শাণ্ডিল্য
শাণ্ডিল্য বৈদিক ঋষি আছিল আৰু শাণ্ডিল্য গোত্ৰৰ পূৰ্বপুৰুষ আছিল। এই নামটো সংস্কৃত শণ (মোটামুটিভাৱে, পূৰ্ণ), আৰু দিলাম (চন্দ্ৰ) শব্দৰপৰা উদ্ভৱ হৈছে, গতিকে ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে পূৰ্ণিমা, সেয়েহে ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে যে শাণ্ডিল্যৰ চন্দ্ৰঈশ্বৰৰ প্ৰতি অগাধ ভক্তি আছিল। তেওঁৰ বংশধৰসকলৰ চন্দ্ৰবংশীয় মাতৃবংশৰ।
বিৱৰণ
[সম্পাদনা কৰক]শাণ্ডিল্য সূৰ্যৰ ভাগিন আৰু কাশ্যপৰ নাতি দেৱলৰ পুত্ৰ। তেওঁৰ শুক্ল যজুৰ্বেদৰ শতপথ ব্ৰাহ্মণ (X.vi.iii.1), সমবেদৰ কৌথুম শাখাৰ সৈতে জড়িত চন্দোগ্য উপনিষদ (III.xiv.1) আৰু শতপথ ব্ৰাহ্মণৰ সামৰণি অংশ বৃহদাৰণ্যক উপনিষদ (X.vi.3)ৰ সৈতে জড়িত। তেওঁক "উদাৰ- শণ্ডিল্য" বুলিও জনা যায়, আৰু ব্ৰহ্মৰ মহত্ত্ব আৰু সীমাহীনতাৰ বিষয়ে শিকোৱা অতিধনৱান শৌনকৰ শিষ্য।[1] তেওঁ আছিল অন্যতম বিশিষ্ট আধ্যাত্মিক দাৰ্শনিক। তেওঁ এই সিদ্ধান্তত উপনীত হয় যে আত্মাৰ সত্তা হৈছে চেতনা আৰু নিৰ্ধাৰিতই (দেহ, ব্যক্তি, সাধক), অনিৰ্দিষ্ট হিচাপে নিৰাকাৰ (পুৰুষ, ব্ৰহ্ম)ত নিজৰ চূড়ান্ত বিশ্ৰাম স্থান বিচাৰি পায়।[2]
শণ্ডিল্যৰ আন আচাৰ্যসকলৰ ভিতৰত বিশ্বামিত্ৰ, মহৰ্ষি গৌতম, কৈশোৰ্য কাপ্য, বৎস্য বৈজৱপ, কুশ্ৰী আদি। শণ্ডিল্যৰ শিষ্যসকলৰ ভিতৰত কৌন্দিন্য, অগ্নিৱেশ, বৎস্য বামাকক্ষয়ন, বৈষ্ঠ্যপুৰেয়, আৰু ভৰদ্বাজ আদি।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] তেওঁ শণ্ডিল্য উপনিষদ ৰচনা কৰিছিল।
তেওঁৰ প্ৰত্যক্ষ পৈতৃক বংশ বুলি দাবী কৰা পৰিয়ালসমূহ সমগ্ৰ ভাৰততে উল্লেখযোগ্যভাৱে পোৱা যায়। উত্তৰ ভাৰতত বাস কৰা বহু সৰস্বত ব্ৰাহ্মণ পৰিয়ালে শাণ্ডিল্যক তেওঁলোকৰ পিতৃৰ পূৰ্বপুৰুষ বুলি দাবী কৰে। শাণ্ডিল্যৰ ভগৱান চন্দ্ৰৰ প্ৰতি থকা ভক্তি বেছিভাগেই বহুলভাৱে জানে যদিও বহুতে যিটো নাজানে সেয়া হ’ল, শাণ্ডিল্যৰ নাতিনী ইন্দুমতী ভগৱান চন্দ্ৰৰ প্ৰপৌত্ৰ শতায়ুক বিয়া কৰাইছিল। এই দম্পতীহালে আধুনিক ওড়িশা ৰাজ্যৰ দিশে আগবাঢ়িছিল। তেওঁলোকে কেতিয়াও সমকক্ষ আন আন শাসকৰ দৰে শাসন কৰা নাছিল আৰু বংশধৰসকলেও তপস্বী জীৱন-যাপন কৰিছিল। মহাপদ্ম নন্দই ভাৰতৰ সকলো কিম্বদন্তি বংশক ওফৰাই দিয়াৰ লগে লগে তেওঁলোকৰ বংশধৰসকলে চন্দ্ৰবংশৰপৰা প্ৰত্যক্ষ পিতৃবংশ বংশৰ দাবী কৰাটো আৰু নিৰাপদ নাছিল কাৰণ ইয়াৰদ্বাৰা পূৰ্বৰ দাবীক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱা হ’ব। ইয়াৰ পিছত এই লাইনটো ওড়িশাৰ পাটনায়কসকলৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছে আৰু তাৰ পিছত আৰু অধিক তললৈ অন্ধ্ৰপ্ৰদেশলৈ গৈছে। আজিও তেওঁলোকৰ বংশধৰসকলে শাণ্ডিল্য গোত্ৰৰ অধীনত বাস কৰি আছে।
