কৃষি আৰু কৃষক কল্যাণ মন্ত্ৰালয়

কৃষি আৰু কৃষক কল্যাণ মন্ত্ৰালয়
	; ভাৰতৰ প্ৰতীক
সংস্থাৰ ৰূপৰেখা
ক্ষেত্ৰাধিকাৰ	ভাৰত গণৰাজ্য
মুখ্য কাৰ্যালয়	কৃষি ভৱন; ড. ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ ৰোড; নতুন দিল্লী; ১১০০০১
বাৰ্ষিক বাজেট	₹১,৪২,৭৬২ কোটি (২০.০২ বিলিয়ন ডলাৰ) (2020-21 est.)
দায়বদ্ধ মন্ত্ৰীসকল	নৰেন্দ্ৰ সিং তোমাৰ, (কেবিনেট মন্ত্ৰী); পৰশোত্তম ৰূপালা, (ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী); কৈলাস চৌধুৰী, (ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী)
সংস্থাৰ কাৰ্যবাহী	সঞ্জয় আগৰৱাল, সচিব
ৱেবছাইট	agriculture.gov.in

ভাৰত চৰকাৰৰ এটা শাখা কৃষি আৰু কৃষক কল্যাণ মন্ত্ৰালয় (ইংৰাজী: Ministry of Agriculture and Farmers' Welfare) (পূৰ্বতে কৃষি মন্ত্ৰালয়, Ministry of Agriculture) হৈছে ভাৰতত কৃষি সম্পৰ্কীয় নিয়ম আৰু আইন প্ৰস্তুত আৰু প্ৰশাসনৰ শীৰ্ষ সংস্থা। মন্ত্ৰালয়ৰ তিনিটা বিস্তৃত ক্ষেত্ৰ হৈছে কৃষি, খাদ্য প্ৰক্ৰিয়াকৰণ আৰু সহযোগিতা।

ভাৰতৰ আধাতকৈও অধিক জনসংখ্যাৰ বাবে কৃষি হৈছে জীৱিকাৰ মুখ্য উৎস। কৃষিয়ে অনা-কৃষি খণ্ডৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় বেছিভাগ সামগ্ৰী আৰু উদ্যোগ খণ্ডৰ বাবে বেছিভাগ কেঁচা সামগ্ৰী প্ৰদান কৰে। ভাৰত হৈছে এক মুখ্যতঃ কৃষিভিত্তিক অৰ্থনীতি ২০০৯-১০ চনত জনসংখ্যাৰ ৫২.১% প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে কৃষি আৰু আনুষঙ্গিক খণ্ডত নিযুক্তি প্ৰাপ্ত বুলি অনুমান কৰা হৈছে। অৰ্থনৈতিক সমীক্ষা-২০১০ অনুসৰি কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ, ৰাজ্য চৰকাৰ আৰু কৃষক সম্প্ৰদায়ৰ মিলিত প্ৰচেষ্টাই ২০১০-১১ বৰ্ষত ২৪৪.৭৮ নিযুত টন খাদ্যশস্যৰ অভিলেখ উৎপাদন প্ৰাপ্ত কৰাত সফল হৈছে। কৃষি আৰু সহযোগিতা বিভাগৰ নিৰ্দেশনাত পৰিচালিত (কৃষি এমএমপি)ৰ দৰে বিভিন্ন শস্য বিকাশ আঁচনিৰ অধীনত কৃষকসকললৈ নতুনকৈ বিকশিত শস্য উৎপাদন প্ৰযুক্তিৰ কাৰ্যকৰী স্থানান্তৰৰ জৰিয়তে এই অভিলেখ উৎপাদন প্ৰাপ্ত কৰা হৈছে। উৎপাদনৰ আঁৰৰ অন্যান্য কাৰণবোৰৰ ভিতৰত আছে বৰ্ধিত নিম্নতম সমৰ্থন মূল্যৰ জৰিয়তে বিভিন্ন শস্যৰ লাভজনক মূল্য।

উৎপত্তি

ভাৰতৰ সকলো কৃষি বিষয়ক সমস্যা মোকাবিলা কৰিবলৈ ১৮৭১ চনৰ জুন মাহত ৰাজহ আৰু কৃষি আৰু বাণিজ্য বিভাগ স্থাপন কৰা হৈছিল। এই মন্ত্ৰালয় স্থাপন নোহোৱালৈকে, কৃষি সম্পৰ্কীয় বিষয়বোৰ গৃহ বিভাগৰ দপ্তৰৰ ভিতৰত আছিল।^[3] ১৮৮১ চনত, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, কৃষি, ৰাজহৰ সম্মিলিত দপ্তৰৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ ৰাজহ আৰু কৃষি বিভাগ স্থাপন কৰা হৈছিল। অৱশ্যে, ১৯৪৭ চনত, কৃষি বিভাগক কৃষি মন্ত্ৰালয় হিচাপে পুনৰ মনোনীত কৰা হয়।^[3] কৃষি মন্ত্ৰালয়ক কৃষি আৰু কৃষক কল্যাণ মন্ত্ৰালয় হিচাপে ১৫ আগষ্ট ২০১৫ তাৰিখে পুনৰ নামকৰণ কৰা হয়, কৃষক সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ যত্ন লোৱাৰ বাবে।^[4]

বিভাগসমূহ

কৃষি আৰু কৃষক কল্যাণ মন্ত্ৰালয়ত নিম্নলিখিত দুটা বিভাগ আছে।^[5]

