বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা

বাংলাদেশ
নাম	ৰঙা আৰু সেউজীয়া (বঙালী: লাল-সবুজ)
ব্যৱহাৰ	জাতীয় পতাকা
অনুপাত	৩:৫
গ্ৰহন কৰা তাৰিখ	১৭ জানুৱাৰী ১৯৭২
সজ্জা	সেউজীয়া আয়তক্ষেত্ৰ মাজত ৰঙা বৃত্ত।
	বাংলাদেশৰ ছিভিল এনচাইন
ব্যৱহাৰ	Civil ensign
সজ্জা	ৰঙা আয়তক্ষেত্ৰৰ ঊৰ্ধ্বত-বাম কোয়াড্ৰ্যাণ্টত বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা
	বাংলাদেশৰ নেভাল এনচাইন
ব্যৱহাৰ	Naval ensign
সজ্জা	বগা এনচাইনৰ ক্যাণ্টত বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা
	১৯৭১ চনৰ স্বাধীনতা যুদ্ধত ব্যবহৃত পতাকা
ব্যৱহাৰ	পুৰণি পতাকা Vexillological description
গ্ৰহন কৰা তাৰিখ	২ মাৰ্চ ১৯৭১
সজ্জা	সেউজীয়া আয়তক্ষেত্ৰ মাজত ৰঙা বৃত্ত, তেতিয়া মধ্যত বাংলাদেশৰ মানচিত্ৰ

বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা সেউজীয়া আয়তক্ষেত্ৰৰ মাজত ৰঙা বৃত্তৰে গঠিত। সেউজীয়া ৰং বাংলাদেশৰ সেউজীয়া প্ৰকৃতি তথা তাৰুণ্যৰ প্ৰতীক আৰু বৃত্তৰ ভিতৰত থকা ৰঙা ৰং উদীয়মান সূৰ্য আৰু স্বাধীনতা আন্দোলনত আত্মবলিদান দিয়া লোকসকলৰ তেজৰ প্ৰতীক। বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকাৰ এই ৰূপ ১৯৭২ চনৰ ১৭ জানুৱাৰীত চৰকাৰীভাৱে গৃহীত হয়।

১৯৭১ চনত বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়ত প্ৰায় একেই ধৰণৰ এখন পতাকা ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল যাৰ মাজত ৰঙা বৃত্তৰ ভিতৰত হালধীয়া ৰঙৰ এখন মানচিত্ৰ আছিল। ১৯৭২ চনৰ ১২ জানুৱাৰীত পতাকাখনৰ পৰা মানচিত্ৰখন আঁতৰোৱা হয়।^[1] পতাকাৰ উভয়ফালে সঠিকভাৱে মানচিত্ৰখন ফুটাই তোলাৰ অসুবিধাই আছিল পতাকাখনৰ পৰা মানচিত্ৰখন আঁতৰোৱাৰ অন্যতম কাৰণ।^[2]

ইতিহাস

১৯৭১ চনৰ স্বাধীনতা যুদ্ধত ব্যৱহৃত পতাকাৰ উপৰত ভিত্তি কৰি এই পতাকা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়, তেতিয়া মধ্যৰ ৰঙা বৃত্তত বাংলাদেশৰ মানচিত্ৰ আছিল, পৰৱৰ্তী সময়ত পতাকাক সহজ কৰি, মানচিত্ৰ খন বাদ দিয়া হয়। বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা, জাপানৰ জাতীয় পতাকাৰ লগত মিল আছে, কিন্তু পাৰ্থক্য হৈছে বাংলাদেশৰ সেউজীয়াৰ ঠাইত, জাপানীসকলে বগা ব্যবহাৰ কৰে। ৰঙা বৃত্তটো একাষে অলপ চাপি আছে, যেতিয়া পতাকা উৰি থাকে তেতিয়া যেন ই পতাকাৰ মাজত থকা যেন দেখা যায়।

