মাতৃতান্ত্ৰিক ধৰ্ম

কোনো এক বা একাধিক দেৱীৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া ধৰ্ম হৈছে মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্ম বা মাতৃতান্ত্ৰিক ধৰ্ম।^[1] এই শব্দটো প্ৰাগঐতিহাসিক মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মৰ তত্ত্বসমূহক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় যিবোৰ জোহান জেকব বাচোফেন, জেন এলেন হেৰিছন আৰু মাৰিজা গিমবুটাছৰ দৰে পণ্ডিতে প্ৰস্তাৱ কৰিছিল আৰু পিছলৈ দ্বিতীয় ঢৌৰ নাৰীবাদে জনপ্ৰিয় কৰি তুলিছিল। বিংশ শতিকাত এই প্ৰথাসমূহ পুনৰুজ্জীৱিত কৰাৰ ফলত দেৱী আন্দোলন (ইংৰাজী: Goddess movement) হয়।

ইতিহাস[সম্পাদনা কৰক]

প্ৰত্ন প্ৰস্তৰ যুগৰ নাৰীৰূপী শুক্ৰগ্ৰহৰ মূৰ্তি

১৮৬১ চনত জোহান জেকব বাচোফেনে মাদাৰ ৰাইট: এন্স ইনভেষ্টিগেচন অৱ দ্য ৰিলিজিয়াছ এণ্ড জুৰিডিকেল কেৰেক্টাৰ অৱ মেট্ৰিয়াৰ্কি ইন দ্য এন্সিয়েণ্ট ৱৰ্ল্ড প্ৰকাশ কৰাৰ পিছত প্ৰাগঐতিহাসিক মাতৃতন্ত্ৰৰ ধাৰণাটো প্ৰৱৰ্তিত হয়। তেওঁ‌ ধাৰণা কৰিছিল যে ঐতিহাসিক পিতৃপুৰুষসকল তুলনামূলকভাৱে শেহতীয়া বিকাশ, যি পূৰ্বৰ আদিম মাতৃতন্ত্ৰৰ অৱস্থান লৈছিল আৰু "চ্থনিক-মাতৃত্ব" নামৰ প্ৰাগঐতিহাসিক ধৰ্মৰ ধাৰণা দিছিল। বাচোফেনে এনে এটা আৰ্হি উপস্থাপন কৰিছে মাতৃতন্ত্ৰবাদী সমাজ আৰু চথনিক ৰহস্যপন্থী ধৰ্মৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ চাৰিটা পৰ্যায়ৰ ভিতৰত দ্বিতীয়টো পৰ্যায়। প্ৰথম পৰ্যায়টোক তেওঁ "হেটাৰিজম" বুলি অভিহিত কৰিছিল, যাৰ বৈশিষ্ট্য হৈছে বহুপ্ৰেমী আৰু কমিউনিষ্ট জীৱনশৈলী চৰ্চা কৰা প্ৰত্নতাত্ত্বিক যুগৰ চিকাৰী-সংগ্ৰাহক সমাজ। দ্বিতীয় পৰ্যায়টো হৈছে নৱপ্ৰস্তৰ যুগ, কৃষিৰ এটা মাতৃতান্ত্ৰিক চান্দ্ৰ পৰ্যায় আৰু ইয়াৰ প্ৰাৰম্ভিক ৰূপ ডিমিটাৰ প্ৰধান দেৱী। ইয়াৰ পিছত উদীয়মান পিতৃতন্ত্ৰৰ "ডাইঅ'নিছিয়ান" পৰ্যায়, অৱশেষত পিতৃতন্ত্ৰৰ "এপ'ল'নিয়ান" পৰ্যায় আৰু ধ্ৰুপদী প্ৰাচীন কালত সভ্যতাৰ আবিৰ্ভাৱ হয়।^[2] এই সময়ছোৱা যে পিতৃতন্ত্ৰৰ আগমনৰ লগে লগে স্থানচ্যুত হোৱা সোণালী যুগ সেই ধাৰণাটো প্ৰথমে ফ্ৰেড্ৰিখ এংগেলছে তেওঁৰ দ্য অৰিজিন অৱ দ্য ফেমিলি, প্ৰাইভেট প্ৰপাৰ্টি এণ্ড দ্য ষ্টেটত বৰ্ণনা কৰিছিল।^[3]

