সমললৈ যাওক

ৰাজস্থানৰ পাহাৰীয়া দুৰ্গ

অসমীয়া ৱিকিপিডিয়াৰ পৰা
ইউনেস্ক' বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ
Hill Forts of Rajasthan
বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰত তালিকাভুক্ত হিচাপে নাম
মাপকাঠি Cultural: (ii), (iii)
উদ্ধৃতি 247rev

ৰাজস্থানৰ পাহাৰীয়া দুৰ্গ (ইংৰাজী: Hill Forts of Rajasthan) হৈছে উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজস্থান ৰাজ্যত বিস্তৃত ছটা দুৰ্গ। ধাৰাবাহিক হিচাপে গোট খুৱাই ২০১৩ চনত ইউনেস্ক' বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে। পাহাৰীয়া দুৰ্গসমূহৰ শৃংখলাসমূহৰ ভিতৰত আছে—চিত্তৰগড়ৰ চিত্তৰ গড়, ৰাজসামন্দৰ কুম্ভলগড় দুৰ্গ, ছাৱাই মাধোপুৰৰ ৰন্থামবোৰ দুৰ্গ, ঝলাৱাৰৰ গাগ্ৰন দুৰ্গ, জয়পুৰৰ আমেৰ দুৰ্গ আৰু জয়ছলমেৰৰ জয়ছলমেৰ দুৰ্গ। [1]

ৰাজস্থানত পাহাৰ আৰু পাহাৰীয়া অঞ্চলত এশৰো অধিক দুৰ্গ আছে। "ৰাজস্থানৰ পাহাৰীয়া দুৰ্গ" প্ৰথমে আৰৱল্লী ৰেঞ্জৰ পাঁচটা ৰাজপুত দুৰ্গৰ দ্বাৰা গঠিত ধাৰাবাহিক সম্পত্তি হিচাপে ইউনেস্কোৰ হাতত অৰ্পণ কৰা হৈছিল আৰু খ্ৰীষ্টীয় ৫ম আৰু ১৮ শতিকাৰ ভিতৰত বিভিন্ন ৰাজ্যৰ কেইবাজনো ৰাজপুত ৰজাই নিৰ্মাণ আৰু বৰ্ধন কৰিছিল। যোধপুৰৰ মেহৰনগড় দুৰ্গ, পাহাৰীয়া দুৰ্গ যদিও ইউনেস্ক'ৰ ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে স্বীকৃতি পোৱা নাই।এই দুৰ্গসমূহৰ কিছুমানৰ প্ৰতিৰক্ষামূলক দুৰ্গ দেৱাল ২০ কিলোমিটাৰ পৰ্যন্ত আছে, যিবোৰ এতিয়াও চহৰৰ কেন্দ্ৰত জীয়াই আছে আৰু এতিয়াও পানী সংগ্ৰহ ব্যৱস্থা ব্যৱহাৰ কৰা হয়।[2][3]

নিৰ্বাচন

[সম্পাদনা কৰক]

গড়সমূহৰ সংস্কৃতি আৰু স্থাপত্যক উজ্জ্বল কৰি তুলিবলৈ ৰাজপুতৰ পাহাৰীয়া দুৰ্গসমূহৰ শৃংখলা ইউনেস্ক’ৰ বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে নিৰ্বাচিত হ’ব লাগিছিল।[4]

ৰাজস্থানৰ ৰাজ্যিক পক্ষই পাহাৰীয়া দুৰ্গৰ শৃংখলাৰ বাবে উপাদান স্থান নিৰ্বাচনৰ প্ৰক্ৰিয়া আৰু নিৰ্বাচিত মাপকাঠীৰ এক আভাস দাঙি ধৰে। নিৰ্বাচন প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলত নিৰ্ধাৰণ কৰা মাপকাঠীসমূহে তলত দিয়া চাৰিটা পৰিধি অনুসৰণ কৰিছিল: দুৰ্গসমূহ পাহাৰৰ শিখৰৰ ভূগোলৰ সৈতে খাপ খাই পৰিছিল, দুৰ্গসমূহ শক্তি কেন্দ্ৰ আছিল, ইয়াত পবিত্ৰ মাটি অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল আৰু দুৰ্গটোৰ ডিজাইন নগৰীয়া বসতিৰ সৈতে কৰা হৈছিল।