শাণ্ডিল্য ভক্তি সূত্ৰ ৰচনাৰ কৃতিত্ব তেওঁক দিয়া হৈছে। ভাগৱত পুৰাণৰ মতে হস্তিনাপুৰাৰ ৰজা পৰীক্ষিত আৰু দ্বাৰকাৰ ৰজা বজ্ৰৰ কিছুমান আধ্যাত্মিক প্ৰশ্ন সমাধানত তেওঁ সহায়ক আছিল।
শিক্ষণ
[সম্পাদনা কৰক]শাণ্ডিল্য বিদ্যা হৈছে প্ৰাচীন হিন্দু ঋষি শাণ্ডিল্যৰ শিক্ষণ বা দৰ্শনৰ এক গোট। ই শতপথ উপনিষদৰ অগ্নিৰহস্যমৰ অংশ, আৰু ইয়াৰ উপদেশ চন্দোগ্য উপনিষদতো উল্লেখ কৰা হৈছে। গ্ৰন্থখনত বিশ্বজনীন পৰম (ব্ৰহ্ম) আৰু বিশ্বাসৰ (ভক্তি) অনুশীলনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে।
শাণ্ডিল্য বিদ্যা
[সম্পাদনা কৰক]চাণ্ডোগ্য উপনিষদ (III.xiv.1-4)[3] ৰ তলৰ চাৰিটা অংশত শাণ্ডিল্য বিদ্যাৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে য’ত শাণ্ডিল্যই নিৰপেক্ষ বা ব্ৰহ্ম, পৰম জীৱন নীতিৰ ব্ৰহ্মাণ্ডীয় প্ৰমাণ প্ৰদান কৰিছে, যাৰপৰা আৰু যাৰ ভিতৰত সকলো সত্তা আৰু বস্তুৰ উত্থান, কাৰ্য, বিকশিত আৰু বিসৰ্জন হয়। শাণ্ডিল্যই কৈছে:-
- सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत। अथ खलु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्मिँल्लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति स क्रतुं कुर्वीत॥ १॥
- ১) এই সকলোবোৰ ব্ৰহ্ম। ইয়াৰপৰাই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সৃষ্টি হয়, ইয়াত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড একত্ৰিত হয় আৰু ইয়াত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডই উশাহ লয়। সেয়ে পুৰুষে শান্ত মনেৰে ব্ৰহ্ম ধ্যান কৰিব লাগে। এতিয়া সঁচাকৈয়ে মানুহ ইচ্ছাৰে গঠিত। এই জগতত তেওঁ যিদৰে বিচাৰে, ইয়াৰপৰা গুচি গ’লেও তেৱোঁ তেনেকুৱাই হয়। এই জ্ঞান মনত ৰাখিয়েই তেওঁক নিজৰ ইচ্ছামতে গঠন কৰিবলৈ দিয়া।
- मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः सत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यत्तोऽवाक्यनादरः॥ २॥
