: Pakistan Air Force) ১৯৭১ চনৰ ৩ ডিচেম্বৰ তাৰিখে ভাৰতীয় বিমানবন্দৰ সমূহত অপাৰেশ্যন জেংগিজ খান (ইংৰাজী: Operation Chengiz Khan) নামেৰে এক আগতীয়া (pre-emptive) আক্ৰমণ আৰম্ভ কৰে। এই আক্ৰমণ ছয় দিনীয়া যুদ্ধত আৰব দেশসমূহৰ ওপৰত ইজৰাইলী বায়ুসেনাৰ অপাৰেশ্যন ফ'কাচ নামৰ আক্ৰমণৰ অনুকৰণ কৰি যোজনা কৰা হৈছিল। ইয়াৰ উদ্দেশ্য আছিল ভূমিগত অৱস্থাতেই ভাৰতীয় বায়ুসেনাৰ বিমানসমূহ নিষ্ক্ৰিয় কৰা। ভাৰতে ইয়াক অপ্ৰৰোচিত আক্ৰমণ হিচাবে গণ্য কৰিলে আৰু লগে লগে ১৯৭১ চনৰ ভাৰত-পাকিস্তানৰ যুদ্ধ আৰম্ভ হ'ল।

মুকলিকৈ যুদ্ধ ঘোষণা নকৰিলেও ভাৰত আৰু পাকিস্তান দুইদেশেই চৰকাৰীভাৱে দুইপক্ষৰ মাজত "যুদ্ধসম স্থিতি"ৰ উদ্ভৱ হোৱা বুলি চৰকাৰীভাবে মানি লয়।[74]

ভাৰতৰ তিনিওটা বাহিনী পূৱ পাকিস্তান আক্ৰমণত লিপ্ত হ'ল। তেওঁলোকৰ লগতে মুক্তি বাহিনীৰ তিনিটা ব্ৰিগেডেও যোগদান কৰিলে। এয়া তিনিটা ডিভিজনেৰে গঠিত পাকিস্তানী সেনাৰ শক্তিতকৈ অনেক বেছি আছিল।[75] ভাৰতীয় সেনাই পাকিস্তানৰ বচা বচা শক্তিশালী ঘাটিবোৰ অধিকাৰ কৰি বা এৰাই অবিলম্বে সমগ্ৰ বাংলাদেশতে বিয়পি পৰিল। সীমান্তত মুক্তি বাহিনীৰ গেৰিলা আক্ৰমণৰ পৰিপ্ৰাক্ষিতত পাক সেনাই ভাৰতীয় আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰাত বিফল হ'ল, কাৰণ তেওঁলোকৰ সেনা সৰু সৰু গোটত বিভক্ত হৈ পৰিছিল।[76] ঢাকা ৰক্ষা কৰিব নোৱাৰি ১৬ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ তাৰিখে পাকিস্তানে আত্মসমৰ্পণ কৰে।

এই যুদ্ধত ভাৰতৰ বহিঃ চোৰাংচোৱা বিভাগ RAW -ৰো গুৰত্বপূৰ্ণ অৱদান আছিল। যুদ্ধৰ প্ৰথমচোৱাত তেওঁলোকে মুক্তি বাহিনীক লজিষ্টিক চাপ'ৰ্ট দিছিল। ‌দক্ষিণ এচিয়াৰ বুৰঞ্জীত ইয়েই আজিলৈকে সৰ্ববৃহৎ গুপ্ত অপাৰেশ্যন।

পাকিস্তানী প্ৰতিক্ৰিয়া

[সম্পাদনা কৰক]

পূৱ পাকিস্তানৰ পৰা ভাৰতীয় সেনা আঁতৰাবৰ কাৰণে বাধ্য কৰিবলৈ ভাৰতৰ পশ্চিম সীমাত পাকিস্তানে বৰ্মযুক্ত বাহিনীৰ দ্বাৰা আক্ৰমণ (armored thrust) চলায়। সৈন্যবাহিনীৰ মনোবল বঢ়াবলৈ স্পেচিয়েল চাৰ্ভিচ গ্ৰুপৰ কমাণ্ডোকো বিভিন্ন মিশ্যনত চামিল কৰা হয়।

বায়ু আৰু নৌ যুদ্ধ

[সম্পাদনা কৰক]

ভাৰতীয় বায়ুসেনাই পাকিস্তানৰ বিপক্ষে কেইবাটাও বায়ু আক্ৰমণ হানে। এক সপ্তাহৰ ভিতৰতে ভাৰতে পূৱ পাকিস্তানৰ আকাশত নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণ স্থাপন কৰে। তেজগাওঁ, কুৰ্মিতলা, লাল মুনিৰ হাট আৰু শমশেৰ নগৰত ভাৰতৰ বায়ু আক্ৰমণৰ ফলত PAF নং ১৪ এয়াৰ স্কোৱাড্ৰন সম্পূৰ্ণৰূপে ভূমিগত (grounded) হয়। চিতাগং, বৰিশাল আৰু কক্স বাজাৰত আই এন এচ ভিক্ৰান্তৰ হকাৰ চী হকৰ আক্ৰমণত পাকিস্তান নৌবাহিনীৰ পূব বিভাগ সম্পূৰ্ণৰূপে বিনষ্ট হয় আৰু পূৱ পাকিস্তানৰ সকলো বন্দৰগাহ ভাৰতৰ অধিকাৰলৈ আহে। পাক নৌ বাহিনী এৰি অহা পূৱ পাকিস্তনী সেনাৰে সদ্যগঠিত বাংলাদেশ নৌসেনাই ও ভাৰতীয় সেনাক নৌ অভিযানত, বিশেষকৈ অপাৰেশ্যন জেকপটত সহায় কৰে।

আত্মসমৰ্পণ আৰু পৰিণাম

[সম্পাদনা কৰক]

১৬ ডিচেম্বৰ, ১৯৭১ তাৰিখে পূৱ পাকিস্তানস্থ পাকিস্তানী ফৌজৰ কমাণ্ডিং অফিচাৰ (CO) লেঃ জেনেৰেল এ কে নিয়াজীয়ে আত্মসমৰ্পণ চুক্তিত (ইংৰাজী: Instrument of surrender) হস্তাক্ষৰ কৰে। তেতিয়ালৈকে অৱশ্যে মাত্ৰ কেইখনমান দেশে হে নবগঠিত বাংলাদেশক কূটনৈতীক মান্যতা দিছিল। প্ৰায় ৯৩,০০০ জন পাকিস্তানী সৈন্যই ভাৰতীয় বলৰ ওচৰত আত্মসমৰ্পণ কৰে। ই দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাচত আজিলৈকে হোৱা সৰ্বাধিক সেনাৰ আত্মসমৰ্পণ।[6][77] বাংলাদেশে ৰাষ্ট্ৰসংঘতো স্থান বিচাৰিলে। কিন্তু বেছিভাগ ভোট সপক্ষে থকা সত্ত্বেও বাংলাদেশৰ প্ৰাৰ্থিত্ব নাকচ হয় কাৰণ চীনে তেওঁলোকৰ মিত্ৰদেশ পাকিস্তানৰ সপক্ষে ভেট' প্ৰদান কৰে।[78] পাকিস্তানৰ অন্য এক মিত্ৰ দেশ আমেৰিকাইও বাংলাদেশক পলমকৈহে মান্যতা দিয়ে।[79] ১৯৭২ চনত ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত চিমলা চুক্তি সম্পন্ন হয়। এই চুক্তিমতে পাকিস্তানে পাকিস্তানী যুদ্ধবন্দীসকলৰ বিনিময়ত স্বাধীন বাংলাদেশক মান্যতা দিবলৈ ৰাজী হয়। ভাৰতে এই যুদ্ধবন্দীসকলক জেনেভা কনভেন্‌শ্যনৰ ১৯২৫ দফা মতে মান্যতা দিছিল।[80] পাঁচ মাহৰ ভিতৰত ৯৩,০০০ -তকৈও অধিক যুদ্ধবন্দীক পাকিস্তানলৈ প্ৰত্যৰ্পণ কৰা হয়।[6]