মিনোয়ান সভ্যতাৰ মূল পুনৰ আৱিষ্কাৰক আৰু প্ৰচাৰক ব্ৰিটিছ পুৰাতত্ত্ববিদ ছাৰ আৰ্থাৰ ইভান্সে বিশ্বাস কৰিছিল যে মিনোয়ান ধৰ্মই কম বেছি পৰিমাণে একচেটিয়াভাৱে এগৰাকী মাতৃ দেৱীক পূজা কৰে আৰু তেওঁৰ এই মতামতে বিংশ শতিকাৰ প্ৰথম অংশত প্ৰভাৱ পেলাইছিল। আধুনিক পণ্ডিতসকল এই কথাত একমত যে মাতৃ বা প্ৰকৃতি দেৱী সম্ভৱতঃ প্ৰধান দেৱী আছিল, কিন্তু পুৰুষ দেৱতাও আছিল।

১৯০০ চনৰ আৰম্ভণিতে ইতিহাসবিদ জেন এলেন হেৰিছনে এই তত্ত্ব আগবঢ়াইছিল যে অলিম্পিয়ান দেৱ-দেৱীৰ গোটে পূৰ্বৰ ধৰিত্ৰী দেৱী পূজাৰ ঠাই লয়।^[4]

ৰবাৰ্ট গ্ৰেভছে ১৯৫০ চনত তেওঁৰ দ্য গ্ৰীক মিথছ আৰু দ্য হোৱাইট গডেছত প্ৰাগঐতিহাসিক মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মৰ ধাৰণা দিছিল আৰু তেওঁৰ উপন্যাস চেভেন ডেজ ইন নিউ ক্ৰিটত মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মৰ সৈতে ভৱিষ্যতৰ সমাজৰ বিশদ চিত্ৰণ দিছিল।^[5]

গ্ৰেভছ আৰু অন্যান্য উৎসৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ অষ্ট্ৰিয়াৰ অতিবাস্তৱবাদী উলফগেং পালেনে তেওঁৰ পেইছ ইণ্টাৰডিট ("নিষিদ্ধ ভূমি") চিত্ৰখনত এগৰাকী দেৱীৰ আধিপত্য আৰু পুৰুষ দেৱতাৰ প্ৰতীক হিচাপে পতিত, উল্কাপিণ্ডৰ দৰে গ্ৰহৰ এক এপ'কেলিপ্টিক প্ৰাকৃতিক দৃশ্য অংকন কৰিছে।

দ্বিতীয় ঢৌৰ নাৰীবাদ আৰু দেৱী আন্দোলন[সম্পাদনা কৰক]

বাচোফেন আৰু গ্ৰেভছৰ ধাৰণাসমূহ ১৯৭০ চনত দ্বিতীয় ঢৌৰ নাৰীবাদীসকলে গ্ৰহণ কৰিছিল, যেনে লেখক মাৰ্লিন ষ্টোন, যি প্ৰত্ন প্ৰস্তৰ যুগৰ শুক্ৰৰ মূৰ্তিসমূহক প্ৰাগঐতিহাসিক মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মৰ প্ৰমাণ হিচাপে লৈছিল। তেওঁ মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মসমূহক আধ্যাত্মিক প্ৰজ্ঞা, উৰ্বৰতা, জীৱন, শক্তিৰ প্ৰধান প্ৰতীক হিচাপে "সৰ্পৰ পন্থা" এটা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা বুলি উপস্থাপন কৰে।^[6]

ইয়াৰ উপৰিও নৃতত্ত্ববিদ মাৰিজা গিমবুটাছে ১৯৭০ চনত নাৰীবাদী পুৰাতত্ত্বৰ ক্ষেত্ৰখনৰ প্ৰৱৰ্তন কৰে। তেওঁৰ গ্ৰন্থ দ্য গডেছ এণ্ড গডছ অৱ অল্ড ইউৰোপ (১৯৭৪), দ্য লেংগুৱেজ অৱ দ্য গডেছ (১৯৮৯), আৰু দ্য চিভিলাইজেচন অৱ দ্য গডেছ (১৯৯১) ব্ৰঞ্জ যুগত নৱপ্ৰস্তৰ যুগৰ দেৱীকেন্দ্ৰিক বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ ঠাইত পিতৃতন্ত্ৰ বা "এণ্ড্ৰক্ৰেটিক" সংস্কৃতিৰ উৎপত্তি হোৱা বুলি কোৱা তত্ত্বৰ বাবে মানক গ্ৰন্থ হৈ পৰিছিল।^[7] এই তত্ত্বসমূহ ১৯৭০ চনত মতাদৰ্শগত দৃষ্টিকোণৰ পৰা যদিও বিদ্বান অনুমান (ইংৰাজী: scholarly hypotheses) হিচাপে উপস্থাপন কৰা হৈছিল, কিন্তু ইয়াৰ দ্বাৰা নাৰীবাদী আধ্যাত্মিকতা আৰু বিশেষকৈ নব্য পৌত্তলিকতাবাদৰ নাৰীবাদী শাখাসমূহো প্ৰভাৱিত হৈছিল যিবোৰ ১৯৭০ চনৰ সময়ছোৱাতো উদ্ভৱ হৈছিল। গতিকে মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্মও নৱপৌত্তলিকতাৰ বৃহত্তৰ ক্ষেত্ৰখনৰ ভিতৰত থকা এটা সমসাময়িক নতুন ধৰ্মীয় আন্দোলন, যাক সাধাৰণতে দেৱী আন্দোলন বুলি জনা যায়।^[8]