ৰাজপুতসকলে স্থাপত্যৰ গ্ৰন্থসমূহৰ প্ৰতি আনুগত্য প্ৰকাশ কৰিছিল যিয়ে তেওঁলোকৰ ভূগোলৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি দুৰ্গসমূহৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰিছিল। আদিম সাহিত্যিক উল্লেখসমূহে চাৰি প্ৰকাৰৰ দুৰ্গৰ পাৰ্থক্য দেখুৱাইছিল; পাহাৰৰ শিখৰ দুৰ্গ, জল দুৰ্গ, বন দুৰ্গ, আৰু মৰুভূমি দুৰ্গ। বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰৰ এই শৃংখলাটো কেৱল ৰাজস্থানৰ পাহাৰীয়া দুৰ্গবোৰৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ ফলত কেৱল প্ৰকাৰবিজ্ঞানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কেইবাটাও দুৰ্গ বাদ দিয়া হৈছিল যেনে জুনাগড় দুৰ্গ যিটো এটা মাটিৰ দুৰ্গ। তদুপৰি নগৰীয়া বসতিৰ বাবে ডিজাইন নকৰা দুৰ্গসমূহ বাদ দিয়া হৈছিল মেহৰনগড়,[5] যদিও পাহাৰৰ শিখৰত অৱস্থিত আছিল, তথাপিওদৰবাৰৰ বাবে এটা দুৰ্গযুক্ত দুৰ্গ আছিল য'ত সাধাৰণ নাগৰিকৰ বাবে নগৰীয়া বসতিৰ অভাৱ আছিল। কিন্তু ইউনেস্ক’ই ইয়াক ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া নাই।

ভাৰতৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক জৰীপে লিপিবদ্ধ কৰা সকলো দুৰ্গৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এখন প্ৰাৰম্ভিক তালিকা ৰাজস্থানৰ দুৰ্গসমূহ সৃষ্টি কৰা হৈছিল। শ শ দুৰ্গৰ ভিতৰত ৫৪টা দুৰ্গ আৰু অধিক পৰীক্ষা কৰা হৈছিল কাৰণ ইয়াত ৰাজপুত সামৰিক স্থাপত্যৰ অবিচ্ছেদ্য বৈশিষ্ট্য আছিল। ৰাজ্যিক পক্ষই বুজাই দিলে যে কেনেকৈ এই প্ৰাৰম্ভিক তালিকাৰ পৰা ৰাজস্থানৰ ২৪টা উল্লেখযোগ্য দুৰ্গৰ পৰা গঠিত এটা সৰু গোট বাছনি কৰা হৈছিল যিবোৰৰ সকলোবোৰেই ৰাজপুত দুৰ্গসমূহৰ মূল দিশসমূহ ভাগ কৰিছিল। এই সংখ্যা অতি সোনকালেই ১৩ লৈ হ্ৰাস পায়। এই তালিকাৰ পৰা প্ৰথমতে পাঁচটা দুৰ্গ বাছনি কৰা হয়, সকলোবোৰ আৰাভাল্লী ৰেঞ্জত অৱস্থিত আৰু বিভিন্ন বংশৰ অন্তৰ্গত। ষষ্ঠ দুৰ্গ জয়ছালমেৰ পিছলৈ এই শৃংখলাত সংযোজন কৰা হয়।[4]

পাহাৰীয়া দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
Map
ৰাজস্থানৰ দুৰ্গৰ স্থান

চিত্তৰ দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
মেৰিয়ান নৰ্থৰ দুৰ্গৰ এখন ছবি, ১৮৭৮