ইয়াৰ উপৰিও শুভেচ্ছাৰ চিনস্বৰূপে বাংলাদেশে যুদ্ধ অপৰাধৰ বিচাৰৰ বাবে দাবী কৰা প্ৰায় ২০০ পাক সৈনিককো ক্ষমাদান কৰে। চুক্তি মতে ভাৰতে যুদ্ধত অধিকাৰ কৰা 13,000 বৰ্গ কি.মি. (1.3000000000×1010 বৰ্গ মিটাৰ) -ত কৈও অধিক ভূমি পাকিস্তানক ওভোটাই দিয়ে। অৱশ্যে সামৰিক দৃষ্টিভংগীৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ কিছুমান অঞ্চল ভাৰতে নিজৰ হাতত ৰাখিলে।[81] (ইয়াৰে এক উল্লেখযোগ্য অঞ্চল আছিল কাৰগিল, যি ১৯৯৯ চনত ভাৰত-পাকিস্তানৰ মাজত হোৱা কাৰগিল যুদ্ধৰ এক মুখ্য লক্ষ্য হ'বগৈ। ) এইবোৰৰ উদ্দেশ্য আছিল ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত "দীৰ্ঘস্থায়ী শান্তি" স্থাপন। অনেকে ইয়াক ভাৰতৰ পৰিপক্বতাৰ লক্ষণ বুলি ভাবে। অৱশ্যে ভাৰতৰ অনেকে ভাৰতে ভুট্টোৰ প্ৰতি নৰম ব্যৱহাৰ দেখুওৱা বুলি অসন্তোষ কৰে। ভুট্টোৱে চুক্তিখনে ভাৰতক বেছিকৈ প্ৰাধান্য দিলে পাকিস্তানৰ চালুকীয়া গণতন্ত্ৰ ভাগি পৰিব পাৰে বুলি ভাৰতৰ পৰা নৰম ব্যৱহাৰ বিচাৰিছিল।

যুদ্ধৰ প্ৰতি পশ্চিম পাকিস্তানৰ প্ৰতিক্ৰিয়া

[সম্পাদনা কৰক]

যুদ্ধত পৰাজয় আৰু পাকিস্তানৰ বিভাজন সেনা আৰু জনসাধাৰণ দুয়োপক্ষৰে বাবে আশ্চৰ্য্যজনক আছিল। এখন আনুষ্ঠানিক যুদ্ধত ১৫ দিনৰ ভিতৰতে পাকিস্তানৰ পৰাজয় সকলোৰে কল্পনাতীত আছিল। পূৱ পাকিস্তানত সেনাৰ আত্মসমৰ্পণক কাপুৰুষাত্মক কাৰ্য্য বুলি গণ্য কৰা হ'ল। য়াহায়া খানৰ সামৰিক একনায়কত্বৰ অন্ত পৰিল আৰু জুলফিকৰ আলি ভুট্টোৰ ক্ষমতালৈ উত্থান ঘটিল। ৯৩,০০০ সৈনিকৰ সৈতে আত্মসমৰ্পণ কৰা জেনেৰেল নিয়াজীক পাকিস্তানলৈ প্ৰত্যাবৰ্তনৰ পাচত ঘৃণা আৰু সন্দেহৰ চকুৰে চোৱা হ'ল। তেওঁক অৱনমন কৰি বিশ্বাসঘাটক আখ্যা দিয়া হ'ল। যুদ্ধই "পূৱ পাকিস্তানৰ সুৰক্ষা পশ্চিম পাকিস্তানত আছে" বোলা পাকিস্তানৰ নীতিৰ সীমাবদ্ধতাও উদঙাই দিলে।[82] পাকিস্তানে আমেৰিকাৰ বাহিৰে অন্য কোনো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমৰ্থন পাবলৈ বিফল হ'ল আৰু অকলশৰীয়া হৈ পৰিল। কেইবা দশকৰো ভিতৰত পাক সেনাৰ এই শোচনীয় পৰাজয়ৰ ফলত পাকিস্তানী জনসাধাৰণৰ মনত তিক্ততাৰ সৃষ্টি হ'ল।

এই ঘটনাৰ তদন্ত কৰিবলৈ জাষ্টিচ হামদুৰ ৰহমানৰ অধ্যক্ষতাত হামদুৰ ৰহমান কমিশ্যন গঠন কৰা হ'ল। ই পাক সেনাৰ দুৰ্বলতা উদঙাই দিয়া বাবে প্ৰথম অৱস্থাত ভুট্টোৱে এই কমিশ্যনৰ প্ৰতিবেদন গোপনে ৰাখিলে। পাচত যেতিয়া ইয়াক মুক্ত কৰি দিয়া হ'ল ই ষ্ট্ৰেটেজিক আৰু টেক্টিকেল দুই স্তৰতে অনেক খুট উদঙাই দিলে। ই সেনাই কৰা আতিশয্য আৰু যুদ্ধ অপৰাধসমূহকো গৰিহণা দিলে। পাক সেনা আৰু তেওঁলোকৰ স্থানীয় ভেৰোণীয়া সকলে কৰা লুট-পাত, বলাৎকাৰ আৰু হত্যাসমূহৰ সত্যতাৰো ই পুষ্টি কৰিলে। অৱশ্যে বাংলাদেশে দাবী কৰাৰ দৰে ২,০০,০০০ ধৰ্ষণ আৰু ৩ মিলিয়ন হত্যাৰ বিপৰিতে এই প্ৰতিবেদনত ২৬,০০০ হত্যা আৰু কেইশমান হত্যাৰ কথাহে কোৱা হ'ল। কিন্তু পাকিস্তানৰ এই বৃহৎ বিপৰ্য্যয়ত সেনাৰ ভূমিকাক পৰৱৰ্তী চৰকাৰ সমূহে প্ৰায়ে উপেক্ষা কৰি থাকিল। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

আতিশয্য

[সম্পাদনা কৰক]