আধুনিক নৃতত্ত্ববিদসকলৰ অধিকাংশই প্ৰাগঐতিহাসিক মাতৃতন্ত্ৰৰ ধাৰণাটোক নাকচ কৰে, কিন্তু সমগ্ৰ মানৱ ইতিহাসত মেট্ৰিলিনিয়াল আৰু মেট্ৰিফ'কেল গোটসমূহক স্বীকৃতি দিয়।^[9]^[10] (যদিও মেট্ৰিলিনিয়াল বংশই মাতৃতন্ত্ৰৰ ৰাজনৈতিক শাসনক বুজাবই লাগিব বুলি ক'ব নোৱাৰি)। মেট্ৰিলিলিয়েলিটি বা মেট্ৰিল'কেলিটি কিছুমান প্ৰাগঐতিহাসিক চিকাৰী-সংগ্ৰাহক গোটত দেখা গৈছিল আৰু সম্ভৱতঃ প্ৰাচীন কালত ই সাধাৰণ আছিল। আধুনিক নৃতত্ত্ববিদসকলে চিকাৰী-সংগ্ৰাহকৰ (আমাৰ পূৰ্বপুৰুষ) মাজত আত্মীয়তা আৰু বাসস্থানৰ এক মোটামুটি নমনীয় ব্যৱস্থা লক্ষ্য কৰিছে। ই মেট্ৰিলিনিয়াল আৰু/বা পেট্ৰিলিনিয়াল, মেট্ৰিলোকেল আৰু/বা মেট্ৰিলোকেল হ’ব পাৰে।^[11] কেইবাজনো বিজ্ঞানীয়েও একচেটিয়া মেট্ৰিল’কেলিটি (মেট্ৰিলিলিনেলিটি) বা পেট্ৰিল’কেলিটিৰ (পেট্ৰিলিলিনেলিটি) ধাৰণাক খণ্ডন কৰি চিকাৰী-সংগ্ৰাহক সম্প্ৰদায়ৰ বহুস্থানীয়তাৰ পোষকতা কৰে। লগতে কিছুমান বৈজ্ঞানিক তথ্যই বিৱৰ্তনৰ এক শাৰীৰ তত্ত্বক খণ্ডন কৰে, যি দাবী কৰিছিল যে প্ৰাচীন সমাজখন একান্তভাৱে মাতৃতন্ত্ৰবাদী আছিল আৰু কিছু সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তনৰ পিছতহে ই পিতৃতন্ত্ৰলৈ গতি কৰিছিল। আধুনিক তথ্যই এই দৃষ্টিভংগীক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰে। ^[12] উদাহৰণস্বৰূপে, একে সময়তে পশুপালক-কৃষকসকলৰ অ-পশুপালকতকৈ অধিক পিতৃ-স্থানীয় আৰু পিতৃবংশীয় হোৱাৰ প্ৰৱণতা থাকে। ^[13]

সমসাময়িক আধ্যাত্মিকতাত দেৱী আন্দোলন ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে নাৰীয়ে নিজকে শক্তিহীনতাৰ পৰা নিজকে পৃথক কৰাৰ আৰু নিজকে শক্তিশালী বুলি মানি লোৱা আৰু এই কথাত উপনীত হোৱাৰ এক উপায়।