১৯৭০ চনৰ ৭ জুনত তৎকালীন পূৰ্ব পাকিস্তানৰ ৰাজধানী ঢাকাৰ পল্টন ময়দানত অনুষ্ঠিত ছাত্ৰসকলৰ এক সামৰিক কুচকাওয়াজত বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ অংশ গ্ৰহণৰ কথা আছিল। এই লক্ষ্যৰে ছাত্ৰসকলৰ দ্বাৰা এক জয়বাংলা বাহিনী, বা 'ফেব্ৰুৱাৰী ১৫ বাহিনী' গঠন কৰা হয়। ছাত্ৰ নেতাসকলে এই বাহিনীৰ এক পতাকা তৈয়াৰ কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয়। এই লক্ষ্যৰে ১৯৭০ চনৰ ৬ জুনত ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাৰ্জেণ্ট জহুৰুল হক হলৰ (তৎকালীন ইকবাল হল) ১০৮ নং কক্ষত ছাত্ৰলীগ নেতা আ স ম আবদুৰ ৰব, শাহজাহান ছিৰাজ, কাজী আৰেফ আহমদ, মাৰ্ছেল মনিৰুল ইছলাম পতাকাৰ পৰিকল্পনা সম্পৰ্কে বৈঠক বহে। এই বৈঠকত আৰু উপস্থিত আছিল ছাত্ৰলীগ নেতা স্বপন কুমাৰ চৌধুৰী, জগন্নাথ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ (তৎকালীন জগন্নাথ কলেজ) ছাত্ৰলীগ নেতা নজৰুল ইছলাম, কুমিল্লা জিলা ছাত্ৰলীগৰ সাধাৰণ সম্পাদক তথা কেন্দ্ৰীয় ছাত্ৰনেতা শিৱনাৰায়ন দাস, প্ৰকৌশল বিশ্ববিদ্যালয় ছাত্ৰলীগৰ সাধাৰণ সম্পাদক হাছানুল হক ইনু আৰু ছাত্ৰনেতা ইউছুফ ছালাউদ্দিন আহমেদ।

সভাত কাজী আৰেফৰ প্ৰাথমিক প্ৰস্তাৱনাৰ উপৰত ভিত্তি কৰি আলোচনাৰ শেষত সেউজীয়া ভূমিৰ উপৰত ৰঙা সূৰ্যৰ মাজত হালধীয়া ৰঙেৰে বাংলাৰ মানচিত্ৰ খচিত পতাকা তৈয়াৰ কৰাৰ সিদ্ধান্ত হয়। কামৰুল আলম খান (খসৰু) তেতিয়া ঢাকা নিউ মাৰ্কেটৰ এক বিহাৰী দৰ্জিৰ দোকানৰ পৰা ডাঙৰ এটুকুৰা সেউজীয়া কাপোৰৰ মাজত ৰঙা বৃত্ত এটা ছিলাই কৰি আনে; ইয়াৰ পিছত ইউছুফ ছালাউদ্দিন আহমেদ আৰু হাছানুল হকে ইনু প্ৰকৌশল বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কায়েদে আজম হল (বৰ্তমানে তিতুমীৰ হল)ৰ ৩১২ নং কক্ষৰ এনামুল হকৰ ওচৰৰ পৰা মানচিত্ৰৰ কিতাপ আনি ট্ৰেছিং পেপাৰত পূৰ্ব পাকিস্তানৰ মানচিত্ৰ অংকণ কৰে। ছাত্ৰনেতা শিবনাৰায়ণ দাসে শেষত তেওঁৰ নিপুন হাতেৰে মানচিত্ৰখন ৰঙা বৃত্তৰ মাজত আঁকে।