চিত্তোদ দুৰ্গ নামেৰেও জনাজাত চিত্তৰ দুৰ্গ ভাৰতৰ অন্যতম বৃহৎ দুৰ্গ। এই দুৰ্গটো মেৱাৰৰ ৰাজধানী আছিল আৰু বৰ্তমানৰ চিত্তৰগড় চহৰত অৱস্থিত। বেৰাচ নদীৰ পানী নিষ্কাশন কৰা উপত্যকাৰ সমভূমিৰ ওপৰত ২৮০ হেক্টৰ (৬৯১.৯ একৰ) এলেকাত বিস্তৃত ১৮০ মিটাৰ (৫৯০.৬ ফুট) উচ্চতাৰ পাহাৰৰ ওপৰত ই বিস্তৃত।[6][7][8] চিত্তৰগড়ক প্ৰথমে চিত্ৰকুট বুলি কোৱা হৈছিল।[9] ইয়াক স্থানীয় মৰি ৰাজপুত শাসক চিত্ৰংগদ মৰি নিৰ্মাণ কৰা বুলি কোৱা হয়।[10] এটা কিংবদন্তি অনুসৰি এই দুৰ্গৰ নাম ইয়াৰ নিৰ্মাতাৰ পৰাই লোৱা হৈছে।[9] আন এটা লোক-কিংবদন্তাই দুৰ্গ নিৰ্মাণৰ কাৰণ কিংবদন্তি নায়ক ভীম বুলি কয়: ইয়াত কোৱা হৈছে যে ভীমে ইয়াৰ মাটিত খুন্দা মাৰিছিল, যাৰ ফলত পানী ওলাই আহি এটা বৃহৎ জলাশয় গঠন কৰিছিল। ভীমে গঠন কৰা বুলি অভিযোগ উত্থাপন কৰা জলভাগ ভীমলাত কুণ্ড নামৰ এটা কৃত্ৰিম টেংক। লিপিৰ আধাৰত নৱম শতিকাৰ কেইবাটাও সৰু সৰু বৌদ্ধ স্তুপ জয়মল পট্টা হ্ৰদৰ প্ৰান্তত পোৱা গৈছিল।[11][12]

কুম্ভলগড় দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
কুম্ভলগড় দুৰ্গৰ বিশাল দুৱাৰ, যাক ৰাম পোল (ৰাম গেট) বোলা হয়।

কুম্ভলগড় দুৰ্গ, যাক ভাৰতৰ গ্ৰেট ৱাল বুলিও কোৱা হয়, আৰাৱল্লী পাহাৰৰ পশ্চিম ৰেঞ্জত অৱস্থিত মেৱাৰ দুৰ্গ।[13] এই দুৰ্গটো বিশ্বৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ দুৰ্গ কমপ্লেক্সৰ ভিতৰত অন্যতম। প্ৰমাণৰ অভাৱত দুৰ্গৰ প্ৰাৰম্ভিক ইতিহাস নিৰ্ণয় কৰিব পৰা নগ’ল।[14][15] ৰাণা কুম্ভই নতুন দুৰ্গ নিৰ্মাণ কৰাৰ আগতে সৰু সৰু পাহাৰীয়া অঞ্চলত সীমাবদ্ধ এটা সৰু দুৰ্গ আছিল, যিটো মৌৰ্যৰ ৰজা সম্প্ৰতিয়ে নিৰ্মাণ কৰা বুলি বিশ্বাস কৰা হয় আৰু ইয়াক মৎস্যেন্দ্ৰ দুৰ্গ নামেৰে জনা যায়। আমি দেখা দুৰ্গটো, সিছোদিয়া ৰাজপুত বংশৰ ৰাণা কুম্ভই নিৰ্মাণ কৰিছিল।[16] কুম্ভই সেই যুগৰ বিখ্যাত স্থপতি "মণ্ডন"ৰ সহায় লৈছিল। তেওঁৰ ৰাজ্যত থকা ৮৪টা দুৰ্গৰ ভিতৰত ৰাণা কুম্ভই ৩২টা দুৰ্গ নিৰ্মাণ কৰা বুলি কোৱা হয়, ইয়াৰে কুম্ভলগড় আটাইতকৈ ডাঙৰ আৰু বিশৃংখল।[17] দুৰ্গৰ ভিতৰত ৭০ টাতকৈও অধিক মন্দিৰ আছে, জৈন আৰু হিন্দু দুয়োটা মন্দিৰ।[18][19]

