তুলনামূলক মনোবিজ্ঞান
তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানে (ইংৰাজী: Comparative psychology) অ-মানৱ প্ৰাণীৰ (Non-Human Animals) আচৰণ আৰু মানসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নক বুজায়, বিশেষকৈ যিহেতু এইবোৰ বংশগত ইতিহাস, অভিযোজিত তাৎপৰ্য্য আৰু আচৰণৰ বিকাশৰ সৈতে জড়িত। এই ক্ষেত্ৰত কৰা গৱেষণাই বহুতো ভিন্ন বিষয়ৰ ওপৰত আলোচনা কৰে, বহুতো ভিন্ন পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰে আৰু পোক-পৰুৱাৰ পৰা প্ৰাইমেটলৈকে বহুতো ভিন্ন প্ৰজাতিৰ আচৰণৰ বিষয়ে অন্বেষণ কৰে।[1][2]
তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানে কেতিয়াবা মানুহ আৰু জীৱ-জন্তুৰ মাজৰ তুলনাকে ধৰি ক্ৰছ-স্পেচিজ তুলনাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা বুলি ধৰা হয়। কিন্তু কিছুমান গৱেষকে অনুভৱ কৰে যে তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানৰ একমাত্ৰ কেন্দ্ৰবিন্দু প্ৰত্যক্ষ তুলনা হ’ব নালাগে আৰু ইয়াৰ আচৰণ বুজিবলৈ এটা জীৱৰ ওপৰত তীব্ৰ মনোনিৱেশ কৰাটোও ঠিক তেনেদৰেই বাঞ্ছনীয়। ড’নাল্ড ডিউছবেৰীয়ে কেইবাজনো মনোবিজ্ঞানীৰ ৰচনা আৰু তেওঁলোকৰ সংজ্ঞাৰ পৰ্যালোচনা কৰি এই সিদ্ধান্তত উপনীত হয় যে তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানৰ উদ্দেশ্য হৈছে সাধাৰণতাৰ নীতি স্থাপন কৰা আৰু একে সময়তে নিকট আৰু চূড়ান্ত কাৰণ দুয়োটাতে গুৰুত্ব দিয়া।[3]
আচৰণৰ তুলনামূলক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰিলে নিকো টিনবাৰ্গেনে বিকশিত কৰা চাৰিটা ভিন্ন, পৰিপূৰক দৃষ্টিভংগীৰে লক্ষ্য আচৰণৰ মূল্যায়ন কৰিব পৰা যায়।[4] প্ৰথমে, কোনোবাই সুধিব পাৰে যে প্ৰজাতিৰ মাজত এই আচৰণ কিমান ব্যাপক (অৰ্থাৎ প্ৰাণী প্ৰজাতিৰ মাজত আচৰণ কিমান সাধাৰণ?)। দ্বিতীয়তে, কোনোবাই সুধিব পাৰে যে আচৰণে আচৰণ প্ৰদৰ্শন কৰা ব্যক্তিসকলৰ আজীৱন প্ৰজনন সফলতাত কেনেদৰে অৰিহণা যোগায় (অৰ্থাৎ আচৰণৰ ফলত জীৱ-জন্তুৱে আচৰণ প্ৰদৰ্শন নকৰা জীৱতকৈ অধিক সন্তান জন্ম দিয়েনে)? আচৰণৰ চূড়ান্ত কাৰণসমূহক সম্বোধন কৰা তত্ত্বসমূহ এই দুটা প্ৰশ্নৰ উত্তৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তৈয়াৰ কৰা হৈছে।
তৃতীয়তে, আচৰণটোৰ লগত কি কি ব্যৱস্থা জড়িত হৈ থাকে (অৰ্থাৎ আচৰণৰ সৃষ্টিৰ বাবে কি কি শাৰীৰিক, আচৰণগত আৰু পৰিৱেশগত উপাদানৰ প্ৰয়োজন আৰু যথেষ্ট)? চতুৰ্থতে, এজন গৱেষকে ব্যক্তিৰ ভিতৰত আচৰণৰ বিকাশৰ বিষয়ে সুধিব পাৰে (অৰ্থাৎ কোনো ব্যক্তিয়ে কোনো আচৰণ প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ কি কি পৰিপক্ক, শিক্ষণ, সামাজিক অভিজ্ঞতাৰ সন্মুখীন হ’ব লাগিব)? আচৰণৰ আনুমানিক কাৰণসমূহক সম্বোধন কৰা তত্ত্বসমূহ এই দুটা প্ৰশ্নৰ উত্তৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তৈয়াৰ কৰা হৈছে।
ইতিহাস[সম্পাদনা কৰক]