যুদ্ধৰ সময়ত ব্যাপক হত্যা আৰু অন্যান্য আতিশয্য চলিছিল। অনেক বাংলাদেশী (তৎকালীন পূৱ পাকিস্তান) গৃহচ্যুত হয় আৰু পাক সেনাই তেওঁলোকৰ ভেৰোণীয়া ৰাজনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় গোটসমূহৰ জৰিয়তে ২৫ মাৰ্চ ১৯৭১ ৰ অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইটৰ পৰা ব্যাপক মানৱাধিকাৰ ভংগত লিপ্ত হয়। বাংলাদেশী কৰ্তৃপক্ষই তিনি মিলিয়ন মানুহক পাক সেনাই হত্যা কৰা বুলি দাবী কৰে,[41] অৱশ্যে পাকিস্তান চৰকাৰৰ দ্বাৰা নিয়োজিত হামদুৰ ৰহমান কমিশ্যনৰ প্ৰতিবেদনত মৃতকৰ সংখ্যা ২৬,০০০ বুলি ঠাৱৰ কৰা হয়।[83] আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰচাৰ মাধ্যম আৰু ইংৰাজী প্ৰসংগ পুথিসমূহত চেমুৱেল টোটেনৰ (ইংৰাজী: Samuel Totten) দৰে লিখক আৰু জাতিহত্যা সম্পৰ্কীয় বিশেষজ্ঞসকলে সমগ্ৰ বাংলাদেশতে মৃতকৰ সংখ্যা ৩০,০০,০০০ পৰ্য্যন্ত বুলি প্ৰকাশ কৰিছে,[84] যদিও স্বতন্ত্ৰ গৱেষকসকলৰ মতে এই হিচাব ৩০,০০,০০০ ৰ পৰা ৫,০০,০০০ পৰ্য্যন্ত।[8] তদুপৰি প্ৰায় ৮ ৰ পৰা ১০ মিলিয়ন লোক দেশ এৰি ভাৰতলৈ পলাই যায়।[85]

বাংলাদেশৰ বুদ্ধিজীৱী সকলৰ এক বৃহৎ সংখ্যকক হাত্যা কৰা হয়। ইয়াৰ বেছিভাগেই পাক সেনাৰ নিৰ্দেশত[86] আল শ্বামচ আৰু আল বদৰৰ দ্বাৰা কৰা হয়।[87] ১৪ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ ত, আত্মসমৰ্পণৰ মাত্ৰ দুদিন আগত পাকিস্তানী সেনা আৰু ৰাজাকাৰ সকলে ঢাকাত অন্ততঃ ১০০ জন চিকিৎসক, অধ্যাপক, লিখক আৰু অভিযন্তাক হত্যাকৰি মৃতদেহসমূহ গণকবৰত পুতি থয়।[88]

বাংলাদেশত এতিয়ালৈকে অনেক গণকবৰৰ সন্ধান পোৱা গৈছে, যেনে ১৯৯৯ চনৰ আগষ্টত ঢাকাৰ এক অ-বঙালী অঞ্চলৰ এটা মছজিদৰ ওচৰত এটা গণ-কবৰৰ সম্ভেদ পোৱা গৈছে।[89] যুদ্ধৰ প্ৰথম ৰাতি ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ আৰু অন্যান্য সাধাৰণ নাগৰিকৰ হত্যা ঢাকাৰ আমেৰিকান কনচুলেটৰ পৰা ষ্টেট ডিপাৰ্টমেণ্টলৈ দিয়া এখন টেলিগ্ৰামত পুষ্টি হয়।[90] অসংখ্য নাৰী নিৰ্য্যাতন, ধৰ্ষণ আৰু হত্যাৰ বলি হয়। বাংলাদেশী সূত্ৰমতে ইয়াৰ সংখ্যা প্ৰায় ২,০০,০০০; সহস্ৰাধিক যুদ্ধ শিশুৰ (ইংৰাজী: war baby) জন্ম হয়।[91][92][93] ঢাকা কেণ্টনমেণ্টত অনেক নাৰীক যৌন দাসী (ইংৰাজী: sex slave) হিচাবে আটক কৰি ৰখা হৈছিল। ইয়াৰ বেছিভাগেই আছিল ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয় আৰু হোষ্টেলসমূহৰ।[94] There was significant sectarian violence not only perpetrated and encouraged by the Pakistani army,[95] but also by Bengali nationalists against non-Bengali minorities, especially Biharis.[96]

১৬ ডিচেম্বৰ ২০০২ ত জৰ্জ ৱাশ্বিংটন বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নেশ্যনেল চিকিউৰিটি আৰ্কাইভে ভাৰত আৰু ঢাকাৰ আমেৰিকান এম্বেচীৰ বিষয়াবৰ্গ, ৱাশ্বিংটন ডি চিৰ বিষয়াবৰ্গ আৰু আমেৰিকাৰ তথ্য সেৱাৰ মাজৰ বাৰ্তা সম্বলিত কিছুমান গোপনীয়তা খুলি দিয়া (declassified) নথি-প্ত্ৰৰ এটা সংগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে।[97] এইসমূহত বাংলাদেশত কৰ্মৰত কূটনৈতীক বিষয়াসকলে সেই সময়ৰ ঘটনাৱলীৰ বিবৰণ দিওঁতে "বাছনিকৃত জাতিহত্যা" (selective genocide)[98] আৰু জাতিহত্যা (The Blood Telegram চাওক) শব্দ দুটা ব্যৱহাৰ কৰা দেখা গৈছে। বাংলাদেশত এতিয়াও ইয়াক জাতিহত্যা বুলি অভিহিত কৰা হলেও অন্যত্ৰ, বিশেষকৈ পাকিস্তানত মৃত্যুৰ সংখ্যা, উদ্দেশ্য, ব্যাপ্তি আৰু পাক সেনাৰ বিদ্ধংসী প্ৰভাৱ আদি বিবদমান।[99][100]

বিদেশী প্ৰতিক্ৰিয়া

[সম্পাদনা কৰক]

ৰাষ্ট্ৰসংঘ

[সম্পাদনা কৰক]

ৰাষ্ট্ৰসংঘই অপাৰেশ্যন চাৰ্চলাইটৰ সময়ত আৰু পাচত বাংলাদেশত হোৱা মানৱাধিকাৰ ভংগক গৰিহনা দিলেও যুদ্ধ হোৱাৰ আগতেই অৱস্থা শুধৰাবলৈ বিফল হয়।

শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানে বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা ঘোষণা কৰাৰ পাচতেই বাংলাদেশৰ জনতাৰ বাবে সহায় আৰু সমৰ্থন বিচাৰি ভাৰতে বিশ্বব্যাপি এক ৰাজনৈতীক, গণতান্ত্ৰিক আৰু মানৱীয় সহায় বিচৰা অভিযান আৰম্ভ কৰে। প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে বাঙালীসকলৰ বিৰুদ্ধে পাকিস্তানৰ আতিশয্যৰ বিষয়ে সজাগতা সৃষ্টি কৰিবলৈ কেইবাখনো দেশ ভ্ৰমণ কৰে। এই প্ৰচেষ্টাই আগলৈ পৃথিৱীৰ আগত যুদ্ধৰ প্ৰসংগ প্ৰতিষ্ঠা কৰা আৰু ভাৰতৰ সামৰিক হস্তক্ষেপৰ ন্যায্যতা প্ৰতিপন্ন কৰাত সখায় কৰিব।[101] লগতে, ই পাকিস্তানৰ পৰাজয়ৰ লগে লগে অবিলম্বে বাংলাদেশ ৰাষ্ট্ৰৰ মান্যতা দিয়াত সহায় কৰে।