আমেৰ দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
দিনৰ পোহৰত আমেৰ দুৰ্গৰ দৃশ্য

আম্বাৰ ফ'ৰ্ট আমেৰত অৱস্থিত এটা দুৰ্গ। পাহাৰৰ ওপৰত ওখকৈ অৱস্থিত ই জয়পুৰৰ প্ৰধান পৰ্যটনস্থলী।[20] আমেৰ দুৰ্গ কলাত্মক শৈলীৰ উপাদানৰ বাবে জনাজাত। বৃহৎ প্ৰাচীৰ আৰু শৃংখলাবদ্ধ গেট আৰু শিলৰ পথৰ সৈতে এই দুৰ্গৰ পৰা মাওটা হ্ৰদ[21] দেখা যায়, যিটো আমেৰ প্ৰাসাদৰ বাবে পানীৰ মূল উৎস। আমেৰ আছিল চুছাৱট বংশৰ শাসিত মীনা ৰাজ্য। তেওঁলোকক পৰাস্ত কৰাৰ পিছত দুলহেৰাইৰ পুত্ৰ কাকিল দেৱে খোহৰ পিছত আমেৰক ধূন্ধৰৰ ৰাজধানী কৰিলে। [22][23] আমেৰ দুৰ্গটো প্ৰথমে ৰাজা মান সিংহই নিৰ্মাণ কৰিছিল। জয় সিং প্ৰথম যে ইয়াক সম্প্ৰসাৰিত কৰিলে। পৰৱৰ্তী ১৫০ বছৰত একেৰাহে শাসকসকলে উন্নতি আৰু সংযোজন কৰে, যেতিয়ালৈকে ১৭২৭ চনত দ্বিতীয় ছাৱাই জয় সিংহৰ ৰাজত্বকালত কাচৱাহাসকলে নিজৰ ৰাজধানী জয়পুৰলৈ স্থানান্তৰিত নকৰে।[24][25]

ৰন্থাম্বোৰ দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
দুৰ্গৰ ওপৰত বত্ৰিশটা খুঁটা

ৰন্থাম্বোৰ দুৰ্গ হৈছে ৰণথাম্বোৰ ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানৰ ভিতৰত, ছাৱাই মাধোপুৰ চহৰৰ ওচৰত অৱস্থিত এটা পাহাৰীয়া দুৰ্গ।[26] ই এক ভয়ংকৰ দুৰ্গ যিটো ৰাজস্থানৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ আহিছে। ৰন্থামবোৰ দুৰ্গৰ সঠিক উৎপত্তিৰ বিষয়ে এতিয়াও বিতৰ্কিত যদিও সাধাৰণতে মানি লোৱা হয় যে খ্ৰীষ্টীয় অষ্টম শতিকাৰ ভিতৰত দুৰ্গৰ স্থানত বসতি স্থাপন হৈছিল।[27] এই দুৰ্গটো চাহামানসকলে নিৰ্মাণ কৰা বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।[28] দুৰ্গটোৰ নিৰ্মাণ সম্ভৱতঃ দশম শতিকাৰ মাজভাগত আৰম্ভ হৈছিল আৰু তাৰ পিছতো কেইটামান শতিকা ধৰি চলিছিল। ত্ৰয়োদশ শতিকাত ইয়াক কিছু সময়ৰ বাবে দিল্লী চুলতানে দখল কৰিছিল।[29][30] এই দুৰ্গটোৱে চাৰিওফালৰ ৰন্থাম্বোৰ ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানৰ এক বিশাল দৃশ্য প্ৰদান কৰে আৰু এতিয়া ই পৰ্যটকৰ জনপ্ৰিয় আকৰ্ষণৰ কেন্দ্ৰবিন্দু। [31]