নৱম শতিকাৰ পণ্ডিত আল-জাহিজে পিঁপৰ দৰে জীৱ-জন্তুৰ সামাজিক সংগঠন আৰু যোগাযোগ পদ্ধতিৰ ওপৰত গ্ৰন্থ লিখিছিল।[5] একাদশ শতিকাৰ আৰবী সাহিত্যিক ইবনে আল-হাইথাম (আলহাজেন) ৰচনা কৰিছিল ট্ৰিটিজ অন দ্য ইনফ্লুয়েন্স অৱ মেলোডিজ অন দ্য ছ’লছ অৱ এনিমেলছ। ই আছিল জীৱ-জন্তুৰ ওপৰত সংগীতৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা প্ৰাথমিক গ্ৰন্থ। গ্ৰন্থখনত তেওঁ সংগীতৰ ব্যৱহাৰৰ দ্বাৰা উটৰ গতি কেনেকৈ ক্ষিপ্ৰ বা মন্থৰ কৰিব পাৰি তাক প্ৰদৰ্শন কৰিছে, আৰু সংগীতে কেনেকৈ প্ৰাণীৰ আচৰণত প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে তাৰ আন উদাহৰণ ঘোঁৰা, চৰাই আৰু সৰীসৃপৰ সৈতে পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰি দেখুৱাইছে। ১৯ শতিকালৈকে পশ্চিমীয়া বিশ্বৰ গৰিষ্ঠসংখ্যক পণ্ডিতে সংগীতক এক সুকীয়া মানৱীয় পৰিঘটনা বুলি বিশ্বাস কৰি থাকিল, কিন্তু তেতিয়াৰ পৰা কৰা পৰীক্ষাই ইবনে আল-হাইথামৰ এই মতামতক ন্যায্যতা প্ৰদান কৰিছে যে সংগীতে সঁচাকৈয়ে জীৱ-জন্তুৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।[6]
তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানৰ বিকাশত চাৰ্লছ ডাৰউইনে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। মনোবিজ্ঞানক "প্ৰাক-" আৰু "উত্তৰ ডাৰউইন"ৰ দ্বাৰা ক'ব লাগে বুলি ভবা হয় কাৰণ তেওঁৰ অৱদান অতি প্ৰভাৱশালী আছিল। ডাৰউইনৰ তত্ত্বই কেইবাটাও অনুমানৰ সৃষ্টি কৰিছিল, এটা হ’ল মানুহক পৃথক কৰা কাৰকসমূহৰ যেনে উচ্চ মানসিক, নৈতিক আৰু আধ্যাত্মিক ক্ষমতাসমূহৰ হিচাপ বিৱৰ্তনশীল নীতিৰ দ্বাৰা দিব পাৰি। ডাৰউইনবাদৰ তীব্ৰ বিৰোধিতাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে জৰ্জ ৰোমানেছৰ নেতৃত্বত "আখ্যানমূলক আন্দোলন" আহিছিল যিয়ে জীৱ-জন্তুৰ "আদিম মানৱ মন" থকাটো প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ আগবাঢ়িছিল।[1]
১৯ শতিকাৰ শেষৰ ফালে কেইবাজনো বিজ্ঞানীয়ে এই ক্ষেত্ৰত কাম কৰিছিল। ডগলাছ আলেকজেণ্ডাৰ স্পেল্ডিংক "প্ৰথম পৰীক্ষামূলক জীৱবিজ্ঞানী" বুলি কোৱা হৈছিল,[3] আৰু তেওঁ বেছিভাগেই চৰাইৰ সৈতে কাম কৰিছিল আৰু প্ৰবৃত্তি, ছাপ আৰু দৃশ্য আৰু শ্ৰৱণ বিকাশৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিছিল। জেক ল'বে আচৰণৰ বস্তুনিষ্ঠ অধ্যয়নত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। ছাৰ জন লুবকক প্ৰথমে শিক্ষণ অধ্যয়নৰ বাবে কিংকৰ্তব্যবিমূঢ় আৰু প্ৰহেলিকা যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ কৃতিত্ব দিয়া হয় আৰু কনৱি লয়ড মৰ্গানক "বৰ্তমান আমি যি অৰ্থত শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰো সেই অৰ্থত প্ৰথমজন "নৃতাত্ত্বিক" বুলি ভবা হয়।[3]
তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানীসকলে সন্মুখীন হোৱা এটা স্থায়ী প্ৰশ্ন হৈছে বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ প্ৰাণীৰ আপেক্ষিক বুদ্ধিমত্তা। সঁচাকৈয়ে, প্ৰকৃত তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানৰ কিছুমান প্ৰাৰম্ভিক প্ৰচেষ্টাত বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ প্ৰাণীয়ে বিভিন্ন কাম কিমান ভালদৰে শিকিব পাৰে তাৰ মূল্যায়ন কৰাটো জড়িত আছিল। কিন্তু তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানত "বুদ্ধি"ৰ সংজ্ঞাটো নৃতত্ত্ববাদৰ দ্বাৰা গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত হয়; সহজ কাম, জটিল সমস্যা, বিপৰীত শিক্ষণ, শিক্ষণ গোট আৰু বিলম্বিত বিকল্পৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা পৰীক্ষাসমূহ ব্যৱহাৰিক আৰু তাত্ত্বিক সমস্যাৰে জুৰুলা হৈছিল।[1] সাহিত্যত "বুদ্ধিমত্তা"ক মানুহৰ কৰ্মক্ষমতাৰ আটাইতকৈ ওচৰৰ যিকোনো বস্তু বুলি সংজ্ঞায়িত কৰা হৈছে আৰু মানুহে সাধাৰণতে অক্ষম হোৱা আচৰণসমূহক অৱহেলা কৰে (যেনে:ইকোলোকেচন)।[1]বিশেষকৈ তুলনামূলক গৱেষকসকলে ব্যক্তিগত পাৰ্থক্য, প্ৰেৰণাৰ পাৰ্থক্য, শক্তিশালীকৰণৰ পাৰ্থক্য, সংবেদনশীল কাৰ্য্যৰ পাৰ্থক্য, চলন ক্ষমতাৰ পাৰ্থক্য, আৰু প্ৰজাতি-সাধাৰণ প্ৰস্তুতিৰ সৈতে জড়িত সমস্যাৰ সন্মুখীন হয় (অৰ্থাৎ কিছুমান প্ৰজাতিয়ে কিছুমান আচৰণ অন্য আচৰণতকৈ দ্ৰুতভাৱে লাভ কৰিবলৈ বিকশিত হৈছে)।[1]