নাৰীবাদী আন্দোলনত নাৰীসকলে নিজৰ আধ্যাত্মিকতা প্ৰকাশ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত দেৱী আধ্যাত্মিকতা ব্যৱহাৰ কৰা হোৱা নাছিল কাৰণ তেওঁলোকে ইয়াৰ মাজৰ সম্পৰ্কটো দেখা নাছিল আৰু ইয়াক মহিলাসকলে সন্মুখীন হোৱা বিভিন্ন পৰিস্থিতি আৰু পৰিঘটনা প্ৰকাশ কৰাৰ উপায় হিচাপে উপযুক্ত বুলি ভাবিছিল। লগতে নাৰী আধ্যাত্মিকতা আৰু জেৰণ্টোলজী ইটোৱে সিটোৰ পৰা ঘনিষ্ঠভাৱে উৎপন্ন বা সম্পৰ্কিত কাৰণ নাৰী আধ্যাত্মিকতাই নতুন প্ৰজন্ম আৰু তেওঁলোকে নিজৰ আৰু চৌপাশৰ জগতখনৰ সৈতে কেনেকৈ যোগাযোগ স্থাপন কৰিব লাগে তাৰ ওপৰত অতি ঘনিষ্ঠভাৱে গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। কিন্তু ইয়াক বয়সস্থ নাৰীৰ ফালেও ঠেলি দিয়া উচিত কাৰণ নাৰীসুলভ আধ্যাত্মিকতা, যিদৰে আধ্যাত্মিকতা সকলো বয়সৰ মানুহৰ মাজত পোৱা যায়।^[14]

দেৱী আন্দোলন আৰু নাৰী আন্দোলন কেতিয়াবা ইটোৱে সিটোৰ লগত ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত হৈ আহিছে। এটা উদাহৰণ হ ’ ল শাৰীৰিক স্বায়ত্তশাসনৰ ধাৰণা। বহু নাৰীবাদী আন্দোলন আৰু নেতাই বিশ্বাস কৰে যে বহু বছৰ ধৰি নাৰীৰ শৰীৰত অত্যাচাৰ চলি আহিছে, উদাহৰণস্বৰূপে কিছুমান ধৰ্মীয় গোটক লক্ষ্য কৰি বেশ্যাৰ লজ্জাজনক অভিযোগ উত্থাপন কৰা হৈছে। এই আন্দোলনৰ সদস্যসকলে নাৰীক শোষণ কৰা দেখিছে আৰু বিশ্বাস কৰে যে ই নাৰীৰ বিৰুদ্ধে হিংসাত বৃহৎ ভূমিকা পালন কৰিছে।^[15]

ত্ৰিগুণ দেৱী আৰু অন্যান্য দেৱী[সম্পাদনা কৰক]

আন্দোলন আৰু অন্যান্য আধ্যাত্মিক গোটৰ ভিতৰত ত্ৰিগুণ দেৱী নামেৰে জনাজাত এক দেৱী আছে, যিগৰাকী হৈছে এগৰাকী নাৰীৰ পৰ্যায় বা জীৱনৰ প্ৰতিনিধি। সদস্যসকলে কয়, ই কঠোৰভাৱে মহিলাৰ বাবে নহয় কিন্তু শৈশৱ, পৰিপক্বতা আৰু বাৰ্ধক্যৰ মাজেৰে সাধাৰণ পথ-প্ৰদৰ্শনৰ বাবে কিন্তু ই মহিলাৰ সৈতে শক্তিশালীভাৱে সম্পৰ্কিত। ত্ৰিগুণ দেৱী হৈছে এনে এক দেৱী যাক নব্য পৌত্তলিক গোটৰ এক বৃহৎ অংশই পূজা কৰে। এই আন্দোলনবোৰত তেওঁক এনে এগৰাকী দেৱী হিচাপে দেখা যায় যি মানুহক সকলো বয়সতে তেওঁলোকৰ জীৱনত কি ঘটি আছে সেই কথা বুজিবলৈ সহায় কৰে। অনেকে বিশ্বাস কৰে যে নাৰীৰ ভিতৰত যিবোৰ পৰ্যায়ৰ মাজেৰে ত্ৰিগুণ দেৱীয়ে তেওঁলোকক পথ প্ৰদৰ্শন কৰে, সেইবোৰ হৈছে কুমাৰী/যৌৱন, তাৰ পিছত মাতৃ আৰু প্ৰেমিকা আৰু শেষত জ্ঞানী নাৰী। এই সকলোবোৰ পৌত্তলিক মানুহ আৰু তেওঁলোকৰ বিশ্বাসৰ পৰা শিপাই আছে যদিও সময়ৰ লগে লগে পৰিৱৰ্তনৰ মাজেৰে পাৰ হৈ গৈছে। তথাপিও তাই তেওঁ‌ৰ মূল প্ৰতিনিধিত্ব একেই আছে।^[16]