যুদ্ধত ভাৰতৰ যোগদানৰ পাচত পাকিস্তানে ভাৰতক যুদ্ধ বিৰাম কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱাবলৈ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ হস্তক্ষেপ বিচাৰি জৰুৰীভাৱে আপীল কৰে। ৪ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ তাৰিখে পশ্চিম এচিয়াৰ হিংসাত্মক পৰিস্থিতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ বৈঠক বহে। বহুল আলোচনাৰ পাচত ৭ ডিচেম্বৰ তাৰিখে আমেৰিকাই "তৎকালিনভাৱে যুদ্ধ বিৰতি আৰু সৈন্য প্ৰত্যাহাৰ"ৰ সপক্ষে সিদ্ধান্ত (resolution) দিয়ে। ইয়াত প্ৰায়ভাগ ৰাষ্ট্ৰৰে সমৰ্থন থাকিলেও চোভিয়েট ৰাচিয়াই ভেট' প্ৰয়োগ কৰি দুবাৰ এই প্ৰস্তাৱ প্ৰত্যাখ্যান কৰে। বাংলাদেশীসকলৰ ওপৰত পাকিস্তানৰ আতিশয্যৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ইংলণ্ড আৰু ফ্ৰান্স ভোটদানৰ পৰা বিৰত থাকে।[74][102]

১২ ডিচেম্বৰত পাকিস্তানৰ আসন্ন পৰাজয়ৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত আমেৰিকাই পুনৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ বৈঠক আহ্বান কৰে। পাকিস্তানৰ সহ প্ৰধানমন্ত্ৰী তথা বিদেশ মন্ত্ৰী জুলফিকৰ আলি ভুট্টোৱে পাকিস্তানৰ পক্ষ সমৰ্থন কৰিবলৈ নিউ য়ৰ্ক চিটিলৈ গমন কৰে। পৰিষদৰ আলোচনা চাৰি দিন চলে। কিন্তু তেতিয়ালৈ পূৱ পাকিস্তানত থকা পাকিস্তানী সৈন্যবাহিণীয়ে আত্মসমৰ্পণ কৰে আৰু যুদ্ধৰ অন্ত পৰে। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ওপৰত ক্ষোভত ভুট্টোৱে তেওঁ দিবলগা ভাষণটো ফালি পেলাই পৰিষদ পৰিত্যাগ কৰে।[102]

ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সৰহভাগ সদস্য দেশেই স্বাধীনতাৰ কেইমাহমানৰ ভিতৰতে বাংলাদেশক ৰাষ্ট্ৰৰ মৰ্য্যদা দিয়ে।[101]

আমেৰিকা আৰু চোভিয়েট ইউনিয়ন

[সম্পাদনা কৰক]

আমেৰিকা ৰাজনৈতিকভাৱে আৰু কাৰ্যক্ষেত্ৰতো পাকিস্তানৰ সমৰ্থক আছিল।[103] আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি নিক্সনে আমেৰিকাই পাকিস্তানৰ অভ্যন্তৰীণ বিষয়ত হস্তক্ষেপ নকৰে বুলিলেও পাকিস্তানৰ পৰাজয় নিশ্চিত দেখি বিমানবাহী জাহাজ ইউ এচ এচ এণ্টাৰপ্ৰাইজক বংগোপসাগৰলৈ পঠায়।[104] ইয়াক ভাৰতে পাৰমাণৱিক ভাবুকী (nuclear threat) হিচাবে গণ্য কৰে। "এণ্টাৰপ্ৰাইজ" ১১ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ ত গন্তব্যত উপস্থিত হয়। ৬ আৰু ১৩ ডিচেম্বৰত চোভিয়েট নৌসেনাইও ব্লাডিভষ্টকৰ পৰা পাৰমাণৱিক ক্ষেপনাস্ত্ৰৰে সজ্জিত দুটা জাহাজৰ গোট পঠাই দিয়ে। তেওঁলোকে আমেৰিকান টাস্ক ফ'ৰ্চ ৭৪ -অক ভাৰত মহাসাগৰত ১৮ ডিচেম্বৰ ১৯৭১ ৰ পৰা ৯ জানুৱাৰী ১৯৭২ -অলৈকে অনুসৰণ কৰে।

The Nixon administration provided support to Pakistani President Yahya Khan during the turmoil.

ৰিচাৰ্ড নিক্সন আৰু হেনৰী কিছিংগাৰে দক্ষিণ আৰু দক্ষিণ-পূৱ এচিয়াত চোভিয়েট প্ৰভাৱ বিস্তাৰ লৈ আশংকিত আছিল। পাকিস্তান চীন প্ৰজাতন্ত্ৰৰ নিকট মিত্ৰ আছিল। চীন-আমেৰিকা সম্পৰ্ক উন্নীতকৰণৰ বাবে চেষ্টা কৰি আছিল আৰু তেওঁ ১৯৭২ ৰ ফেব্ৰুৱাৰীত চীন ভ্ৰমণ কৰাৰ কথা আছিল। তেওঁ আশংকা কৰিছিল যে পশ্চিম পাকিস্তানত ভাৰতৰ আক্ৰমণে অঞ্চলটোত চোভিয়েট প্ৰাধান্য স্থাপন কৰিব। ই বিশ্বত আমেৰিকাৰ আৰু আঞ্চলিকভাৱে তেওঁলোকৰ মিত্ৰসম চীনৰ স্থান লঘু কৰিব। চীনৰ আগত বন্ধুত্ব প্ৰতিপন্ন কৰিবলৈ তেওঁ পাকিস্তানৰ বিৰুদ্ধে লাগু অস্ত্ৰ প্ৰতিবন্ধতা সত্ত্বেও জৰ্ডান আৰু ইৰাণৰ জৰিয়তে পাকিস্তানলৈ অস্ত্ৰ সৰবৰাহ জাৰি ৰাখিলে।[105] লগতে তেওঁ চীনকো পাকিস্তানলৈ অস্ত্ৰ যোগান ধৰি থাকিবলৈ উৎসাহিত কৰিলে। নিক্সন প্ৰশাসনে পূৱ পাকিস্তানত পাকিস্তান সেনাৰ জাতিহত্যাৰ খবৰো আনকি আৰ্চাৰ ব্লাডৰ ব্লাড টেলিগ্ৰামো উপেক্ষা কৰিলে।

ছোভিয়েট ইউনিয়নে বুজি পাইছিল যে বাংলাদেশৰ স্বাধীনতাই তেওঁলোকৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বী আমেৰিকা আৰু চীনৰ অৱস্থান দুৰ্বল কৰিব আৰু সেয়ে তেওঁলোকে ভাৰত আৰু বাংলাদেশ তথা মুক্তি বাহিনীলৈ সমৰ্থন দিলে। আমেৰিকা আৰু চীনৰ লগত ভাৰতৰ সংঘৰ্ষ হ'লে তেওঁলোকে সহায় কৰিব বুলি প্ৰতিশ্ৰুতি দিলে। ভাৰত-ছোভিয়েট বন্ধুত্ব আৰু সহযোগিতা চুক্তিৰ জৰিয়তে ই নিশ্চিত হয়। ভাৰত মহাসাগৰত আমেৰিকাৰ চাবমেৰীন "এণ্টাৰপ্ৰাইজে" সৃষ্টি কৰিব পৰা সম্ভাব্য আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰিবৰ বাবে তেওঁলোকে এখন পাৰমাণৱিক চাবমেৰীনো নিয়োগ কৰে।

যুদ্ধৰ পাচত ৱাৰ্শ্ব চুক্তিৰ দেশসমূহেই সৰ্বপ্ৰথমে বাংলাদেশ ৰাষ্ট্ৰক মান্যতা দিয়ে। ছোভিয়েট ইউনিয়নে ১৯৭১ চনৰ ২৫ আনুৱাৰীত বাংলাদেশক ৰাষ্ট্ৰৰ মান্যতা দিয়ে।[106] আমেৰিকাই পলমকৈ ৮ এপ্ৰিল ১৯৭২ চনত বাংলাদেশক ৰাষ্ট্ৰৰ মান্যতা দিলে।[107]

