সুকুমাৰ সেন (ভাষাবিদ)

সুকুমাৰ সেন
জন্ম	১৬ জানুৱাৰী ১৯০০ বেংগল প্ৰেছিডেন্সী, বৃটিছ ভাৰত
মৃত্যু	৩ মাৰ্চ, ১৯৯২ কলকাতা, পশ্চিম বংগ, ভাৰত
মাতৃশিক্ষায়তন	বৰদ্বান ৰাজ কলেজ

সুকুমাৰ সেন (ইংৰাজী: Sukumar Sen, ১৬ জানুৱাৰী ১৯০০ – ৩ মাৰ্চ ১৯৯২) এগৰাকী ভাৰতীয় ভাষাবিদ আৰু বাংলা সাহিত্যৰ ইতিহাসবিদ আছিল, যি পালি, প্ৰাকৃত আৰু সংস্কৃত ভাষা অধ্যয়নতো সুপৰিচিত আছিল।

জীৱনী

১৯০০ চনৰ ১৬ জানুৱাৰীত এটা কায়স্থ পৰিয়ালত হৰেন্দ্ৰ নাথ সেন নামৰ এজন অধিবক্তা আৰু নৱনলিনী দেৱীৰ ঘৰত জন্মগ্ৰহণ কৰে সুকুমাৰ সেন। তেওঁৰ গৃহ চহৰ আছিল পূৰ্ব বৰ্ধমান জিলাৰ শ্যামসুন্দৰৰ সমীপত থকা গোটান। ১৯১৭ চনত বুৰ্ডৱান পৌৰসভা হাইস্কুলত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে সেনে। তেতিয়াৰ কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সৈতে জড়িত বুৰ্দৱান ৰাজ মহাবিদ্যালয়ৰ পৰা ১৯১৯ চনত এফ.এ. সংমণ্ডলীয় বৃত্তি লাভ কৰি ১৯২১ চনত চৰকাৰী সংস্কৃত মহাবিদ্যালয়ৰ পৰা সংস্কৃত বিষয়ত প্ৰথম শ্ৰেণীৰ সন্মান লাভ কৰে। তেওঁ কলকাতাত তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান অধ্যয়ন কৰি ১৯২৩ চনত সৰ্বাধিক নম্বৰ লাভ কৰে। ভাষাবিদ সুনীতি কুমাৰ চেটাৰ্জী আৰু ইৰাচ জেহাংগীৰ সোৰবজী তাৰাপুৰেৱালা তেওঁৰ শিক্ষক আছিল। তেওঁ প্ৰেমচান্দ ৰয়চান্দ বৃত্তি আৰু পি এইচ ডি ডিগ্ৰী লাভ কৰে।

১৯৬৪ চনত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা অৱসৰ গ্ৰহণ কৰে সেনে।

কৃতিত্ব

১৯৩০ চনত কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ত প্ৰবক্তা হিচাপে যোগদান কৰি চৌত্ৰিশ বছৰ অধ্যাপক হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰে। তেওঁৰ গুৰু সুনীতি কুমাৰ চেটাৰ্জীৰ পিছত ১৯৫৪ চনত তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান বিভাগৰ দ্বিতীয় খৈৰা অধ্যাপক হৈছিল। এই উপাধি গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত বিভাগটোৱে ভাৰত আৰু বিদেশৰ বহু পণ্ডিতক অধ্যয়ন আৰু গৱেষণা কৰিবলৈ আকৰ্ষণ কৰিছিল।

সেন আছিল প্ৰথম পণ্ডিত যিয়ে তেওঁৰ Use of Cases in Vedic Prose (১৯২৮), আৰু Buddhist Hybrid Sanskrit (১৯২৮) নামৰ গ্ৰন্থখনত পুৰণি ভাৰত-আৰ্য্য ভাষা গঠনৰ সন্ধান কৰিছিল। পৰৱৰ্তী সময়ত তেওঁ ‘এন আউটলাইন অৱ চিণ্টেক্স অৱ মিডল ইণ্ডো-আৰিয়ান’ (১৯৫০) গ্ৰন্থত মধ্য ভাৰত-আৰ্য্যৰ বাক্য গঠন বিশ্লেষণ কৰে। পৌৰাণিক কাহিনী, পুৰাণ আৰু অপৰাধৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ভয়ানক বিষয়ক আলম কৰি তেওঁ বাংলা সাহিত্যলৈ উল্লেখযোগ্য অৱদান আগবঢ়াইছিল। সেনৰ অপৰাধ কাহিনীসমূহ গলপা সংগ্ৰহ (২০০৯) নামৰ গ্ৰন্থখনত সংকলন কৰা হৈছিল।