এফ্ৰোডাইটি - প্ৰেমৰ দেৱী
অদিতি - দেৱতাৰ মাতৃ
কেলিস্পো - মৌনতাৰ দেৱী
দুৰ্গা - যোদ্ধা দেৱী
ইননা - স্বৰ্গৰ ৰাণী, বৰষুণ আৰু চন্দ্ৰৰ পোহৰৰ দেৱী
হাৰমনিয়া - সমন্বয়ৰ দেৱী
ত্ৰিপুৰা সুন্দৰী - পৰম সৰ্বশক্তিমান দেৱী

সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱ[সম্পাদনা কৰক]

মাতৃ দেৱী মনোবিশ্লেষণৰ এক বহুলভাৱে স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত আৰ্কিটাইপ^[17] আৰু ঐতিহাসিক বহুদেৱবাদৰ অসংখ্য ধৰ্মীয় পৰম্পৰাৰ পৰা পৃথিৱী মাতৃ আৰু আকাশৰ দেৱীসকলৰ পূজাৰ বিষয়ে জনা যায়, বিশেষকৈ ধ্ৰুপদী সভ্যতাত, যেতিয়া বহুতো দেৱীৰ বাবে মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।

সমালোচনা[সম্পাদনা কৰক]

প্ৰাচীন মাতৃতন্ত্ৰ ধৰ্ম ঐতিহাসিকভাৱে আছিল নে নাই সেই লৈ বিতৰ্ক অব্যাহত আছে।^[18] আমেৰিকাৰ পণ্ডিত কেমিল পাগলিয়াই যুক্তি দিছে যে "পৃথিৱীৰ কোনো ঠাইতে কোনো সময়তে মাতৃতন্ত্ৰৰ অস্তিত্বক সমৰ্থন কৰা প্ৰমাণৰ টুকুৰাও নাই," আৰু ইয়াৰ উপৰিও "মহান মাতৃ দেৱীসকলৰ নৈতিক দুৰ্বলতাক পুনৰুত্থান কৰা সেই আমেৰিকান নাৰীবাদীসকলে সুবিধাজনকভাৱে পাহৰি গৈছে তেওঁলোকক."^[19] পণ্ডিত চিন্থিয়া এলাৰে তেওঁৰ গ্ৰন্থ The Myth of Matriarchal Prehistory-ত (২০০০) মাতৃতন্ত্ৰৰ প্ৰাগঐতিহাসিক ধাৰণাটোৰ উৎপত্তি, ইয়াৰ ঐতিহাসিক সঠিকতাৰ পক্ষত আৰু বিপক্ষে প্ৰমাণ আৰু আধুনিক নাৰীবাদৰ বাবে এই ধাৰণাটো ভাল নেকি সেই বিষয়ে আলোচনা কৰিছে।^[20]

কবিতা মায়াই দেৱী নাৰীবাদত জাতিগত মিশ্ৰণৰ অনুভূত অভাৱৰ কথা আঙুলিয়াই দিয়া পণ্ডিতসকলৰ উদ্ধৃতি দি যুক্তি আগবঢ়ায় যে দেৱী আন্দোলনত "শ্বেতাংগ দেৱী নাৰীবাদী আৰু ৰঙীন [ছালৰ] নাৰীৰ মাজত অসমান সম্পৰ্কীয় গতিশীলতা" অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে, আৰু কয় যে ই ঔপনিৱেশিক আখ্যানৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত।^[21]

তথ্য সংগ্ৰহ[সম্পাদনা কৰক]