- एष म आत्मान्तर्हृदयेऽणीयान्व्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वैष म आत्मान्तर्हृदये ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः॥ ३॥
- ২-৩)যি মনেৰে গঠিত, যাৰ শৰীৰ সূক্ষ্ম, যাৰ ৰূপ আলোকিত, যাৰ চিন্তা সত্য, যাৰ স্বভাৱ আকাশৰ দৰে, যাৰ সৃষ্টি এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডত, যি সকলো সৎ কামনা পুহি ৰাখে, য’ত সকলো সুখদায়ক গোন্ধ থাকে, যি সকলো ৰুচিৰে সমৃদ্ধ, যিয়ে এই সকলোবোৰ আঁকোৱালি লয়, যিয়ে কেতিয়াও কথা নকয় আৰু যিজন আকাংক্ষাহীন— তেওঁ হৃদয়ৰ ভিতৰত মোৰ আত্মা, চাউলৰ খুদতকৈ সৰু, যৱৰ গুটিতকৈ সৰু, সৰিয়হৰ গুটিতকৈ সৰু, কণীধানতকৈয়ো সৰু; তেওঁ হৃদয়ৰ ভিতৰত মোৰ আত্মা, পৃথিৱীতকৈও ডাঙৰ, মধ্যতকৈও ডাঙৰ—অঞ্চল, স্বৰ্গতকৈও ডাঙৰ, এই সকলো জগততকৈ ডাঙৰ।
- सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादर एष म आत्मान्तर्हृदय एतद्ब्रह्मैतमितः प्रेत्याभिसंभवितास्मीति यस्य स्यादद्धा न विचिकित्सास्तीति ह स्माह शाण्डिल्यः शाण्डिल्यः॥ ४॥
- ৪)যাৰ সৃষ্টি এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড, যি সকলো কামনাক প্ৰতিপালন কৰে, য’ত সকলো সুগন্ধ থাকে, যি সকলো ৰুচিৰে সমৃদ্ধ, যিয়ে এই সকলোবোৰ আঁকোৱালি লয়, যিয়ে কেতিয়াও কথা নকয় আৰু যি আকাংক্ষাহীন—তেওঁ হৃদয়ৰ ভিতৰত মোৰ আত্মা, তেৱেঁই সেই ব্ৰহ্ম। যেতিয়া মই ইয়াৰপৰা গুচি যাম তেতিয়া মই নিশ্চয় তেওঁৰ ওচৰ পাম: যাৰ এই বিশ্বাস আছে আৰু তেওঁৰ কোনো সন্দেহ নাই, তেওঁ নিশ্চয় সেই ঈশ্বৰত্ব লাভ কৰিব। এনেকৈয়ে ক’লে শাণ্ডিল্যই, হয়, এইদৰেই ক’লে।
এই চাৰিটা অংশত শাণ্ডিল্যই আমাক নিৰপেক্ষৰ ব্ৰহ্মাণ্ডীয় প্ৰমাণ দিছে, বিশ্বজনীন আত্মা বা তজ্জলান (সংস্কৃত:तज्जलान)। যিটোৰপৰা বস্তুৰ জন্ম হয়, য’ত সিহঁতে জীয়াই থাকে আৰু প্ৰতিপাল কৰে। নিজৰ কৰ্ম অনুসৰি এই জীৱনত পৰলোকত জীৱন গঢ় লৈ উঠে। আত্মা হৈছে সৰু-বৰ, অসীম আৰু অসীম ধনাত্মক সত্তা, যিটো মৃত্যুৰ পাছত নিশ্চয়কৈ পোৱা যায়। সেই সৰ্বজনীন আত্মা ব্যক্তিগত আত্মা হিচাপে সকলোৰে হৃদয়ত বাস কৰে। মোৰ আত্মা ব্ৰহ্ম। তেওঁ আত্মাৰপৰা সৃষ্টি প্ৰক্ৰিয়াক ইতিবাচকভাৱে বৰ্ণনা কৰিছে, তজ্জলান হৈছে স্থান আৰু কালৰদ্বাৰা বান্ধ খাই নথকা অপৰিৱৰ্তিত ব্ৰহ্মৰ সৈতে চিনাক্ত কৰা বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড, যাৰ তিনিটা বৈশিষ্ট্য আছে – বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সৃষ্টিকৰ্তা, পালক আৰু বিনাশক, আৰু ব্যক্তিগত আত্মাটোৱেই ইয়াৰ অপৰিহাৰ্য স্বভাৱত ব্ৰহ্ম। এই সকলোবোৰ ব্ৰহ্ম।[4]