১৯৭১ চনৰ ২ মাৰ্চত ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ত বাংলাদেশৰ ইতিহাসত প্ৰথম জাতীয় পতাকা উত্তোলন কৰেছিল ছাত্ৰ নেতা আ.স.ম. আব্দুৰ ৰবে। তেওঁ সেই সময়ত ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ ইউনিয়নৰ উপ-সভাপতি আছিল। পূৰ্ব পাকিস্তানৰ চিহ্ন চন্দ্ৰ তৰা ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ এই নতুন প্ৰতীক তৈয়াৰ কৰা হৈছিল। চিআইএ ৱৰ্ল্ড ফেক্টবুক অনুযায়ী বাংলাদেশৰ সেউজীয়া প্ৰকৃতি বুজাবলৈ পতাকাত সেউজীয়া ৰং ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।

শেখ মুজিবুৰ ৰহমানে মাৰ্চ ২৩ তাৰিখে তেওঁৰ বাসভৱনত, স্বাধীনতা ঘোষণাৰ আগেয়ে পতাকা উত্তোলন কৰেছিল। পৰবৰ্তী সময়ত ১৯৭২ চনত শেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ চৰকাৰে শিবনাৰায়ণ দাসৰ ডিজাইনকৃত পতাকাৰ মাজৰ মানচিত্ৰখন বাদ দি পতাকাৰ মাপ, ৰঙ আৰু তাৰ ব্যাখ্যা সম্বলিত এক প্ৰতিবেদন দিবলৈ কামৰুল হাছানক দায়িত্ব দিয়ে। কামৰুল হাছানৰ দ্বাৰা পৰিমাৰ্জিত ৰূপটোৱে বৰ্তমান বাংলাদেশৰ জাতীয় পতাকা।

পতাকাৰ মাপ

গণপ্ৰজাতন্ত্ৰী বাংলাদেশৰ পতাকা বিধিমালা, ১৯৭২ চন অনুযায়ী জাতীয় পতাকাৰ মাপৰ সুনিৰ্দিষ্ট বিৱৰণ নিম্নলিখিত:^[5]

‘জাতীয় পতাকা’ গাঢ় সেউজীয়া ৰঙৰ হ'ব লাগিব আৰু ১০:৬ দৈৰ্ঘ্য তথা প্ৰস্থৰ আয়তক্ষেত্ৰৰ সেউজীয়া ৰঙৰ মাজত এটা ৰঙা ৰঙৰ বৃত্ত থাকিব লাগিব।
ৰঙা বৃত্তটো পতাকাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ এক-পঞ্চমাংশ ব্যাসাৰ্ধ বিশিষ্ট হ'ব লাগিব। পতাকাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ন-বিংশতিতম অংশ হাতেৰে অঁকা উলম্ব ৰেখা আৰু পতাকাৰ প্ৰস্থৰ মধ্যবৰ্তী বিন্দু হাতেৰে অঁকা আনুভূমিক ৰেখাৰ পৰস্পৰ ছেদবিন্দুত বৃত্তৰ কেন্দ্ৰ হ'ব লাগিব।
পতাকাৰ সেউজীয়া পটভূমিত হ'ব প্ৰতি হাজাৰত প্ৰোচিয়ন ব্ৰিলিয়ান্ট গ্ৰীন এইচ-২ আৰএচ ৫০ পাৰ্টচ আৰু ৰঙা বৃত্তকাৰ অংশত হ'ব প্ৰতি হাজাৰত প্ৰোচিয়ন ব্ৰিলিয়ান্ট অৰেঞ্জ এইচ-২ আৰএচ ৬০ পাৰ্টচ।

পতাকা ব্যৱহাৰৰ মাপ

ভৱন ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত পতাকাৰ বিভিন্ন মাপসমূহ হ'ল—

১০ বাই ৬ ফুট (৩.০ বাই ১.৮ মিটাৰ)
৫ বাই ৩ ফুট (১.৫২ বাই ০.৯১ মিটাৰ)
২.৫ বাই ১.৫ ফুট (৭৬০ বাই ৪৬০ মিলিমিটাৰ)

মটৰগাড়ীত ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত পতাকাৰ বিভিন্ন মাপসমূহ হ'ল—

ক) ১৫ বাই ৯ ইঞ্চি (৩৮০ বাই ২৩০ মিলিমিটাৰ) (ডাঙৰ গাড়ীৰ ক্ষেত্ৰত)