↑ Andersen, Margaret L.; Taylor, Howard Francis (2010). Sociology: The Essentials. Cengage Learning. পৃষ্ঠা. 439. ISBN 9780495812234. https://books.google.com/books?id=xeKM5THSEKsC.
↑ Bachofen, Johann Jakob (1992). Myth, Religion, and Mother Right: Selected Writings. Princeton University Press. পৃষ্ঠা. 93. ISBN 9780691017976. https://books.google.com/books?id=3qhQuWPNUckC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Although the struggle of matriarchy against other forms is revealed by diverse phenomena, the underlying principle of development is clear. Matriarchy is followed by patriarchy and preceded by unregulated hetaerism."
↑ Eller, Cynthia (2006). "Ancient Matriarchies in Nineteenth- and Twentieth-Century Feminist Thought". In Rosemary Skinner Keller. The Encyclopedia of Women and Religion in North America. Indiana University Press. ISBN 9780253346872. https://books.google.com/books?id=WPILfbtT5tQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "It restated the theories of Bachofen and Morgan but construed the era of ancient matriarchy as a golden age of sorts and described the patriarchal revolution as simultaneous with the evils (and benefits) of private property and the state."
↑ Wheeler-Barclay, Marjorie (2010). "Jane Ellen Harrison". The Science of Religion in Britain, 1860-1915. Victorian Literature and Culture Series. University of Virginia Press. পৃষ্ঠা. 231. ISBN 9780813930107. "[I]t was her interest in matriarchal religion and her insistence on its importance that most distinctly set her apart from other British scholars.... As early as 1900, she made note of the evidence of an older stratum of religion--the worship of earth goddesses--lying beneath Olympianism and supplanted it."
↑ Smeds, John (Winter 1990–1991). "Graves, Bachofen and the Matriarchy Debate". Focus on Robert Graves and His Contemporaries খণ্ড 1 (10): 1–17. Archived from the original on 3 March 2016. https://web.archive.org/web/20160303183626/http://www.robertgraves.org/issues/33/4454_article_1.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012.
↑ Stone, Merlin (1978). When God was a Woman. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 9780156961585. https://books.google.com/books?id=hI-nMhUxXNcC.
↑ Husain, Shahrukh (1997). "The Paleolithic and Neolithic ages". The Goddess: Power, Sexuality, and the Feminine Divine. University of Michigan Press. পৃষ্ঠা. 13. ISBN 9780472089345. https://books.google.com/books?id=M_PRnpbMAfoC&pg=PA13। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Marija Gimbutas is indivisibly linked with the study of the prehistoric Goddess."
↑ Christ, Carol P. (2002). "Feminist theology as post-traditional thealogy". In Susan Frank Parsons. The Cambridge Companion to Feminist Theology. Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 80. ISBN 9780521663809. https://books.google.com/books?id=V4ztqggWsOoC&pg=PA80. "Marija Gimbutas unwittingly supplied the fledgling movement with a history, through her analysis of the symbolism of the Goddess in the religion of palaeolithic and neolithic Old Europe."
↑ Welsh, Elizabeth (2009). "Matriarchy". In David A. Leeming. Encyclopedia of Psychology and Religion. 2. Springer. ISBN 9780387718019. https://books.google.com/books?id=g0QQtlJSyOEC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Currently, most anthropologists concur that there is no evidence for the existence of matriarchal societies in the primary sense of the term, but that matrilineal/matrifocal groups have existed in various places for many centuries."
↑ Chris Knight, 2008. Early Human Kinship was Matrilineal. in N. J. Allen, H. Callan, R. Dunbar & W. James (eds), Early Human Kinship. From sex to social reproduction. London: Royal Anthropological Institute, pp. 61-82.
↑ Dyble, M. (2016) (en ভাষাত). The behavioural ecology and evolutionary implications of hunter-gatherer social organisation. p. 93.
↑ Shenk, Mary K.; Begley, Ryan O.; Nolin, David A.; Swiatek, Andrew (2019-09-02). "When does matriliny fail? The frequencies and causes of transitions to and from matriliny estimated from a de novo coding of a cross-cultural sample". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences খণ্ড 374 (1780): 20190006. doi:10.1098/rstb.2019.0006. ISSN 1471-2970. PMID 31303165.
↑ Verdu, Paul; Becker, Noémie S. A.; Froment, Alain; Georges, Myriam; Grugni, Viola; Quintana-Murci, Lluis; Hombert, Jean-Marie; Van der Veen, Lolke et al. (2013). "Sociocultural behavior, sex-biased admixture, and effective population sizes in Central African Pygmies and non-Pygmies". Molecular Biology and Evolution খণ্ড 30 (4): 918–937. doi:10.1093/molbev/mss328. ISSN 1537-1719. PMID 23300254.
↑ Manning, Lydia K. (2010-07-02). "An Exploration of Paganism: Aging Women Embracing the Divine Feminine" (en ভাষাত). Journal of Religion, Spirituality & Aging খণ্ড 22 (3): 196–210. doi:10.1080/15528030903547790. ISSN 1552-8030. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15528030903547790.
↑ Gadon, Elinor W. (1989). The once and future goddess : a symbol for our time. প্ৰকাশক New York: Harper & Row. ISBN 0-06-250346-4. OCLC 19848105. https://www.worldcat.org/oclc/19848105.
↑ Mercree, Amy Leigh (2019). A little bit of goddess : an introduction to the divine feminine. প্ৰকাশক New York. ISBN 978-1-4549-3670-1. OCLC 1096538546. https://www.worldcat.org/oclc/1096538546.
↑ Erich Neumann (psychologist)|Erich Neumann The Great Mother
↑ Eller, Cynthia (2006). "Ancient Matriarchies in Nineteenth- and Twentieth-Century Feminist Thought". In Rosemary Skinner Keller. The Encyclopedia of Women and Religion in North America. Indiana University Press. পৃষ্ঠা. 804–809. ISBN 9780253346872. https://books.google.com/books?id=WPILfbtT5tQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "There continues to be significant debate about whether or not ancient matriarchies actually existed. there can be no question that the possibility of their existence has inspired feminist thought and action for over a hundred years, providing a new and potentially revolutionary angle on human ."
↑ Paglia, Camille (1991). Sexual Personae: Art & Decadence from Nefertiti to Emily Dickinson. Random House Digital, Inc.. পৃষ্ঠা. 42 & 8. ISBN 9780679735793. https://books.google.com/books?id=fhuC6eHWnqQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012.
↑ Eller, Cynthia (2001). The Myth of Matriarchal Prehistory: Why an Invented Past Won't Give Women a Future. Beacon Press. পৃষ্ঠা. 288. ISBN 9780807067932. https://books.google.com/books?id=E0mvTyM6GVUC.
↑ Maya, Kavita (September Voice: Race, Gender and the Goddess). (en ভাষাত)Feminist Theology খণ্ড 28 (1): 52–65. doi:10.1177/0966735019859469. ISSN 0966-7350.