জয়ছালমেৰ দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
সন্ধিয়া সময়ত চহৰৰ ওপৰৰ দুৰ্গৰ দৃশ্য

জয়ছালমেৰ দুৰ্গটো জয়ছলমেৰ চহৰত অৱস্থিত। ইয়াক বিশ্বৰ অতি কম সংখ্যক "জীৱন্ত দুৰ্গ"ৰ ভিতৰত এটা বুলি বিশ্বাস কৰা হয় (যেনে ফ্ৰান্সৰ কাৰ্কাচন), কিয়নো পুৰণি চহৰখনৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় এক চতুৰ্থাংশ এতিয়াও দুৰ্গৰ ভিতৰতে বাস কৰে।[32] ৰাজস্থানৰ দ্বিতীয় আটাইতকৈ পুৰণি দুৰ্গ, ১১৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দত ৰাজপুতে নিৰ্মাণ কৰিছিল।[33] কিংবদন্তি অনুসৰি এই দুৰ্গটো ১১৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দত ভাটী ৰাজপুত ৰাৱাল জয়ছালে নিৰ্মাণ কৰিছিল।[34] কাহিনীটোত কোৱা হৈছে যে ই লোধ্ৰুৱত পূৰ্বৰ এটা নিৰ্মাণক স্থানচ্যুত কৰিছিল, যাৰ ওপৰত জয়ছাল অসন্তুষ্ট আছিল আৰু এইদৰে, জয়ছালে জয়ছালমেৰ চহৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ সময়ত নতুন ৰাজধানী স্থাপন কৰা হৈছিল।[35][36]

গাগ্ৰন দুৰ্গ

[সম্পাদনা কৰক]
দিনৰ পোহৰত গাগ্ৰন দুৰ্গৰ দৃশ্য

গাগ্ৰন দুৰ্গ ঝালাৱাৰ জিলাত অৱস্থিত এটা পাহাৰীয়া দুৰ্গ। ই পাহাৰ আৰু জল দুৰ্গৰ উদাহৰণ।[37][38] এই দুৰ্গটো দ্বাদশ শতিকাত বিজলদেৱ সিং ডোদ (এজন ৰাজপুত ৰজা)ই নিৰ্মাণ কৰিছিল। পিছলৈ এই দুৰ্গটো শ্বেৰশ্বাহ আৰু আকবৰেও নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। আহু নদী আৰু কালি সিন্ধ নদীৰ সংগমস্থলীত এই দুৰ্গ নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। গড়টোৰ চাৰিওফালে পানী আৰু চতুৰ্থ ফালে এটা খাদ আছে আৰু সেয়েহে ইয়াৰ নাম "জালাদুৰ্গ" পোৱা গৈছে। এই দুৰ্গটোত ১৪খন যুদ্ধ আৰু ২টা ৰাণীৰ জৌহৰৰ সাক্ষী হোৱা বুলি জানিব পৰা গৈছে।[39][40]