শাণ্ডিল্য বিদ্যা শতপথ উপনিষদৰ অগ্নিৰহস্যমৰ অংশ, তলত দিয়া দুটা অংশত চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা হৈছে (SB X.vi.iii.1-2):[5]-
- ১/ "তেওঁ 'সত্য ব্ৰহ্ম'ৰ ধ্যান কৰক।" এতিয়া, ইয়াত মানুহ, সঁচাকৈয়ে, আত্মোপলব্ধিৰ অধিকাৰী, আৰু যেতিয়া তেওঁ এই জগত এৰি যায়, তেতিয়া তেওঁৰ উপলব্ধি কিমান মহান, সেই অনুসৰি তেওঁ, মৃত্যুৰ পাছত, সেই জগতত প্ৰৱেশ কৰে।"
- ২/ "তেওঁ আত্মাক ধ্যান কৰক, যি বুদ্ধিমত্তাৰে গঠিত, আৰু আত্মাৰ শৰীৰেৰে সমৃদ্ধ, পোহৰৰ এটা ৰূপৰ সৈতে, আৰু প্ৰকৃতিৰ অণুৰ সৈতে, যিয়ে ইচ্ছামতে আকৃতি সলনি কৰে, চিন্তাৰ দৰে দ্ৰুত, প্ৰকৃত সংকল্পৰ, আৰু প্ৰকৃত উদ্দেশ্য, যি সকলো মিঠা গোন্ধ আৰু ৰুচিৰে গঠিত, যিয়ে সকলো অঞ্চলৰ ওপৰত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে আৰু এই সমগ্ৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডতে বিয়পি আছে, যি বাকৰুদ্ধ আৰু উদাসীন; ধানৰ দানা বা যৱৰ শস্যৰ দৰে; বা কণীধানৰ এটা গুটি, বা কণীধানৰ আটাইতকৈ সৰু দানা, তেনেকৈয়ে হৃদয়ত এই সোণালী পুৰুষ; ধোঁৱাবিহীন পোহৰৰ দৰেও ই আকাশতকৈও ডাঙৰ, অণুতকৈয়ো ডাঙৰ, পৃথিৱীতকৈও ডাঙৰ, সকলো বিদ্যমান বস্তুতকৈয়ো ডাঙৰ; -আত্মাৰ (উশাহ) সেই আত্মাটোৱেই মোৰ আত্মা: ইয়াৰপৰা আঁতৰি গ’লে মই সেই আত্মাটো লাভ কৰিম। নিশ্চয় যাৰ এই আস্থা আছে, তেওঁৰ বাবে কোনো অনিশ্চয়তা নাই। শাণ্ডিল্যই এইদৰে কৈছিল, আৰু তেনেকুৱাই হৈছে।"
ইয়াত অতি বিস্তৃতভাৱে ব্যাখ্যা কৰা হৈছে যে, দেহ আৰু মন আদিৰ ভিতৰৰ আত্মা, সমগ্ৰ সৃষ্টিৰ উৎস, সমৰ্থন, শক্তি আৰু পোহৰ সৰ্বব্যাপী পুৰুষৰ সৈতে একে।[6] শতপথ ব্ৰাহ্মণত পোৱা হিন্দু ঈশ্বৰৰ ধাৰণাৰ প্ৰথম সৃষ্টি শাণ্ডিল্য বিদ্যাত পুনৰাবৃত্তি কৰা হৈছে। ঋষিয়ে ঈশ্বৰক আত্মন বা পুৰুষ বা ব্ৰহ্মক সকলো বস্তুৰ 'সৃষ্টিকৰ্তা' আৰু 'অধিপতি' বুলি সম্বোধন কৰে।[7] বেদান্তৰ দ্বাৰা শাণ্ডিল্য বিদ্যা নামৰ শাণ্ডিল্য ভক্তি মতবাদত সগুণ ব্ৰহ্ম অৰ্থাৎ গুণৰ অধিকাৰী বুলি ভবা ব্ৰহ্মৰ প্ৰতি নিৰ্দেশিত ভক্তিমূলক ধ্যান-ধাৰণাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে।[8]
