ৱিকিপিডিয়া:অনুবাদ/লুডৱিগ ব’ল্টজমান

**লুডৱিগ ব’ল্টজমান**
লুডৱিগ ব’ল্টজমান
	; লুডৱিগ এডুয়াৰ্ড ব’ল্টজমান (১৮৪৪-১৯০৬)
জন্ম	২০ ফেব্ৰুৱাৰী, ১৮৪৪; ভিয়েনা, অষ্ট্ৰীয় সম্ৰাজ্য
মৃত্যু	৫ ছেপ্টেম্বৰ, ১৯০৬ (৬২ বছৰ); দুইনো, ত্ৰিয়েস্তে-ৰ কাষত, ইতালি (তখন অষ্ট্ৰিয়া-হাঙ্গেৰি); আত্মহত্যা
বাসস্থান	অষ্ট্ৰিয়া, জাৰ্মানি
জাতীয়তা	অষ্ট্ৰীয়
ক্ষেত্ৰ	পদাৰ্থবিজ্ঞানী
কৰ্মস্থান	ইউনিভাৰ্সিটি অফ গ্ৰাৎস; ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনা; ইউনিভাৰ্সিটি অফ মিউনিখ; ইউনিভাৰ্সিটি অফ লাইপৎসিগ
শিক্ষানুষ্ঠান	ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনা
ডক্তৰেল পৰামৰ্শদাতা	ইয়োসেফ ষ্টেফান
ডক্তৰেল বিদ্যাৰ্থী	পাউল এৰেনফেষ্ট; ফ্ৰিলিপ ফ্ৰাংক; গুস্তাফ হেৰ্গলোৎস; Franc Hočevar; Ignacij Klemenčič; লিজে মাইটনাৰ
জনা যায়	ব’ল্টজমান ধ্ৰুবক; ব’ল্টজমান সমীকৰণ; এইচ-তত্ত্ব; ব’ল্টজমান বণ্টন; ষ্টেফান-ব’ল্টজমান সূত্ৰ; ম্যাক্সওয়েল-ব’ল্টজমান বণ্টন
প্ৰভাৱ	মেক্স প্লাংক; আলবাৰ্ট আইনষ্টাইন; শন ক্যাৰল
প্ৰভাৱান্বিত কৰিছে	জেমস ক্লাৰ্ক ম্যাক্সওয়েল
	স্বাক্ষৰ;

লুডৱিগ এডুৱাৰ্ড ব’ল্টজমান (জাৰ্মান: Ludwig Boltzmann) (২০শে ফেব্ৰুয়াৰি, ১৮৪৪ - ৫ই ছেপ্টেম্বৰ, ১৯০৬) প্ৰখ্যাত অষ্ট্ৰীয় পদাৰ্থবিজ্ঞানী, দাৰ্শনিক ও গণিতজ্ঞ। তেওঁই প্ৰথম বলেআছিল, পৰমাণুকে না দেখলেও কিছু পৰিসাংখ্যিক সমীকৰণেৰ মাধ্যমে আমাদেৰ পক্ষে তাদেৰ গতিবিধি বৰ্ণনা কৰা সম্ভব। এভাবেই তেওঁ পৰিসাংখ্যিক গতিবিদ্যাৰ জন্ম দেন। তখনকাৰ প্ৰতিষ্ঠিত নিয়মেৰ বাইৰে গিয়ে তেওঁ আৰও বলেআছিল, তাপগতিবিদ্যায় সম্ভাব্যতাৰ ধাৰণা সংযোজন কৰা উচিত। এভাবে তাৰ হাত ধৰে পৰিসাংখ্যিক তাপগতিবিদ্যাৰও জন্ম হয়েছিল। তেওঁ বুঝতে পেৰেআছিল প্ৰকৃতিৰ বিশৃঙ্খলাকে এনট্ৰপি নামক এটা গাণিতিক ৰাশিৰ মাধ্যমে পৰিমাপ কৰা সম্ভব। সে সময় প্ৰচলিত ধ্ৰুব প্ৰাকৃতিক নিয়মেৰ বিৰুদ্ধে গিয়ে প্ৰকৃতিৰ বাস্তব বিশৃঙ্খলা আৰু সম্ভাব্যতাৰ প্ৰভাৱ আবিষ্কাৰ কৰেআছিল বলেই তাকে বলা হয় দ্য জিনিয়াস অফ ডিসঅৰ্ডাৰ।^[1]