চীন

[সম্পাদনা কৰক]

পূৱ পাকিস্তানৰ ঘটনাৱলীত আৰু ভাৰতে পশ্চিম পাকিস্তান আৰু পাকিস্তান অধিকৃত কাশ্মীৰ আক্ৰমণ কৰিব পাৰে বুলি পাকিস্তানৰ দীৰ্ঘদিনীয়া মিত্ৰ হিচাবে চীন প্ৰজাতন্ত্ৰ অত্যন্ত শংকিত আছিল। এনে আক্ৰমণ সমাগত বুলি ভাবি নিক্সনেও চীনক ভাৰতৰ সীমাত তেওঁলোকৰ সেনা নিয়োজিত কৰিবলৈ উৎসাহ দিলে। কিন্তু চীনে এনে নকৰিলে, কাৰণ তেওঁলোকে জানিছিল যে ১৯৬২ চনৰ দৰে ভাৰত এইবাৰ অপ্ৰস্তুত নাছিল। এইবাৰ ভাৰতীয় সেনা সষ্টম আছিল আৰু চীনৰ সীমাত ৮টা মাউণ্টেইন ডিভিজন মোতায়েন কৰি ৰাখিছিল।[74] China instead threw its weight behind demands for an immediate ceasefire.

যেতিয়া বাংলাদেশে ১৯৭২ চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সদস্যতাৰ বাবে আবেদন কৰে, চীনে ভেট' প্ৰয়োগ কৰি এই আবেদন নাকচ কৰে।[108] কাৰণ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ স্বৰ্ত অনুসৰি এতিয়াও পাকিস্তানী যুদ্ধবন্দী আৰু নাগৰিকসকলক প্ৰত্যৰ্পণ কৰা হোৱা নাছিল।[109] ৩১ আগষ্ট ১৯৭৫ পৰ্য্যন্ত চীনে বাংলাদেশ ৰাষ্ট্ৰক মান্যতা নিদিলে।[101][108]