খ) ১০ বাই ৬ ইঞ্চি (২৫০ বাই ১৫০ মিলিমিটাৰ) (সৰু গাড়ীৰ ক্ষেত্ৰত

আন্তৰ্জাতিক তথা দ্বিপাক্ষিক অনুষ্ঠানত ব্যৱহাৰৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত টেবুল পতাকাৰ মাপ হ'ল— ১০ বাই ৬ ইঞ্চি (২৫০ বাই ১৫০ মিলিমিটাৰ)

ব্যাখ্যা: পতাকাৰ দৈৰ্ঘ্য ১০ ফুট হলে প্ৰস্থ হ'ব ৬ ফুট, ৰঙা বৃত্তৰ ব্যাসাৰ্ধ হ'ব ২ ফুট, পতাকাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ৪.৫ ফুট ওপৰত প্ৰস্থৰ প্ৰায় মাজভাগত অঙ্কিত আনুপাতিক ৰেখাৰ ছেদবিন্দু হ'ব ৰঙা বৃত্তৰ কেন্দ্ৰবিন্দু।

পতাকাৰ ব্যৱহাৰবিধি

গুৰুত্বপূৰ্ণ চৰকাৰী ভৱন তথা কাৰ্যালয়সমূহ 'বাংলাদেশৰ পতাকা' উত্তোলন কৰা হয়।^[5]

চৰকাৰী বাসভৱন

নিন্মলিখিত ব্যক্তিসমূহৰ চৰকাৰী বাসভৱনত ‘পতাকা’ উত্তোলন কৰা হয়:

ৰাষ্ট্ৰপতি
প্ৰধানমন্ত্ৰী
জাতীয় সংসদৰ স্পীকাৰ
বাংলাদেশৰ প্ৰধান বিচাৰপতি
মন্ত্ৰীবৰ্গ
চীফ হুইপ
জাতীয় সংসদৰ ডেপুটি স্পীকাৰ
জাতীয় সংসদৰ বিৰোধী দলীয় নেতা
মন্ত্ৰীৰ পদমৰ্যাদাসম্পন্ন ব্যক্তিবৰ্গ
প্ৰতিমন্ত্ৰীবৰ্গ
প্ৰতিমন্ত্ৰীৰ পদমৰ্যাদাসম্পন্ন ব্যক্তিবৰ্গ
উপমন্ত্ৰীবৰ্গ
উপমন্ত্ৰীৰ পদমৰ্যাদাসম্পন্ন ব্যক্তিবৰ্গ
বিদেশত অবস্থিত বাংলাদেশী কূটনীতিবিদ /কনচুলাৰ মিছনসমূহৰ প্ৰধানসকল
ৰঙামাটি, খাগড়াছড়ি আৰু বান্দৰবান জিলাৰ স্থানীয় চৰকাৰ পৰিষদৰ চেয়াৰমেনসকল

মটৰগাড়ী তথা জলজাহাজ

নিন্মলিখিত ব্যক্তিসমূহৰ মটৰগাড়ী তথা জলজাহাজত ‘পতাকা’ উত্তোলন কৰাৰ অধিকাৰ আছে:

জাতীয় সংসদৰ স্পীকাৰ
বাংলাদেশৰ প্ৰধান বিচাৰপতি
মন্ত্ৰীবৰ্গ
চীফ হুইপ
জাতীয় সংসদৰ ডেপুটি স্পীকাৰ
জাতীয় সংসদৰ বিৰোধী দলীয় নেতা
মন্ত্ৰীৰ পদমৰ্যাদাসম্পন্ন ব্যক্তিবৰ্গ
বিদেশত অবস্থিত বাংলাদেশী কূটনীতিবিদ /কনচুলাৰ মিছনসমূহৰ প্ৰধানসকল