[1] Andersen, Margaret L.; Taylor, Howard Francis (2010). Sociology: The Essentials. Cengage Learning. পৃষ্ঠা. 439. ISBN 9780495812234. https://books.google.com/books?id=xeKM5THSEKsC.

[2] Bachofen, Johann Jakob (1992). Myth, Religion, and Mother Right: Selected Writings. Princeton University Press. পৃষ্ঠা. 93. ISBN 9780691017976. https://books.google.com/books?id=3qhQuWPNUckC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Although the struggle of matriarchy against other forms is revealed by diverse phenomena, the underlying principle of development is clear. Matriarchy is followed by patriarchy and preceded by unregulated hetaerism."

[3] Eller, Cynthia (2006). "Ancient Matriarchies in Nineteenth- and Twentieth-Century Feminist Thought". In Rosemary Skinner Keller. The Encyclopedia of Women and Religion in North America. Indiana University Press. ISBN 9780253346872. https://books.google.com/books?id=WPILfbtT5tQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "It restated the theories of Bachofen and Morgan but construed the era of ancient matriarchy as a golden age of sorts and described the patriarchal revolution as simultaneous with the evils (and benefits) of private property and the state."

[4] Wheeler-Barclay, Marjorie (2010). "Jane Ellen Harrison". The Science of Religion in Britain, 1860-1915. Victorian Literature and Culture Series. University of Virginia Press. পৃষ্ঠা. 231. ISBN 9780813930107. "[I]t was her interest in matriarchal religion and her insistence on its importance that most distinctly set her apart from other British scholars.... As early as 1900, she made note of the evidence of an older stratum of religion--the worship of earth goddesses--lying beneath Olympianism and supplanted it."

[5] Smeds, John (Winter 1990–1991). "Graves, Bachofen and the Matriarchy Debate". Focus on Robert Graves and His Contemporaries খণ্ড 1 (10): 1–17. Archived from the original on 3 March 2016. https://web.archive.org/web/20160303183626/http://www.robertgraves.org/issues/33/4454_article_1.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012.

[6] Stone, Merlin (1978). When God was a Woman. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 9780156961585. https://books.google.com/books?id=hI-nMhUxXNcC.

[7] Husain, Shahrukh (1997). "The Paleolithic and Neolithic ages". The Goddess: Power, Sexuality, and the Feminine Divine. University of Michigan Press. পৃষ্ঠা. 13. ISBN 9780472089345. https://books.google.com/books?id=M_PRnpbMAfoC&pg=PA13। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Marija Gimbutas is indivisibly linked with the study of the prehistoric Goddess."