তথ্য সংগ্ৰহ

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ "Gen. Tikka Khan, 87; 'Butcher of Bengal' Led Pakistani Army". The Los Angeles Times. 30 March 2002. http://articles.latimes.com/2002/mar/30/local/me-passings30.1. 
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 India – Pakistan War, 1971; Introduction – Tom Cooper, Khan Syed Shaiz Ali
  3. ↑ Pakistan & the Karakoram Highway By Owen Bennett-Jones, Lindsay Brown, John Mock, Sarina Singh, Pg 30</
  4. ↑ p442 Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 [ISBN 81-7062-014-7]
  5. ↑ 5.0 5.1 Figures from The Fall of Dacca by Jagjit Singh Aurora in The Illustrated Weekly of India dated 23 December 1973 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 [ISBN 81-7062-014-7]
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 "54 Indian PoWs of 1971 war still in Pakistan". DailyTimes. 19 January 2005. Archived from the original on 21 December 2012. https://archive.is/cOfJ। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 October 2011. 
  7. ↑ Figure from Pakistani Prisoners of War in India by Col S.P. Salunke p.10 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 (ISBN 81-7062-014-7)
  8. ↑ 8.0 8.1 "Bangladesh Islamist leader Ghulam Azam charged". BBC. 13 May 2012. http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-18049515। আহৰণ কৰা হৈছে: 13 May 2012. 
  9. ↑ "Bangladesh sets up war crimes court – Central & South Asia". Al Jazeera English. 25 March 2010. Archived from the original on 5 June 2011. http://english.aljazeera.net/news/asia/2010/03/2010325151839747356.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  10. ↑ "Britain Proposes Indian Partition". BUP. প্ৰকাশক Regina, Saskatchewan, Canada: The Leader-Post. 2 June 1947. http://news.google.com/newspapers?id=78xTAAAAIBAJ&sjid=6DgNAAAAIBAJ&pg=1738,3655&dq=india+partition&hl=en. 
  11. ↑ Grover, Preston (8 June 1947). "India Partition Will Present Many Problems". Associated Press. প্ৰকাশক Sarasota, Florida, USA: Herald-Tribune, via Google News. http://news.google.com/newspapers?id=VbYqAAAAIBAJ&sjid=mGQEAAAAIBAJ&pg=1342,6305096&dq=india+partition&hl=en. 
  12. ↑ "Problems of Partition". The Sydney Morning Herald (Sydney, Australia). 14 June 1947. http://news.google.com/newspapers?id=WPdUAAAAIBAJ&sjid=GZMDAAAAIBAJ&pg=7167,1795176&dq=india+partition&hl=en. 
  13. ↑ Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971: Military Action: Operation Searchlight Bose S Economic and Political Weekly Special Articles, 8 October 2005 Archived 1 March 2007 at the Wayback Machine
  14. ↑ "''Genocide in Bangladesh, 1971.'' Gendercide Watch". Gendercide.org. Archived from the original on 26 July 2011. http://www.gendercide.org/case_bangladesh.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  15. ↑ "''Emerging Discontent, 1966–70.'' Country Studies Bangladesh". Countrystudies.us. Archived from the original on 22 June 2011. http://countrystudies.us/bangladesh/21.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  16. ↑ The Pakistani Slaughter That Nixon Ignored , Syndicated Column by Sydney Schanberg, New York Times, 3 May 1994
  17. ↑ 17.0 17.1 "Civil War Rocks East Pakistan". Associated Press. প্ৰকাশক Daytona Beach, Florida, USA: Daytona Beach Morning Journal, via Google News. 27 March 1971. http://news.google.com/newspapers?id=Rk4fAAAAIBAJ&sjid=jtEEAAAAIBAJ&pg=2676,6420028&dq=east+pakistan+independence&hl=en. 
  18. ↑ 18.0 18.1 Crisis in South Asia – A report by Senator Edward Kennedy to the Subcommittee investigating the Problem of Refugees and Their Settlement, Submitted to U.S. Senate Judiciary Committee, 1 November 1971, U.S. Govt. Press.pp6-7
  19. ↑ "''India and Pakistan: Over the Edge.'' TIME 13 December 1971 Vol. 98 No. 24". TIME. 13 December 1971. Archived from the original on 23 May 2011. https://web.archive.org/web/20110523003701/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,910155-2,00.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  20. ↑ Al Helal, Bashir, Language Movement, Banglapedia
  21. ↑ 21.0 21.1 "Language Movement" (PHP). Banglapedia – The National Encyclopedia of Bangladesh. Asiatic Society of Bangladesh. Archived from the original on 1 March 2007. https://web.archive.org/web/20070301032509/http://banglapedia.net/HT/L_0063.HTM। আহৰণ কৰা হৈছে: 6 February 2007. 
  22. ↑ "International Mother Language Day – Background and Adoption of the Resolution". Government of Bangladesh. Archived from the original on 20 May 2007. https://web.archive.org/web/20070520205804/http://www.pmo.gov.bd/21february/imld_back.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 21 June 2007. 
  23. ↑ Rahman, Tariq (September 1997). "Language and Ethnicity in Pakistan". Asian Survey খণ্ড 37 (9): 833–839. doi:10.1525/as.1997.37.9.01p02786. ISSN 0004-4687. 
  24. ↑ 24.0 24.1 Rahman, Tariq (1997). "The Medium of Instruction Controversy in Pakistan" (PDF). Journal of Multilingual and Multicultural Development খণ্ড 18 (2): 145–154. doi:10.1080/01434639708666310. ISSN 0143-4632. http://www.multilingual-matters.net/jmmd/018/0145/jmmd0180145.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 21 June 2007. 
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 Oldenburg, Philip (August 1985). ""A Place Insufficiently Imagined": Language, Belief, and the Pakistan Crisis of 1971". The Journal of Asian Studies খণ্ড 44 (4): 711–733. doi:10.2307/2056443. ISSN 0021-9118. 
  26. ↑ 26.0 26.1 "Library of Congress studies". Memory.loc.gov. 1 July 1947. http://memory.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bd0139)। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  27. ↑ "Demons of December – Road from East Pakistan to Bangladesh". Defencejournal.com. Archived from the original on 9 June 2011. https://web.archive.org/web/20110609122558/http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  28. ↑ Rounaq Jahan (1972). Pakistan: Failure in National Integration. Columbia University Press. ISBN 0-231-03625-6.  Pg 166–167
  29. ↑ Sayeed, Khalid B. (1967). The Political System of Pakistan. Houghton Mifflin. পৃষ্ঠা. 61. 
  30. ↑ 30.0 30.1 30.2 30.3 30.4 Hassan, Doctor of Philosophy (PhD), Dr. Professor Mubashir (May 2000) [2000]. "§Zulfikar Ali Bhutto: All Power to People! Democracy and Socialism to People!" (English ভাষাত). The Mirage of Power. প্ৰকাশক Oxford University, United Kingdom: Dr. Professor Mubashir Hassan, professor of Civil Engineering at the University of Engineering and Technology and the Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 393. ISBN 978-0-19-579300-0. 
  31. ↑ India Meteorological Department (1970). "Annual Summary – Storms & Depressions" (PDF). India Weather Review 1970. পৃষ্ঠাসমূহ: 10–11. Archived from the original on 6 October 2017. https://web.archive.org/web/20171006111905/https://docs.lib.noaa.gov/rescue/cd024_pdf/005ED281.pdf#page=10। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 April 2007. 
  32. ↑ Kabir, M. M.; Saha B. C.; Hye, J. M. A.. "Cyclonic Storm Surge Modelling for Design of Coastal Polder" (PDF). Institute of Water Modelling. Archived from the original on 22 June 2007. https://web.archive.org/web/20070622000638/http://www.iwmbd.org/html/PUBS/publications/P024.PDF। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 April 2007. 
  33. ↑ Schanberg, Sydney (22 November 1970). "Yahya Condedes 'Slips' In Relief". New York Times. 
  34. ↑ Staff writer (23 November 1970). "East Pakistani Leaders Assail Yahya on Cyclone Relief". New York Times. Reuters. 
  35. ↑ Staff writer (18 November 1970). "Copter Shortage Balks Cyclone Aid". New York Times. 
  36. ↑ Durdin, Tillman (11 March 1971). "Pakistanis Crisis Virtually Halts Rehabilitation Work In Cyclone Region". New York Times. 
  37. ↑ Olson, Richard (21 February 2005). "A Critical Juncture Analysis, 1964–2003" (PDF). USAID. Archived from the original on 14 April 2007. https://web.archive.org/web/20070414002649/http://www.usaid.gov/our_work/humanitarian_assistance/disaster_assistance/publications/ofda_cjanalysis_02_21-2005.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 April 2007. 
  38. ↑ Sarmila Bose Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971: Military Action: Operation Searchlight Archived 2007-03-01 at the Wayback Machine Economic and Political Weekly Special Articles, 8 October 2005
  39. ↑ Salik, Siddiq, Witness To Surrender, p63, p228-9 id = ISBN 984-05-1373-7
  40. ↑ From Deterrence and Coercive Diplomacy to War – The 1971 Crisis in South Asia. Asif Siddiqui, Journal of International and Area Studies Vol.4 No.1, 1997. 12. pp 73–92.
  41. ↑ 41.0 41.1 White, Matthew, Death Tolls for the Major Wars and Atrocities of the Twentieth Century
  42. ↑ Zunaid Kazi. "History : The Bangali Genocide, 1971". Virtual Bangladesh. Archived from the original on 23 July 2011. https://web.archive.org/web/20110723203401/http://www.virtualbangladesh.com/history/holocaust.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  43. ↑ Rummel, Rudolph. "Chapter 8: Statistics Of Pakistan's Democide Estimates, Calculations, And Sources". Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder since 1900. পৃষ্ঠা. 544. ISBN 978-3-8258-4010-5. ""...They also planned to indiscriminately murder hundreds of thousands of its Hindus and drive the rest into India. ... This despicable and cutthroat plan was outright genocide'." 
  44. ↑ Debasish Roy Chowdhury (23 June 2005). "'Indians are bastards anyway'". Asia Times. Archived from the original on 17 July 2009. http://arquivo.pt/wayback/20090717140439/http://www.atimes.com/atimes/south_asia/gf23df04.html. 
  45. ↑ Malik, Amita (1972). The Year of the Vulture. প্ৰকাশক New Delhi: Orient Longmans. পৃষ্ঠা. 79–83. ISBN 0-8046-8817-6. 
  46. ↑ "Bangladesh war: The article that changed history", BBC, 16 December 2011
  47. ↑ "Encyclopædia Britannica – Agha Mohammad Yahya Khan". Britannica.com. Archived from the original on 4 June 2011. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/651231/Agha-Mohammad-Yahya-Khan। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  48. ↑ বাংলাদেশ চৰকাৰৰ মুক্তিযুদ্ধ সংক্ৰান্ত মন্ত্ৰণালয়ৰ ৱেবচাইটৰ পৰা[সংযোগবিহীন উৎস]
  49. ↑ "Joy" is the Bengali word that means victory, so Joy Bangla would translate to Victorious Bengal or Victory to Bengal
  50. ↑ J. S. Gupta The History of the Liberation Movement in Bangladesh Page??
  51. ↑ The Daily Star, 26 March 2005 Article not specified
  52. ↑ বাংলাদেশ চৰকাৰৰ মুক্তিযুদ্ধ সংক্ৰান্ত মন্ত্ৰণালয়ৰ ৱেবচাইটৰ পৰা[সংযোগবিহীন উৎস]