পেশাগত জীৱনে আৰ্নষ্ট মাখ-এৰ মত বিজ্ঞানীদেৰ সক্ৰিয় বিৰোধিতায় তেওঁ হতাশাগ্ৰস্ত হয়ে পড়েন। মাখ আৰু তাৰ সমৰ্থকৰা পৰমাণু পৰ্যবেক্ষণ কৰা যায় না বলে তা বিশ্বাস কৰিছিল না, বৰং সবকিছু শক্তি দিয়ে ব্যাখ্যাৰ চেষ্টা কৰিছিল। আজীৱন মাখ আৰু অষ্টভাল্ডদেৰ শক্তিবাদ (এনাৰ্জেটিক্স) নামেৰ এই তত্ত্বেৰ বিৰোধিতা কৰিছে ব’ল্টজমান। অন্যদিকে ব্যক্তিগত জীৱনে তাৰ মা আৰু ১১ বছৰেৰ ছেলেৰ মৃত্যুতে তেওঁ ভেঙে পড়েন। মনস্তত্ত্ববিদদেৰ মতে, এই জিনিয়াস অফ ডিসঅৰ্ডাৰ যে ৰোগে ভুগআছিল তাৰ নাম বাইপোলাৰ ডিসঅৰ্ডাৰ। জাৰ্মানিৰ লাইপৎসিগে একবাৰ আত্মহত্যাৰ চেষ্টা কৰে। সবশেষে ১৯০৬ চনত ইতালিৰ ত্ৰিয়েস্তেৰ নিকটে এটা স্থানে আত্মহত্যাৰ মাধ্যমেই এই মহান বিজ্ঞানীৰ জীৱনাবসান ঘটে। বলা হয় আৰ ২০ বছৰ বেঁচে থাকলে তেওঁ দেখে যেতে পাৰতেন যে, তাৰ পৰমাণু আৰু সম্ভাব্যতাৰ প্ৰতি নিৰংকুশ সমৰ্থনই জয়লাভ কৰেছে, শক্তিবাদ ছদ্ম-বিজ্ঞান হিচাপে পৰিত্যক্ত হৈছে।

ব’ল্টজমানেৰ গবেষণা আধুনিক কোয়াণ্টাম পদাৰ্থবিজ্ঞান আৰু কোয়েণ্টাম বিশ্বতত্ত্বেৰ বাবেও খুব প্ৰয়োজনীয়। ব’ল্টজমান মনে কৰিছিল সমগ্ৰ মহাবিশ্ব (বহুবিশ্ব) তাপীয় সাম্যাবস্থায় আছে। তেওঁ এও বুঝতে পেৰেআছিল, তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰ পৰম নয়, বৰং পৰিসাংখ্যিক। সুতৰাং সেই সমগ্ৰ মহাবিশ্বেৰ মাজত অপৰিহাৰ্যভাবেই পৰিসাংখ্যিক ব্যত্যয় (ফ্লাকচুয়েশন) আৰম্ভ হবে আৰু তাৰ স্থানে স্থানে সাম্যাবস্থা পৰা বিচ্যুতি দেখা দেবে। এই স্থানীয় বিচ্যুতিসমূহৰই জন্ম দেবে আমাদেৰ মত অসংখ্য মহাবিশ্বেৰ। বৰ্তমানে অবশ্য এ ধৰণেৰ চিন্তাধাৰাকে আক্ষৰিক অৰ্থে গ্ৰহণ কৰা হয় না। কাৰণ পৰিসাংখ্যিক ব্যত্যয় বিৰল আৰু এটা মহাবিশ্ব সৃষ্টিৰ মত ব্যত্যয় আৰও বিৰল। তবে জ্ঞানেৰ এই ধাৰাৰ অগ্ৰদূত হিচাপে লুক্ৰেতিউসেৰ পৰই ব’ল্টজমানেৰ নাম চিৰস্মৰণীয় হয়ে থাকবে।^[2]

