অমৰকোষ
অমৰকোষ (ইংৰাজী: Amarkosa) অমৰসিংহৰ দ্বাৰা ৰচিত এখন সংস্কৃত অভিধান। ই অন্যতম পুৰণি সংস্কৃত অভিধান।[1] [2]লেখকে নিজেই পূৰ্বৰ ১৮খন গ্ৰন্থৰ কথা উল্লেখ কৰিছে যদিও সেইবোৰ হেৰাই গৈছে। অমৰকোষৰ ওপৰত ৪০টাতকৈও অধিক টীকা আছে। অমৰসিংহক নৱৰত্নমালাৰ অন্যতম মণি হিচাপে বিক্ৰমাদিত্যৰ ‘কীৰ্তিগাথা’ৰ সৈতে জড়িত কৰা হৈছে কাৰণ অমৰকোষে সেই যুগত অভিধানৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিছিল।
নামৰ ব্যুৎপত্তি[সম্পাদনা কৰক]
"অমৰকোষ" শব্দটো সংস্কৃত “অমৰ’’ আৰু "কোষা" ("ধন, ভঁৰাল, ভঁৰাল, সংগ্ৰহ, অভিধান")ৰ পৰা আহিছে। গ্ৰন্থখনৰ মূল নাম "নামলিংগনুষাসন"ৰ অৰ্থ হৈছে "বিশেষ্য আৰু লিংগ সম্পৰ্কীয় নিৰ্দেশনা"। [2]
লেখক[সম্পাদনা কৰক]
অমৰসিংহ (খ্ৰীষ্টাব্দ ৩৭৫) প্ৰাচীন ভাৰতৰ সংস্কৃত ব্যাকৰণবিদ আৰু কবি আছিল, যাৰ ব্যক্তিগত বিষয়ে ইতিহাসত কম জনা যায়। তেওঁ সপ্তম শতিকাত বিক্ৰমাদিত্যৰ যুগতো তেওঁৰ অস্তিত্ব আছিল বুলি কিছু সূত্ৰৰ পৰা পোৱা যায়।[1]
বিষয়বস্তু[সম্পাদনা কৰক]
অমৰকোষত প্ৰচলিত অৰ্থত অভিধান নহয়৷ ইয়াত সৰল পদ্যত এহেজাৰ পাঁচশ শ্লোক আছে, যিবোৰ সহজেই মুখস্থ কৰিব পাৰি৷ এইখন তিনিটা কাণ্ডত বিভক্ত বাবে ইয়াক ত্ৰিকাণ্ডও বোলা হয়৷ প্ৰথম কাণ্ড “স্বৰ্গদী কাণ্ড’’ত স্বৰ্গ আৰু দেৱতা সম্পৰ্কিত শব্দ, দ্বিতীয় কাণ্ডত “ভাবাৰ্বাদী কাণ্ড’’ত পৃথিৱী, নগৰ, প্ৰাণী আৰু মানুহ সম্পৰ্কীয় শব্দ আৰু তৃতীয় কাণ্ড “সামান্যাদী কাণ্ড’’ত ব্যাকৰণ আৰু বিবিধ সম্পৰ্কীয় শব্দ আছে৷
প্ৰথম কাণ্ড স্বৰ্গদী কাণ্ড স্ব, অভ্য, স্বৰ্গ, নাকা, ত্ৰিদিব, ত্ৰিদাসালয়, আদি বিভিন্ন নাম বৰ্ণনা কৰি ’স্বৰব্যায়াম স্বৰ্নাথথ্ৰিদিত্ৰালয়...’ শ্লোকৰ দ্বাৰা আৰম্ভ হৈছে৷ দ্বিতীয় শ্লোক, "অমৰ, নিৰ্জৰ, দেৱ," দেৱতা আৰু দেৱতাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা বিভিন্ন শব্দৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে। পঞ্চম আৰু ষষ্ঠ পদত বুদ্ধ আৰু শাক্যমুনিৰ বিভিন্ন নাম আছে। পাছৰ শ্লোকত ব্ৰহ্ম, বিষ্ণু, বাসুদেৱ, বালাৰাম, কামদেৱ, লক্ষ্মী, কৃষ্ণ, শিৱ, ইন্দ্ৰ আদি বিভিন্ন নাম পোৱা যায়। এই সকলোবোৰ নামক অতি শ্ৰদ্ধাৰে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যদিও অমৰসিংহক বৌদ্ধ বুলি গণ্য কৰা হয়, তথাপিও অমৰকোষত সাম্প্ৰদায়িকতাৰ উত্থান সেই সময়ছোৱাত প্ৰতিফলিত হয়।
অমৰকোষৰ দ্বিতীয় খণ্ড ভাবাৰ্গাদী-কাণ্ড দহটা খণ্ড বা খণ্ডত বিভক্ত। দহটা বৰ্গ হ’ল- ভুৰবৰ্গ (পৃথিৱী), পুৰৰ্বৰ্গ (নগৰ বা নগৰ), শৈলবৰ্গ (পৰ্বত), ভানুষদিবৰ্গ (বন আৰু ঔষধ), সিংহদ্বৰ্গ (সিংহ আৰু অন্যান্য প্ৰাণী), মনুষ্যবৰ্গ (মানুহ), ব্ৰহ্মবৰ্গ (ব্ৰাহ্মণ), ক্ষত্ৰীয়বৰ্গ (ক্ষত্ৰিয়)। ). , বৈশ্যবৰ্গ (বৈশ্য) আৰু শূদ্ৰবৰ্গ (শুদ্ৰ)।
তৃতীয় কাণ্ড নিধিয়াদি-কাণ্ডত মূলতঃ বিশেষণ, ক্ৰিয়া, প্ৰাৰ্থনা আৰু ব্যৱসায়ৰ লগত জড়িত শব্দ যোগ কৰা হয়। প্ৰথম শ্লোকত "ক্ষেমংকোৰ্তিস্তি শিৱথাথি শিৱমকাৰ শুভাকৰ"ত নানৰ্থ শব্দক ক্ষেমংকৰ, অৰিষ্ঠতি, শিৱথাথি আৰু সুভংকৰ বুলি উচ্চাৰণ কৰা হৈছে।[3]
তথ্য সূত্ৰ[সম্পাদনা কৰক]
- ↑ 1.0 1.1 শৰ্মা দলৈ, ড° হৰিনাথ (১৯৭৭). ভাৰত কোষ. সৰলা দেৱী, শোভনা দেৱী, অঞ্জনা দেৱী. পৃষ্ঠা. ২৫.
- ↑ 2.0 2.1 Keith, A. Berriedale (1956). A History of Sanskrit Literature. প্ৰকাশক Great Britain: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 413.
- ↑ Encyclopaedia of Indian Literature: Devraj to Jyoti, Volume 2, Editor Amaresh Datta, Sahitya Akademi, 1988 p. 1036