উত্তোলন

নিম্নলিখিত দিৱসসমূহ উপলক্ষে বাংলাদেশৰ সমূহ চৰকাৰী তথা বেচৰকাৰী ভৱনসমূহত তথা বিদেশত অৱস্থিত কূটনৈতিক মিছনৰ কাৰ্যালয় তথা কনচুলাৰ পোষ্টসমূহত বাংলাদেশৰ পতাকা উত্তোলন কৰা হয়:

(ক) মহানবীৰ জন্ম দিবস (ঈদ-এ-মিলাদুন্নবী)

(খ) ২৬ মাৰ্চ স্বাধীনতা দিবস

(গ) ১৬ ডিচেম্বৰ বিজয় দিবস

(ঘ) বাংলা চৰকাৰৰ দ্বাৰা পালন কৰা আন দিৱসসমূহ

অৰ্ধনমিত

নিম্নলিখিত দিৱসসমূহত ‘পতাকা’ অৰ্ধনমিত ৰখা হয়:

(ক) ২১ ফেব্ৰুৱাৰী ছহিদ দিৱস

(খ) ১৫ আগষ্ট জাতীয় শোক দিবস

(গ) বাংলা চৰকাৰৰ দ্বাৰা পালন কৰা আন দিৱসসমূহ

আলোকচিত্ৰৰ ভঁৰাল

বিমান বাহিনীৰ ব্যৱহৃত পতাকা, পতাকাৰ অনুপাত ১:২
১৯৭১ চনত ঢাকা বিশ্ববিদ্যালায়ৰ এই স্থানতেই সৰ্ব প্ৰথম জাতীয় পতাকা উত্তোলন কৰা হৈছিল‌
৬ মাৰ্চ ১৯৭১ ৰ পৰা ১৭ জানুৱাৰী ১৯৭২ লৈ ব্যৱহৃত বাংলাদেশৰ পতাকা
খেতিপথাৰত বাংলাদেশৰ পতাকা হাতত লৈ থকা মূহুৰ্তত কেইজনমান শিশু

তথ্যসূত্ৰ

↑ "Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh.
↑ Flag of Bangladesh, Flags of the World.
↑ "Colours of the Flag" (ইংৰাজী ভাষাত). Rob Raeside. https://flagspot.net/flags/bd'.html#col। আহৰণ কৰা হৈছে: February 16, 2014.
↑ "Pantone Color Picker" (ইংৰাজী ভাষাত). Pantone LLC. http://www.pantone.com/pages/pantone/colorfinder.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: February 16, 2014.
↑ ^5.0 ^5.1 "PEOPLE’S REPUBLIC OF BANGLADESH FLAG RULES, 1972 (Revised up to May, 2010) এৰ অনূদিত বাংলা পাঠ"। মন্ত্ৰিপৰিষদ বিভাগ।

বাহ্যিক সংযোগ

"বাংলাদেশ" (ইংৰাজী ভাষাত). fotw.info. https://www.fotw.info/flags/bd.html.
ফাৰুক, একেএম (২০১২). "জাতীয় পতাকা". In ইছলাম, সিৰাজুল; জামাল, আহমেদ এ. (বঙালী ভাষাত). বাংলাপিডিয়া (২য় সম্পাদনা). বাংলাদেশ এছিয়াটিক ছোছাইটি. http://en.banglapedia.org/index.php?title=National_Flag.

[d-1] "Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh.

[fotw-2] Flag of Bangladesh, Flags of the World.

[flagspot.net-3] "Colours of the Flag" (ইংৰাজী ভাষাত). Rob Raeside. https://flagspot.net/flags/bd'.html#col। আহৰণ কৰা হৈছে: February 16, 2014.

[pantone.com-4] "Pantone Color Picker" (ইংৰাজী ভাষাত). Pantone LLC. http://www.pantone.com/pages/pantone/colorfinder.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: February 16, 2014.

[cabinet.portal.gov.bd-5] 5.0 ^5.1 "PEOPLE’S REPUBLIC OF BANGLADESH FLAG RULES, 1972 (Revised up to May, 2010) এৰ অনূদিত বাংলা পাঠ"। মন্ত্ৰিপৰিষদ বিভাগ।

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]