চিত্ৰ

[সম্পাদনা কৰক]
ৰাস্তাৰ সিপাৰৰ পৰা আমেৰ দুৰ্গৰ ভিষ্টা
ৰাস্তাৰ সিপাৰৰ পৰা আমেৰ দুৰ্গৰ ভিষ্টা  
জয়ছালমেৰ দুৰ্গ
জয়ছালমেৰ দুৰ্গ  
জয়ছলমেৰ দুৰ্গৰ ভিতৰৰ জৈন মন্দিৰ
জয়ছলমেৰ দুৰ্গৰ ভিতৰৰ জৈন মন্দিৰ  
গণেশ পল প্ৰৱেশদ্বাৰ, আমেৰ দুৰ্গ
গণেশ পল প্ৰৱেশদ্বাৰ, আমেৰ দুৰ্গ  
শ্বীশ মহল, আমেৰ দুৰ্গ
শ্বীশ মহল, আমেৰ দুৰ্গ  
আমেৰ দুৰ্গ
আমেৰ দুৰ্গ  
জয়ছালমেৰ
জয়ছালমেৰ  
কুম্ভলগড় দুৰ্গৰ আকাশী দৃশ্য
কুম্ভলগড় দুৰ্গৰ আকাশী দৃশ্য  
ত্ৰিকুটা মন্দিৰ কুম্ভলগড় দুৰ্গ
ত্ৰিকুটা মন্দিৰ কুম্ভলগড় দুৰ্গ  
কুম্ভলগড় দুৰ্গ
কুম্ভলগড় দুৰ্গ  
ৰন্থামভৰ দুৰ্গ
ৰন্থামভৰ দুৰ্গ  
জৈন মন্দিৰ, ৰন্থাম্বোৰ দুৰ্গ
জৈন মন্দিৰ, ৰন্থাম্বোৰ দুৰ্গ  
গাগ্ৰন দুৰ্গ
গাগ্ৰন দুৰ্গ  
চিত্তৰ দুৰ্গ
চিত্তৰ দুৰ্গ  
চিত্তৰ গড়ত কীৰ্তি স্তম্ভ
চিত্তৰ গড়ত কীৰ্তি স্তম্ভ  
চিত্তৰ গড়ত কীৰ্তি স্তম্ভ
চিত্তৰ গড়ত কীৰ্তি স্তম্ভ  
চিত্তৰ গড়ত বিজয় স্তম্ভ
চিত্তৰ গড়ত বিজয় স্তম্ভ  