  53. ↑ "জিয়াউৰ ৰহমানেৰ ঘোষণাৰ অডিও (সাক্ষাৎকাৰ - বেলাল মোহাম্মদ)". Archived from the original on 2012-02-18. https://web.archive.org/web/20120218222900/http://www.library.shuchinta.com/germanRadio.mp3। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-10-17. 
  54. ↑ Shashi, S. S. (2002). Encyclopedia Indica: A Grand Tribute to Culture, Art, Architecture, Religion and Development. প্ৰকাশক Volume 100: Anmol Publications. পৃষ্ঠা. 149. ISBN 978-81-7041-859-7. 
  55. ↑ "Virtual Bangladesh". Virtual Bangladesh. 26 March 1971. Archived from the original on 23 July 2011. https://web.archive.org/web/20110723203346/http://www.virtualbangladesh.com/history/declaration.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  56. ↑ Annex M (Oxford University Press, 2002 ISBN 0-19-579778-7)
  57. ↑ India, Pakistan, and the United States: Breaking with the Past By Shirin R. Tahir-Kheli ISBN 0-87609-199-0, 1997, Council on Foreign Relations. pp 37
  58. ↑ Pakistan Defence Journal, 1977, Vol 2, p2-3
  59. ↑ "Bangladesh". State.gov. 24 May 2010. Archived from the original on 22 June 2011. http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3452.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  60. ↑ Jacob, Lt. Gen. JFR, Surrender at Dacca, pp42 – pp44, pp90 – pp91
  61. ↑ Hassan, Moyeedul, Muldhara’ 71, pp45 – pp46
  62. ↑ Islam, Major Rafiqul, A Tale of Millions,pp226 – pp231
  63. ↑ Bangladesh Liberation Armed Force Archived 2008-03-17 at the Wayback Machine, Liberation War Museum, Bangladesh.
  64. ↑ Raja, Dewan Mohammad Tasawwar, O GENERAL MY GENERAL (Life and Works of General M. A. G. Osmani), p35-109, ISBN 978-984-8866-18-4
  65. ↑ Jacob, Lt. Gen. JFR, Surrender at Dacca, pp44
  66. ↑ Ali, Maj. Gen. Rao Farman, How Pakistan Got Divided, pp 100
  67. ↑ Hassan, Moyeedul, Muldhara 71, pp 64 – 65
  68. ↑ Khan, Maj. Gen. Fazal Mukeem, Pakistan’s Crisis in Leadership, pp125
  69. ↑ Ali, Rao Farman, When Pakistan Got Divided, p 100
  70. ↑ Niazi, Lt. Gen. A.A.K, The Betrayal of East Pakistan, p 96
  71. ↑ Roy, Mihir,K (1995). War in the Indian Ocean. প্ৰকাশক 56,Gautaum Nagar,New-Delhi,110049,India: Lancer Publisher & Distributor. পৃষ্ঠা. 154. ISBN 978-1-897829-11-0. 
  72. ↑ Robi,, Mir Mustak Ahmed (2008). Chetonai Ekattor. প্ৰকাশক 38,Bangla Bazar(2nd Floor),Dhaka-1100,Bangladesh: Zonaki Publisher. পৃষ্ঠা. 69. ISBN 984-70226-0011-2. 
  73. ↑ "India – Pakistan War, 1971; Introduction By Tom Cooper, with Khan Syed Shaiz Ali". Acig.org. Archived from the original on 6 June 2011. http://www.acig.org/artman/publish/article_326.shtml। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  74. ↑ 74.0 74.1 74.2 "India and Pakistan: Over the Edge". Time Magazine. 13 December 1971. Archived from the original on 2008-03-07. https://web.archive.org/web/20080307230515/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,910155-1,00.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-08-17. 
  75. ↑ "Bangladesh: Out of War, a Nation Is Born". TIME. 20 December 1971. Archived from the original on 3 November 2007. https://web.archive.org/web/20071103235823/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,878969-4,00.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  76. ↑ Indian Army after Independence by Maj KC Praval 1993 Lancer p317 ISBN 1-897829-45-0
  77. ↑ "The 1971 war". BBC News. http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/south_asia/2002/india_pakistan/timeline/1971.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 October 2011. 
  78. ↑ Section 9. Situation in the Indian Subcontinent, 2. Bangladesh's international position – Ministry of Foreign Affairs of Japan
  79. ↑ Guess who's coming to dinner Naeem Bangali
  80. ↑ "Bangladesh: Unfinished Justice for the crimes of 1971 – South Asia Citizens Web". Sacw.net. Archived from the original on 22 July 2011. http://www.sacw.net/article524.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  81. ↑ "The Simla Agreement 1972 – Story of Pakistan". Storyofpakistan.com. 1 June 2003. Archived from the original on 14 June 2011. http://www.storyofpakistan.com/articletext.asp?artid=A109&Pg=6। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 June 2011. 
  82. ↑ Defencejournal Archived 2012-10-18 at the Wayback Machine, Redefining security imperatives by M Sharif[সংযোগবিহীন উৎস] – Article in Jang newspaper, General Niazi's Failure in High Command
  83. ↑ Hamoodur Rahman Commission Report, chapter 2, paragraph 33
  84. ↑ Totten, Samuel; Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A-L. প্ৰকাশক Volume 1: Greenwood. পৃষ্ঠা. 34. ISBN 978-0-313-32967-8. 
  85. ↑ Rummel, Rudolph J., "Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900", ISBN 3-8258-4010-7, Chapter 8, Table 8.2 Pakistan Genocide in Bangladesh Estimates, Sources, and Calcualtions: lowest estimate two million claimed by Pakistan (reported by Aziz, Qutubuddin. Blood and tears Karachi: United Press of Pakistan, 1974. pp. 74,226), all the other sources used by Rummel suggest a figure of between 8 and 10 million with one (Johnson, B. L. C. Bangladesh. New York: Barnes & Noble, 1975. pp. 73,75) that "could have been" 12 million.
  86. ↑ Asadullah Khan The loss continues to haunt us in The Daily Star 14 December 2005
  87. ↑ Many of the eyewitness accounts of relations that were picked up by "Al Badr" forces describe them as Bengali men. The only survivor of the Rayerbazar killings describes the captors and killers of Bengali professionals as fellow Bengalis. See 37 Dilawar Hossain, account reproduced in 'Ekattorer Ghatok-dalalera ke Kothay' (Muktijuddha Chetona Bikash Kendro, Dhaka, 1989)
  88. ↑ "125 Slain in Dacca Area, Believed Elite of Bengal". New York Times (New York, NY, USA): পৃষ্ঠা 1. 19 December 1971. http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50C13F83C5E127A93CBA81789D95F458785F9। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 January 2008. "At least 125 persons, believed to be physicians, professors, writers and teachers were found murdered today in a field outside Dacca. All the victims' hands were tied behind their backs and they had been bayoneted, garroted or shot. They were among an estimated 300 Bengali intellectuals who had been seized by West Pakistani soldiers and locally recruited supporters." 
  89. ↑ DPA report Mass grave found in Bangladesh in The Chandigarh Tribune 8 August 1999
  90. ↑ Sajit Gandhi The Tilt: The U.S. and the South Asian Crisis of 1971 National Security Archive Electronic Briefing Book No. 79 16 December 2002
  91. ↑ "Bengali Wives Raped in War Are Said to Face Ostracism". The New York Times. 8 January 1972. http://www.docstrangelove.com/uploads/1971/foreign/19720118_nyt_bengali_wives_raped_in_war_are_said_to_face_ostracism.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-11-10. 
  92. ↑ Menen, Aubrey (23 July 1972). "The Rapes of Bangladesh". The New York Times. http://www.docstrangelove.com/uploads/1971/foreign/19720723_nyt_the_rapes_of_bangladesh.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-11-10. 
  93. ↑ Astrachan, Anthony (22 March 1972). "U.N. Asked to Aid Bengali Abortions". The Washington Post. http://www.docstrangelove.com/uploads/1971/foreign/19720322_wp_un_asked_to_aid_bengali_abortions.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-11-10. 
  94. ↑ East Pakistan: Even the Skies Weep Archived 2009-10-08 at the Wayback Machine, Time Magazine, 25 October 1971.
  95. ↑ U.S. Consulate (Dacca) Cable, Sitrep: Army Terror Campaign Continues in Dacca; Evidence Military Faces Some Difficulties Elsewhere, 31 March 1971, Confidential, 3 pp
  96. ↑ Sen, Sumit (1999). "Stateless Refugees and the Right to Return: the Bihari Refugees of South Asia, Part 1" (PDF). International Journal of Refugee Law খণ্ড 11 (4): 625–645. doi:10.1093/ijrl/11.4.625. http://ijrl.oxfordjournals.org/cgi/reprint/11/4/625.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 October 2006. 
  97. ↑ Gandhi, Sajit, ed. (16 December 2002), The Tilt: The U.S. and the South Asian Crisis of 1971: National Security Archive Electronic Briefing Book No. 79
  98. ↑ U.S. Consulate in Dacca (27 March 1971), Selective genocide, Cable (PDF)
  99. ↑ Editorial "The Jamaat Talks Back Archived 2010-12-23 at the Wayback Machine" in The Bangladesh Observer 30 December 2005
  100. ↑ Dr. N. Rabbee "Remembering a Martyr" Star weekend Magazine, The Daily Star 16 December 2005
  101. ↑ 101.0 101.1 101.2 "The Recognition Story". Bangladesh Strategic and Development Forum. Archived from the original on 2011-07-25. https://web.archive.org/web/20110725050939/http://www.bdsdf.org/forum/index.php?showtopic=3072। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-08-17. 
  102. ↑ 102.0 102.1 "Zulfiqar Ali Bhutto's farewell speech to the United Nations Security Council – Wikisource". En.wikisource.org. http://en.wikisource.org/wiki/Zulfiqar_Ali_Bhutto's_farewell_speech_to_the_United_Nations_Security_Council। আহৰণ কৰা হৈছে: 2011-10-26. 
  103. ↑ "Nixon and Pakistan: An Unpopular Alliance". Reuters. প্ৰকাশক Miami, Florida, USA: The Miami News, via Google News. 17 December 1971. http://news.google.com/newspapers?id=1LslAAAAIBAJ&sjid=R_MFAAAAIBAJ&pg=3565,2560587&dq=nixon+pakistan&hl=en. [সংযোগবিহীন উৎস]
  104. ↑ Scott, Paul (21 December 1971). "Naval 'Show of Force' By Nixon Meant as Blunt Warning to India". Bangor Daily News (Google News). http://news.google.com/newspapers?id=HUU0AAAAIBAJ&sjid=IeEIAAAAIBAJ&pg=5099,2016461&dq=nixon+pakistan+military&hl=en. 
  105. ↑ Shalom, Stephen R., The Men Behind Yahya in the Indo-Pak War of 1971
  106. ↑ "USSR, Czechoslovakia Recognize Bangladesh". Associated Press. প্ৰকাশক Sumter, South Carolina, USA: The Sumter Daily Item, via Google News. 25 January 1972. http://news.google.com/newspapers?id=0dIoAAAAIBAJ&sjid=gQYGAAAAIBAJ&pg=2219,2272476&dq=bangladesh+ussr+recognize&hl=en. 
  107. ↑ "Nixon Hopes for Subcontinent Peace". Associated Press. প্ৰকাশক Spartanburg, South Carolina, USA: Herald-Journal, via Google News. 9 April 1972. http://news.google.com/newspapers?id=5TMsAAAAIBAJ&sjid=5ssEAAAAIBAJ&pg=3505,1398456&dq=usa+recognize+bangladesh&hl=en. 
  108. ↑ 108.0 108.1 "China Recognizes Bangladesh". Associated Press. প্ৰকাশক Oxnard, California, USA: The Press Courier, via Google News. 1 September 1975. http://news.google.com/newspapers?id=rnVKAAAAIBAJ&sjid=RSINAAAAIBAJ&pg=4237,20391&dq=china+recognize+bangladesh&hl=en. 
  109. ↑ "China Veto Downs Bangladesh UN Entry". United Press International. প্ৰকাশক Montreal, Quebec, Canada: The Montreal Gazette, via Google News. 26 August 1972. http://news.google.com/newspapers?id=GQsyAAAAIBAJ&sjid=w6EFAAAAIBAJ&pg=4712,6055847&dq=bangladesh+united-nations+china&hl=en. 