জীৱনী

প্ৰাথমিক জীৱন

শৈশব

লুডৱিগ এডুয়াৰ্ড ব’ল্টজমানেৰ পিতামহ গটফ্ৰিড লুডৱিগ ব’ল্টজমান ১৭৭০ চনত জাৰ্মানিৰ ৰাজধানী বাৰ্লিন পৰা অষ্ট্ৰিয়াৰ ৰাজধানী ভিয়েনায় এসে বাদ্যযন্ত্ৰ নিৰ্মাণেৰ ব্যবসা আৰম্ভ কৰে। এখানেই বিয়ে কৰে, ছেলেৰ নাম ৰাখেন লুডৱিগ গেয়ৰ্গ ব’ল্টজমান। গেয়ৰ্গ বড় হয়ে অষ্ট্ৰীয় সৰকাৰেৰ ৰাজস্ব বিভাগে যোগ দেন, ১৮৩৭ চনত বিয়ে কৰে সালৎসবুৰ্গেৰ এক বণিকেৰ কন্যা কাথেৰিনা মাৰিয়া পাউয়েনফাইণ্ডকে। উল্লেখ্য গেয়ৰ্গ প্ৰোটেষ্ট্যাণ্ট হলেও মাৰিয়া আছিল ক্যাথলিক মতেৰ অনুসাৰী। গেয়ৰ্গেৰ আৰ্থিক অবস্থা খুব ভাল না হলেও মাৰিয়াৰ বাবা আছিল খুগ্ৰন্থ ধনাঢ্য।^[3] তাদেৰ পৰিবাৰেৰ নামানুসাৰে সালৎসবুৰ্গ শহৰে এখনও Pauernfeindgasse আৰু Pauernfeindstrasse নামে দুটি স্থান আছে।^[4]

গেয়ৰ্গ ও মাৰিয়াৰ বড় সন্তান লুডৱিগ ব’ল্টজমানেৰ জন্ম হয় ১৮৪৪ চনতৰ ২০ ফেব্ৰুয়াৰি ৰাতে, অৰ্থাৎ শ্ৰোভ মঙ্গলবাৰ আৰু অ্যাশ বুধবাৰেৰ ঠিক মাঝামাঝি সময়ে। পৰৱৰ্তী জীৱনে তেওঁ বলতেন, এমন একটা সময়ে জন্ম নেয়াৰ কাৰণেই তাৰ আবেগ মূহুৰ্মূহু পৰিবৰ্তিত হয়, তীব্ৰ আনন্দেৰ মাজত পৰাই আবাৰ হঠাৎ তীব্ৰ হতাশায় নিমজ্জিত হন। উল্লেখ্য অ্যাশ বুধবাৰ খ্ৰিষ্টান ধৰ্মাবলম্বীদেৰ এটা বিশেষ দিন যা ইষ্টাৰেৰ ৪৬ দিন পৰ পালিত হয়, এই দিন পৰাই কঠোৰভাবে ধৰ্মপালন আৰম্ভ হয় যা পৰৱৰ্তী ইষ্টাৰেৰ পূৰ্ব পৰ্যন্ত চলে। আৰ অ্যাশ বুধবাৰেৰ আগেৰ দিনটিই হৈছে শ্ৰোভ মঙ্গলবাৰ।

ব’ল্টজমানেৰ জন্মস্থান ভিয়েনাৰ তৃতীয় জেলা (গেমাইণ্ডেবেৎসিৰ্কে), লাণ্ডষ্ট্ৰাসেতে। ১৮৪৬ চনত তাৰ ছোট ভাই আলবাৰ্ট আৰু দুই বছৰ পৰ ছোট বোন হেডভিগেৰ জন্ম হয়। তিন ভাইবোনেৰই ব্যাপ্টিজম হয় ক্যাথলিক ধৰ্মমত অনুসাৰে আৰু তাৰা ক্যাথলিক হিচাপেই বেড়ে উঠতে থাকে। আলবাৰ্ট মাধ্যমিক স্কুলে থাকাৰ সময় নিউমোনিয়ায় মাৰা যায়।^[5]