তথ্য সংগ্ৰহ

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ "The Hill Forts of Rajasthan - a UNESCO World Heritage Site, 2013". UNESCO - Official Website. https://whc.unesco.org/en/list/247. 
  2. ↑ UNESCO series has been increased to six forts
  3. ↑ Kohli, M.S. (2004), Mountains of India: Tourism, Adventure, Pilgrimage, Indus Publishing, pp. 29–, ISBN 978-81-7387-135-1, https://books.google.com/books?id=GIs4zv17HHwC&pg=PA29 
  4. ↑ 4.0 4.1 "The Fantastic 5 Forts: Rajasthan Is Home to Some Beautiful Forts, Here Are Some Must-See Heritage Structures". DNA : Daily News & Analysis. 28 January 2014. Archived from the original on 24 September 2015. https://web.archive.org/web/20150924204252/http://www.highbeam.com/doc/1P3-3191827171.html. 
  5. ↑ "History - Mehrangarh Museum Trust". https://www.mehrangarh.org/mehrangarh-2/history/. 
  6. ↑ Ring, Trudy; Salkin, Robert M.; La Boda, Sharon. (1994–1996). International dictionary of historic places. প্ৰকাশক Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers. ISBN 9781884964046. OCLC 31045650. 
  7. ↑ Tillotson, G. H. R. (1987). The Rajput palaces : the development of an architectural style, 1450-1750. প্ৰকাশক New Haven: Yale University Press. ISBN 0300037384. OCLC 14272201. 
  8. ↑ Singh, Sarina (2007). India (12th সম্পাদনা). প্ৰকাশক Footscray, Vic.. ISBN 9781741043082. OCLC 141382100. https://archive.org/details/lonelyplanetindi00sari. 
  9. ↑ 9.0 9.1 Paul E. Schellinger & Robert M. Salkin 1994, পৃষ্ঠা. 191.
  10. ↑ Shiv Kumar Tiwari 2002, পৃষ্ঠা. 271.
  11. ↑ Chittorgarh, Shobhalal Shastri, 1928, pp. 64-65
  12. ↑ "Hill Forts of Rajasthan". https://whc.unesco.org/en/list/247. 
  13. ↑ "Incredible India | Kumbhalgarh". www.incredibleindia.org. https://www.incredibleindia.org/content/incredibleindia/en/destinations/kumbhalgarh.html#:~:text=The%20wall%20of%20Kumbhalgarh%20Fort,the%20Great%20Wall%20of%20China.। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-10-29. 
  14. ↑ Asawa, Dr. Krishnadas Nair (2004). Kumbhalgarh the invincible fort (5th সম্পাদনা). প্ৰকাশক Jodhpur: Rajasthani Granthagar. 
  15. ↑ "Kumbhalgarh Festival: It's Time to Gear Up, as This Cultural Fiesta, Held at One of the Most Famous and Historical Forts of Rajasthan, Is All Set to Open Its Doors to the Public". DNA : Daily News & Analysis. 28 January 2015. Archived from the original on 24 September 2015. https://web.archive.org/web/20150924204254/http://www.highbeam.com/doc/1P3-3192075401.html. 
  16. ↑ "Iconic Hill Forts on UN Heritage List". প্ৰকাশক New Delhi, India: Mail Today. 22 June 2013. Archived from the original on 24 September 2015. https://web.archive.org/web/20150924154401/http://www.highbeam.com/doc/1G1-334781049.html. 
  17. ↑ Verma, Amrit (2003). Forts of India. প্ৰকাশক New Delhi: The Director, Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. পৃষ্ঠা. 30–31. ISBN 81-230-1002-8. 
  18. ↑ "View from the clouds". The Hindu. 7 May 2006. http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-sundaymagazine/view-from-the-clouds/article3232075.ece. 
  19. ↑ Kumbhalgarh, ARCHAEOLOGICAL SURVEY OF INDIA, 2012 (1st সম্পাদনা). প্ৰকাশক New Delhi: The Director General, Archaeological Survey of India, Janpath, New Delhi-110011. 2012. 
  20. ↑ Sen, Sailendra Nath (2007). Textbook of Indian History and Culture. প্ৰকাশক New Delhi: MACMILLAN. পৃষ্ঠা. 167. ISBN 978-1-4039-3200-6. 
  21. ↑ "Maota Sarover -Amer-jaipur". Agam pareekamerjaipur.in. Archived from the original on 2018-06-30. https://web.archive.org/web/20180630105210/http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=4&name=Maota। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-09-25. 
  22. ↑ Jaigarh, the Invincible Fort of Amber. RBSA Publishers, 1990. 1990. পৃষ্ঠা. 18. ISBN 9788185176482. https://books.google.com/books?id=hkBuAAAAMAAJ&q=Khoh. 