আৰু পঢ়ক

[সম্পাদনা কৰক]
  • Pierre Stephen and Robert Payne: Massacre, Macmillan, New York, (1973). ISBN 0-02-595240-4
  • Christopher Hitchens "The Trials of Henry Kissinger", Verso (2001). ISBN 1-85984-631-9
  • Ayoob, Mohammed and Subrahmanyam, K., The Liberation War, S. Chand and Co. pvt Ltd. New Delhi, 1972.
  • Bhargava, G.S., Crush India or Pakistan's Death Wish, ISSD, New Delhi, 1972.
  • Bhattacharyya, S. K., Genocide in East Pakistan/Bangladesh: A Horror Story, A. Ghosh Publishers, 1988.
  • Brownmiller, Susan: Against Our Will: Men, Women, and Rape, Ballantine Books, 1993.
  • Choudhury, G.W., "Bangladesh: Why It Happened." International Affairs. (1973). 48(2): 242–249.
  • Choudhury, G.W., The Last Days of United Pakistan, Oxford University Press, 1994.
  • Govt. of Bangladesh, Documents of the war of Independence, Vol 01-16, Ministry of Information.
  • Kanjilal, Kalidas, The Perishing Humanity, Sahitya Loke, Calcutta, 1976
  • Johnson, Rob, 'A Region in Turmoil' (New York and London, 2005)
  • Malik, Amita, The Year of the Vulture, Orient Longmans, New Delhi, 1972.
  • Mascarenhas, Anthony, The Rape of Bangla Desh, Vikas Publications, 1972.
  • Matinuddin, General Kamal, Tragedy of Errors: East Pakistan Crisis, 1968–1971, Wajidalis, Lahore, Pakistan, 1994.
  • Mookherjee, Nayanika, A Lot of History: Sexual Violence, Public Memories and the Bangladesh Liberation War of 1971, D. Phil thesis in Social Anthropology, SOAS, University of London, 2002.
  • National Security Archive, The Tilt: the U.S. and the South Asian Crisis of 1971
  • Quereshi, Major General Hakeem Arshad, The 1971 Indo-Pak War, A Soldiers Narrative, Oxford University Press, 2002.
  • Rummel, R.J., Death By Government, Transaction Publishers, 1997.
  • Salik, Siddiq, Witness to Surrender, Oxford University Press, Karachi, Pakistan, 1977.
  • Sisson, Richard & Rose, Leo, War and secession: Pakistan, India, and the creation of Bangladesh, University of California Press (Berkeley), 1990.
  • Totten, Samuel et al., eds., Century of Genocide: Eyewitness Accounts and Critical Views, Garland Reference Library, 1997
  • US Department of State Office of the Historian, Foreign Relations of the United States: Nixon-Ford Administrations, vol. E-7, Documents on South Asia 1969–1972
  • Zaheer, Hasan: The separation of East Pakistan: The rise and realization of Bengali Muslim nationalism, Oxford University Press, 1994.
  • Raja, Dewan Mohammad Tasawwar (2010). O GENERAL MY GENERAL (Life and Works of General M. A. G. Osmani). The Osmani Memorial Trust, Dhaka, Bangladesh. ISBN 978-984-8866-18-4. 

বাহ্যিক সংযোগ

[সম্পাদনা কৰক]
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=বাংলাদেশৰ_মুক্তিযুদ্ধ&oldid=446719"ৰ পৰা অনা হৈছে