[8] Christ, Carol P. (2002). "Feminist theology as post-traditional thealogy". In Susan Frank Parsons. The Cambridge Companion to Feminist Theology. Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 80. ISBN 9780521663809. https://books.google.com/books?id=V4ztqggWsOoC&pg=PA80. "Marija Gimbutas unwittingly supplied the fledgling movement with a history, through her analysis of the symbolism of the Goddess in the religion of palaeolithic and neolithic Old Europe."

[9] Welsh, Elizabeth (2009). "Matriarchy". In David A. Leeming. Encyclopedia of Psychology and Religion. 2. Springer. ISBN 9780387718019. https://books.google.com/books?id=g0QQtlJSyOEC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "Currently, most anthropologists concur that there is no evidence for the existence of matriarchal societies in the primary sense of the term, but that matrilineal/matrifocal groups have existed in various places for many centuries."

[10] Chris Knight, 2008. Early Human Kinship was Matrilineal. in N. J. Allen, H. Callan, R. Dunbar & W. James (eds), Early Human Kinship. From sex to social reproduction. London: Royal Anthropological Institute, pp. 61-82.

[11] Dyble, M. (2016) (en ভাষাত). The behavioural ecology and evolutionary implications of hunter-gatherer social organisation. p. 93.

[12] Shenk, Mary K.; Begley, Ryan O.; Nolin, David A.; Swiatek, Andrew (2019-09-02). "When does matriliny fail? The frequencies and causes of transitions to and from matriliny estimated from a de novo coding of a cross-cultural sample". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences খণ্ড 374 (1780): 20190006. doi:10.1098/rstb.2019.0006. ISSN 1471-2970. PMID 31303165.

[13] Verdu, Paul; Becker, Noémie S. A.; Froment, Alain; Georges, Myriam; Grugni, Viola; Quintana-Murci, Lluis; Hombert, Jean-Marie; Van der Veen, Lolke et al. (2013). "Sociocultural behavior, sex-biased admixture, and effective population sizes in Central African Pygmies and non-Pygmies". Molecular Biology and Evolution খণ্ড 30 (4): 918–937. doi:10.1093/molbev/mss328. ISSN 1537-1719. PMID 23300254.

[14] Manning, Lydia K. (2010-07-02). "An Exploration of Paganism: Aging Women Embracing the Divine Feminine" (en ভাষাত). Journal of Religion, Spirituality & Aging খণ্ড 22 (3): 196–210. doi:10.1080/15528030903547790. ISSN 1552-8030. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15528030903547790.

[15] Gadon, Elinor W. (1989). The once and future goddess : a symbol for our time. প্ৰকাশক New York: Harper & Row. ISBN 0-06-250346-4. OCLC 19848105. https://www.worldcat.org/oclc/19848105.

[16] Mercree, Amy Leigh (2019). A little bit of goddess : an introduction to the divine feminine. প্ৰকাশক New York. ISBN 978-1-4549-3670-1. OCLC 1096538546. https://www.worldcat.org/oclc/1096538546.

[17] Erich Neumann (psychologist)|Erich Neumann The Great Mother

[18] Eller, Cynthia (2006). "Ancient Matriarchies in Nineteenth- and Twentieth-Century Feminist Thought". In Rosemary Skinner Keller. The Encyclopedia of Women and Religion in North America. Indiana University Press. পৃষ্ঠা. 804–809. ISBN 9780253346872. https://books.google.com/books?id=WPILfbtT5tQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012. "There continues to be significant debate about whether or not ancient matriarchies actually existed. there can be no question that the possibility of their existence has inspired feminist thought and action for over a hundred years, providing a new and potentially revolutionary angle on human ."

[19] Paglia, Camille (1991). Sexual Personae: Art & Decadence from Nefertiti to Emily Dickinson. Random House Digital, Inc.. পৃষ্ঠা. 42 & 8. ISBN 9780679735793. https://books.google.com/books?id=fhuC6eHWnqQC। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 December 2012.

[20] Eller, Cynthia (2001). The Myth of Matriarchal Prehistory: Why an Invented Past Won't Give Women a Future. Beacon Press. পৃষ্ঠা. 288. ISBN 9780807067932. https://books.google.com/books?id=E0mvTyM6GVUC.

[21] Maya, Kavita (September Voice: Race, Gender and the Goddess). (en ভাষাত)Feminist Theology খণ্ড 28 (1): 52–65. doi:10.1177/0966735019859469. ISSN 0966-7350.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]