তেওঁ অসংখ্য উল্লেখযোগ্য প্ৰবন্ধ আৰু গৱেষণা পত্ৰ প্ৰকাশ কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত বাংলা সাহিত্যৰ ইতিহাস (৫ খণ্ড ১৯৩৯, ১৯৯১), ভাষাৰ ইতিহাস (১৯৩৯, ১৯৯৩), এ হিষ্ট্ৰী অৱ ব্ৰজাবুলি লিটাৰেচাৰ (১৯৩৫), এ কম্পাৰেটিভ গ্ৰামাৰ অৱ মিডল ইণ্ডো-আৰিয়ান (১৯৬০), ৰামকথাৰ প্ৰাক ইতিহাস (১৯৭৭), বাংলা স্থানানম (১৯৮২), ভাৰত কাথাৰ গ্ৰন্থিমোচন (১৯৮১), ভাৰতীয় আৰ্য সাহিত্যৰ ইতিহাস (১৯৬৩, ১৯৯২) আৰু বাংলা ভাষাত মহিলা উপভাষা (১৯২৩)।

ভাৰত-আৰ্য্য আৰু ভাৰত-ইউৰোপীয় ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ ওপৰত বাংলা ভাষাৰ প্ৰথমখন গ্ৰন্থ ভাষাৰ ইতিব্ৰিত্ত। এই গ্ৰন্থখনত তেওঁ ঝাৰখণ্ডীক বাংলা ভাষাৰ পঞ্চম উপভাষা বুলি ধাৰণা কৰিছিল। তেখেতৰ বঙলা সাহিত্য গদ্য (১৯৩৪) নামৰ গ্ৰন্থখন ভাষাটোৰ সাহিত্যিক উপভাষাৰ প্ৰণালীবদ্ধ, শৈলীগত বৰ্ণনাৰ সৰ্বোত্তম উদাহৰণ হৈয়েই আছে। বাংলা ভাষাৰ ব্যুৎপত্তিবিজ্ঞান অভিধান (দুটা খণ্ডত, ১৯৭১) যিকোনো ভাৰতীয় ভাষাৰ ঐতিহাসিক ব্যুৎপত্তিবিজ্ঞানৰ অন্যতম বৃহৎ গ্ৰন্থ। বঙলা সাহিত্যৰ ইতিহাসৰো কীৰ্তিচিহ্নস্বৰূপ অৱদান আছিল। ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে গ্ৰন্থখনৰ প্ৰশংসা কৰি প্ৰস্তাৱনা লিখিছিল। ইংৰাজী সংস্কৰণটো ১৯৬০ চনত সাহিত্য অকাডেমীয়ে প্ৰকাশ কৰিছিল।পণ্ডিত জৱাহৰলাল নেহৰুৱে এই গ্ৰন্থখনৰ প্ৰস্তাৱনা লিখিছিল। তেওঁৰ আত্মজীৱনী আছিল "দিনেৰ পৰে দিন যে গেলো"।

সন্মান

লণ্ডনৰ ৰয়েল এছিয়াটিক ছ'চাইটিয়ে ১৯৮৪ চনত তেওঁক জুবিলী সোণৰ পদকেৰে সন্মানিত কৰে, যাৰ ফলত তেওঁ এই বঁটা লাভ কৰা প্ৰথমজন এছিয়ান হিচাপে পৰিগণিত হয়। আন আন পুৰস্কাৰসমূহ হ'ল ৰবীন্দ্ৰপুৰস্কাৰ (১৯৬৩), আনন্দ পুৰস্কাৰ (১৯৬৬, ১৯৮৪), বিদ্যাসাগৰ পুৰস্কাৰ (১৯৮১), দেশিকোত্তম (১৯৮২), পদ্মভূষণ (১৯৯০)। কলিকতাৰ এছিয়াটিক ছ’চাইটিয়ে তেওঁক যদুনাথ চৰকাৰ পদক প্ৰদান কৰে। ১৯৭৩ চনত তেওঁ সাহিত্য অকাডেমীৰ সন্মানীয় সহযোগী হিচাপে নিৰ্বাচিত হয়।

তেওঁ দুবাৰকৈ সন্মানীয় আশুতোষ সোঁৱৰণী সোণৰ পদক আৰু গ্ৰীফিথ স্মাৰক বঁটা লাভ কৰে। ইউনিভাৰ্চিটিৰ স্বৰ্ণ পদক আৰু সৰোজিনী পদকও লাভ কৰে।

তেওঁৰ সন্মানত গোটানৰ এখন কলেজৰ নামকৰণ কৰা হয়।