কৃষি, সহযোগিতা আৰু কৃষক কল্যাণ বিভাগ:- সময়ে সময়ে সংশোধন কৰা অনুসৰি ভাৰত চৰকাৰ (ব্যৱসায় আৱণ্টন) নিয়ম, ১৯৬১-ত এই বিভাগৰ দায়িত্ব আৱণ্টন কৰা হৈছে। এই সন্দৰ্ভৰ সহযোগিতাই মুখ্যতঃ কৃষক সমবায় আন্দোলনৰ প্ৰচাৰ কৰে।^[6] কৃষি এমএমপি (Agriculture MMP) হৈছে ইয়াৰ দ্বাৰা পৰিচালিত আন এক কাৰ্যসূচী যাৰ উদ্দেশ্য হৈছে বিভিন্ন ৰাজ্যত ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত আৰু বিভিন্ন মাধ্যমৰ জৰিয়তে কঢ়িয়াই অনা কৃষি ই-গভৰ্নমেণ্ট প্ৰকল্পবোৰৰ প্ৰতিলিপি প্ৰস্তুত কৰা।
কৃষি গৱেষণা আৰু শিক্ষা বিভাগ। এই বিভাগৰ দায়িত্ববোৰ হৈছে মৌলিক আৰু সামৰিক গৱেষণা, প্ৰযুক্তি বিকাশ, সমগ্ৰ দেশৰ বিভিন্ন সংগঠন আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজৰ সম্পৰ্ক উন্নত কৰা। ইয়াৰ উপৰিও, এই বিভাগে ভাৰতীয় কৃষি গৱেষণা পৰিষদ পৰিচালনা কৰে। ^[7]

মন্ত্ৰালয়ৰ প্ৰশাসনিক মুৰব্বী হৈছে দুয়োটা বিভাগৰ সচিব।

কাৰ্যসূচী আৰু পদক্ষেপসমূহ

ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি বিকাশ যোজনা

মন্ত্ৰালয়ৰ এক আগশাৰীৰ কাৰ্যসূচী হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি বিকাশ যোজনা,যাক ২০০৭ চনত ভাৰতীয় ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন পৰিষদৰ পৰামৰ্শ অনুসৰি আৰম্ভ কৰা হৈছিল। এই কাৰ্যসূচীয়ে উৎপাদনশীলতা আৰু সামগ্ৰিক উৎপাদন উন্নত কৰাৰ বাবে শক্তিশালী পৰিকল্পনা, উন্নত সমন্বয় আৰু অধিক পুঁজি প্ৰদান কৰি ভাৰতৰ কৃষিৰ সামগ্ৰিক অৱস্থা উন্নত কৰাৰ চেষ্টা কৰে। ২০০৯-১০ বৰ্ষত এই কাৰ্যসূচীৰ মুঠ বাজেট আছিল মাত্ৰ ৩৮,০০০ কোটি টকাৰ অধিক।^[8]

কৃষি মেঘ

কৃষি মেঘ (ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি গৱেষণা আৰু শিক্ষা প্ৰণালী-ক্লাউড আন্তঃগাঁথনি আৰু সেৱা) হৈছে ভাৰত চৰকাৰৰ মুখ্য কৃষি গৱেষণা সংগঠন ভাৰতীয় কৃষি গৱেষণা পৰিষদৰ (আইচিএআৰ) এক তথ্য পুনৰুদ্ধাৰ কেন্দ্ৰ। ই আইচিএআৰৰ মূল্যৱান তথ্য সুৰক্ষিত কৰাত সহায় কৰে। ইয়াক হায়দৰাবাদৰ ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি গৱেষণা আৰু ব্যৱস্থাপনা একাডেমীত স্থাপন কৰা হৈছে। এই পৰ্টেলৰ লক্ষ্য হৈছে অংশীদাৰসকলক কৃষি খণ্ডত উচ্চ মানদণ্ডৰ আৰু শেহতীয়া তথ্য প্ৰদান কৰা আৰু লগতে কৃষি বিশ্ববিদ্যালয়ৰ শিক্ষাৰ্থীসকলক প্ৰাসঙ্গিক তথ্য প্ৰদান কৰা। ইয়াক ভাৰত চৰকাৰ আৰু বিশ্ব বেংকৰ ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি উচ্চ শিক্ষা প্ৰকল্প (এন.এ.এইচ.ই.পি.) নামৰ যুটীয়া ভাৱে পুঁজি যোগান ধৰা প্ৰকল্পৰ অধীনত আৰম্ভ কৰা হৈছে।^[9]

প্ৰতিবেদন আৰু পৰিসংখ্যা

মন্ত্ৰালয়ে "এক দৃষ্টিত কৃষি পৰিসংখ্যা" শীৰ্ষক এটা বাৰ্ষিক প্ৰতিবেদন প্ৰকাশ কৰে। ই ভাৰতৰ কৃষি ক্ষেত্ৰৰ জনগাঁথনি, শস্য উৎপাদন (ৰাজ্য অনুসৰি আৰু শস্য-অনুসৰি বিভাজন সহ), গ্ৰাম্য অৰ্থনৈতিক সূচক যেনে ঋণ আদিকে ধৰি ভাৰতৰ কৃষিৰ অৱস্থাৰ এক বিতং ছবি প্ৰদান কৰে। শেহতীয়া প্ৰতিবেদনটো ২০১৪ চনৰ বাবে প্ৰকাশিত হৈছে।^[10]