  23. ↑ Jaipur: Gem of India. IntegralDMS, 2016. 7 July 2016. পৃষ্ঠা. 24. ISBN 9781942322054. https://books.google.com/books?id=5tCeDAAAQBAJ&q=khoh. 
  24. ↑ Sarkar, Jadunath (1994). A History of Jaipur: C. 1503–1938. Orient Longman Limited. পৃষ্ঠা. 23, 24. ISBN 81-250-0333-9. https://books.google.com/books?id=O0oPIo9TXKcC&pg=PA23. 
  25. ↑ Sharma, Virendra Nath (1995), Sawai Jai Singh and His Astronomy, Motilal Banarasidass, আই.এচ.বি.এন. 81-208-1256-5
  26. ↑ "Hill Forts of Rajasthan: Ranthambore". Amber Development & Management Authority. http://hillfortsrajasthan.nic.in/ranthambore-fort/history.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 6 March 2016. 
  27. ↑ Aditya Malik (2021). Hammīra: Chapters in Imagination, Time, History. Religion and Society. 83. De Gruyter. পৃষ্ঠা. 19. ISBN 978-3-11-065959-7. 
  28. ↑ Dasharatha Sharma (1959). Early Chauhān Dynasties. S. Chand / Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 102. ISBN 9780842606189. https://books.google.com/books?id=n4gcAAAAMAAJ. 
  29. ↑ IA, Vol. XLII, pp. 57-64
  30. ↑ Mishra, Shyam Manohar (1977). Yasovarman of Kanau, p.123. https://books.google.com/books?id=kZWgj-YMdVEC&q=Nagavaloka&pg=PA123। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-25. 
  31. ↑ Singh, V.; Shrivastava, A. (2007). Biodiversity of Ranthambhore Tiger Reserve, Rajasthan. Scientific Publishers, Jodhpur. ISBN 978-81-7233-492-5. 
  32. ↑ "Fort full of life". www.frontline.in. http://www.frontline.in/static/html/fl2709/stories/20100507270906400.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-12-10. 
  33. ↑ Martinelli, Antonio; Michell, George; Nath, Aman (14 October 2004). Princely Rajasthan: Rajput Palaces and Mansions. Harry N. Abrams. ISBN 9780865652408. https://books.google.com/books?id=PjXrAAAAMAAJ&q=Jaisal+rajput. 
  34. ↑ Rajasthan Guides (Everyman Guides). By Vivien Crump et al. 2002. Pg. 208. আই.এচ.বি.এন. 1-85715-887-3
  35. ↑ Rima Hooja (2006). A HISTORY OF RAJASTHAN (PB). Rupa & Company. পৃষ্ঠা. 368. ISBN 978-81-291-1501-0. https://books.google.com/books?id=qqd1RAAACAAJ. 
  36. ↑ Sharma, Abha (23 September 2012). "Desert's sinking fort". The Hindu. http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-miscellaneous/deserts-sinking-fort/article3928265.ece. 
  37. ↑ "Jhalawar Tourism: Tourist Places in Jhalawar - Rajasthan Tourism" (en-IN ভাষাত). tourism.rajasthan.gov.in. http://tourism.rajasthan.gov.in/jhalawar.html#gagron-fort। আহৰণ কৰা হৈছে: 2018-03-11. 
  38. ↑ Sharma, Meghna (2008). "Forts in Rajasthan and recent tourism inclination". S Asian J Tourism Heritage খণ্ড 1: 4. http://www.sajth.com/old/12%20Forts%20of%20Rajasthan.pdf. 
  39. ↑ Mehta, Juhee (2019-03-04). "This Fort in Jhalawar is India's only Fort Built without Foundation | Read to Know More | UdaipurBlog" (en-US ভাষাত). https://www.udaipurblog.com/gagron-fort-in-jhalawar.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-07-03. 
  40. ↑ "Gagron Fort witness of sacrifice, thousands of women saved their chastity by sacrificing lives" (en-us ভাষাত). www.maharajatrails.com. https://www.maharajatrails.com/gagron-fort-witness-of-sacrifice-thousands-of-women-saved-their-chastity-by-sacrificing-lives। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-07-03. 
প্ৰ • আ • স
উত্তৰ-পূব
Flag of India
Flag of India
পূব
উত্তৰ
দক্ষিণ
মধ্য
পশ্চিম
  • ঐতিহাসিক আহমেদাবাদ চহৰ
  • অজন্তা গুহাসমূহ
  • চম্পানেৰ-পাৱাগড় পুৰাতাত্বিক উদ্যান
  • ছত্ৰপতি শিৱাজী টাৰ্মিনাছ
  • গোৱাৰ গীৰ্জা আৰু কনভেন্টসমূহ
  • এলিফেণ্টা গুহাসমূহ
  • ইলোৰা গুহাসমূহ
  • ৰাজস্থানৰ পাহাৰৰ দুৰ্গ (চিট্টোৰগড় দুৰ্গ
  • কুম্ভালগড়
  • ৰন্থামব'ৰ দুৰ্গ
  • গাগৰোন দুৰ্গ
  • আমেৰ দুৰ্গ
  • জয়ছেলমেৰ দুৰ্গ)
  • জয়পুৰ
  • জয়পুৰৰ যন্তৰ মন্তৰ
  • ৰাণী কি ভাৱ
  • পশ্চিমঘাট পৰ্বতমালা
  • মুম্বাইৰ ভিক্টৰীয়ান আৰু আৰ্ট ডেক' এনচেম্বেল
  • ধোলাভীড়া
    • "https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=ৰাজস্থানৰ_পাহাৰীয়া_দুৰ্গ&oldid=517249"ৰ পৰা অনা হৈছে