যাজ্ঞবল্ক্যই প্ৰতিটো সত্ত্বাত একেটা অমৰ আত্মাৰ মতবাদক সম্প্ৰসাৰিত কৰি বুজাইছে যে, যি আত্মা যিটো চেতন, মন আদিৰে গঠিত ব্ৰহ্ম, সেই আত্মাই কামনাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এটা শৰীৰৰ পৰা আন এটা শৰীৰলৈ গতি কৰে; যিজনৰ কামনা নাই তেওঁ পুনৰ জন্ম নাপায় আৰু ব্ৰহ্ম হয়।[9]
তথ্যসূত্ৰ
[সম্পাদনা কৰক]- ↑ Benimadhab Barua. A History of Pre-Buddhistic Indian Philosophy. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 91. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.24185. "sandilya vidya."
- ↑ Shyama Kumar Chattopadhyaya (2000). the Philosophy of Sankar's Advaita Vedanta. Sarup & Sons. পৃষ্ঠা. 305. ISBN 9788176252225. https://books.google.com/books?id=IPasbJW-1PwC&q=sandilya+vidya&pg=PA304.
- ↑ Hindu Upanishads – Chandogya Upanishad. Bharatdesam. http://www.bharatadesam.com/spiritual/upanishads/chandogya_upanishad.php.
- ↑ Ramachandra Dattatrya Ranade (1986). A Constructive Survey of Upanishadic Philosophy. প্ৰকাশক Mumbai: Bharatiya Vidya Bhavan. পৃষ্ঠা. 35, 53. https://books.google.com/books?id=StIGY05PTMUC.
- ↑ The Satapatha Brahmana, Part IV. Sacred Text.com. http://sacred-texts.com/hin/sbr/sbe43/index.htm.
- ↑ M. P. Pandit (1988). Upanishads: Gateways of Knowledge. Lotus Press. পৃষ্ঠা. 46. ISBN 9780941524445. https://books.google.com/books?id=Dnh_qHPfe4IC&q=sandilya+vidya&pg=PA45.
- ↑ Mariasusai Dhavamony (1982). Classical Hinduism. Gregorian Biblical bookshop. পৃষ্ঠা. 56. ISBN 9788876524820. https://books.google.com/books?id=DD0w_IMFA8gC&q=sandilya+vidya+satapatha+brahmana&pg=PA56.
- ↑ Nandlal Sinha (1918). Sandilyasutram. Genesis Publishing. পৃষ্ঠা. vii. ISBN 9788130705200. https://books.google.com/books?id=ZsTuBCF9DfsC&q=sandilya+vidya+satapatha+brahmana&pg=PR7.
- ↑ A. K. Warder (1998). A Course in Indian Philosophy. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 26. ISBN 9788120812444. https://books.google.com/books?id=zw1UD1Mj9DwC&q=sandilya+vidya&pg=PA25.