অধ্যয়ন কৰা প্ৰজাতিসমূহ[সম্পাদনা কৰক]
তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানীসকলে বহুতো প্ৰজাতিৰ অধ্যয়ন কৰিছে। অৱশ্যে কম সংখ্যকে এই দৃশ্যপটত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে। ইভান পাভলভৰ প্ৰাৰম্ভিক কামত কুকুৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। অস্বাভাৱিক প্ৰাণীৰ আচৰণৰ অধ্যয়নৰ প্ৰতি আগ্ৰহ বৃদ্ধি পোৱাৰ ফলত বেছিভাগ ধৰণৰ ঘৰচীয়া জীৱ-জন্তুৰ অধ্যয়নলৈ ঘূৰি আহিছে। থৰ্ণ্ডাইকে মেকুৰীৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ কৰিছিল যদিও আমেৰিকাৰ তুলনামূলক মনোবিজ্ঞানীসকলে দ্ৰুতগতিত অধিক অৰ্থনৈতিক এন্দুৰলৈ স্থানান্তৰিত হয়, যিটো ২০ শতিকাৰ প্ৰথমাৰ্ধলৈকে প্ৰায় অপৰিৱৰ্তনীয় বিষয় হৈয়েই থাকিল।
স্কিনাৰে পাৰ চৰাইৰ ব্যৱহাৰৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল, আৰু কিছুমান ক্ষেত্ৰত ইহঁতৰ গুৰুত্ব এতিয়াও আছে। সামাজিক আৰু বিকাশৰ মনোবিজ্ঞানত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়াইছিল হেৰী এফ হাৰলোৰ ৰিছাছ বান্দৰৰ মাতৃৰ বঞ্চনাৰ অধ্যয়নে।[7]
মানৱ বিকাশৰ তুলনাত ভাষাৰ বিকাশ দেখুৱাবলৈও অমানৱীয় প্ৰাইমেটৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, গাৰ্ডনাৰে (১৯৬৭) মাইকী চিম্পাঞ্জী ৱাশ্বোক আমেৰিকান সাংকেতিক ভাষাত ৩৫০টা শব্দ সফলতাৰে শিকাইছিল।[8][9][10]
তথ্যসূত্ৰ[সম্পাদনা কৰক]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Dewsbury, D. (1978). Comparative Animal Behavior. McGraw-Hill Book Company. New York, NY.
- ↑ Papini, M.R. (2003). Comparative Psychology. In Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. Ed. Stephen F. Davis. Blackwell. Malden, MA.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Dewsbury, D. (1984). Comparative Psychology in the Twentieth Century. Hutchinson Ross Publishing Company. Stroudsburg, PA.
- ↑ Tinbergen, N. (1963). "On aims and methods of ethology". Zeitschrift für Tierpsychologie খণ্ড 20 (4): 410–33. doi:10.1111/j.1439-0310.1963.tb01161.x.
- ↑ (Haque 2004, পৃষ্ঠা 376)
- ↑ (Plott 2000, পৃষ্ঠা 461)
- ↑ Kellogg, W.N. and L.A. Kellogg. (1933) The Ape and The Child: A Comparative Study of the Environmental Influence Upon Early Behavior. Hafner Publishing Co., New York and London.
- ↑ Terrace (1979)
- ↑ Savage-Rumbaugh (1987)
- ↑ Klaus Zuberbühler (2015). "Linguistic capacity of non-human animals". Wiley Interdisciplinary Reviews: Cognitive Science খণ্ড 6 (3): 313–321. doi:10.1002/wcs.1338. PMID 26263232. https://research-repository.st-andrews.ac.uk/bitstream/handle/10023/8091/Zuberbuehler_2015_WIRCS_Linguistic_AM.pdf?sequence=1&isAllowed=y.