শিক্ষাজীৱন

বোলৎজমানেৰ প্ৰাথমিক শিক্ষা সম্পন্ন হয় বাড়িতে গৃহশিক্ষকেৰ মাধ্যমে। তাৰা বাবাকে প্ৰথমে ভেল্স আৰু পৰে লিনৎস শহৰে চলে আসতে হয়। লিনৎসেই ব’ল্টজমান স্থানীয় জিমনেসিয়ামে পড়াশোনা আৰম্ভ কৰে। স্কুলে সব সময়ই খুব ভাল কৰিছিল, বিজ্ঞান আৰু গণিতেৰ প্ৰতি তখন পৰাই তাৰ খুব আগ্ৰহ ছিল। শেষ জীৱনে তাৰ চোখেৰ অবস্থা খুব খাৰাপ হয়ে যাওয়াৰ কাৰণ হিচাপে তেওঁ বলেআছিল, ছোটবেলায় সন্ধ্যাৰ পৰ মোমবাতি জ্বালিয়ে দীৰ্ঘক্ষণ পড়াশোনা কৰা। লিনৎসে তেওঁ আণ্টোন ব্ৰুকনাৰেৰ কাষত পিয়ানো বাজাতে শিখেন। অবশ্য শিক্ষক নিয়ে মায়েৰ অসন্তুষ্টিৰ কাৰণে এক সময় তাকে পিয়ানো শেখা ছেড়ে দিতে হয়। কিন্তু নিজে নিজে পিয়ানো বাজানো কখনও ত্যাগ কৰেি। বয়স কালে ছেলেৰ সৈতে বাজাতেন, ছেলে আৰ্থুৰ লুডৱিগ বাজাতো বেহালা আৰ তাৰ সৈতে তাল মিলিয়ে তেওঁ বাজাতেন পিয়ানো। ১৫ বছৰ বয়সে ব’ল্টজমানেৰ বাবা যক্ষ্ণায় মাৰা যান। ছোট ভাইয়েৰ মৃত্যুও হয় এৰ কিছুকাল পৰ। এই দুটি মৃত্যু তাৰ জীৱনে বড় ছাপ ফেলেছিল।

ভিয়েনায় অধ্যয়ন

১৯ বছৰ বয়সে তেওঁ উনিফেৰসিটেট ভিয়েন-এ (ভিয়েনা বিশ্ববিদ্যালয়) পদাৰ্থবিজ্ঞান ও গণিত বিষয়ে ভৰ্তি হন। সেখানকাৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউট মাত্ৰ ১৪ বছৰ পূৰ্বে প্ৰতিষ্ঠিত হয়েছিল, প্ৰতিষ্ঠা কৰেআছিল ডপলাৰ ক্ৰিয়াৰ আবিষ্কাৰক বিখ্যাত পদাৰ্থবিজ্ঞানী ক্ৰিষ্টিয়ান ডপলাৰ (১৮০৩-৫৪)।^[3] উনিফেৰসিটেট ভিয়েন অষ্ট্ৰিয়াৰ সেৰা বিশ্ববিদ্যালয়সমূহৰৰ এটা, এটি সে সময় যথেষ্ট স্বায়ত্তশাসন ভোগ কৰত। ব’ল্টজমান যখন এখানে আসেন তখন আনড্ৰিয়াস ফন এটিংসহাউজেন সবেমাত্ৰ পৰিচালকেৰ পদ ত্যাগ কৰিছে, নতুন পৰিচালক নিৰ্বাচিত হৈছেন ইয়োসেফ ষ্টেফান (১৮৩৫-৯৩)। বেশ কম বয়সেই ষ্টেফান পৰিচালক হয়েআছিল আৰু পৰে বিকিৰিত তাপ ও তাপমাত্ৰাৰ মাজত সম্পৰ্ক আবিষ্কাৰেৰ বাবে অনেক খ্যাতি অৰ্জন কৰেআছিল।^[6] ষ্টেফান তাৰ শিক্ষাৰ্থীদেৰ সৈতে খুব ঘনিষ্ঠভাবে কথাবাৰ্তা বলতেন, এই গুণটি ব’ল্টজমান খুব পছন্দ কৰে। ষ্টেফানেৰ মৃত্যুৰ পৰ এক শোকবাণীতে তেওঁ লিখেআছিল,

“

ষ্টেফানেৰ সৈতে যখন আমাৰ ঘনিষ্ঠতা হওয়াৰ পৰপৰই সে আমাৰ হাতে ম্যাক্সওয়েলেৰ কিছু গবেষণাপত্ৰ ধৰিয়ে দেয়। আমি তখন ইংৰেজি একেবাৰেই বুঝতাম না, এবাবে সে সৈতে এটা ইংৰেজি ব্যকৰণেৰ গ্ৰন্থও দিয়ে দেয়, আৰ এটা ইংৰেজি অভিধান আমি বাবাৰ কাছ পৰাই পেয়েছিলাম।

”

ভিয়েনাৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে ভৰ্তি হওয়াৰ ৩ বছৰ পৰ ব’ল্টজমান পিএইচডি ডিগ্ৰি লাভ কৰে। এৰ মাজতই তাৰ দুটি গবেষণাপত্ৰ প্ৰকাশিত হয়। মজাৰ ব্যাপাৰ হৈছে তাৰ পিএইচডি গবেষণাৰ কোন অভিসন্দৰ্ভ ছিল না। কাৰণ ১৮৭২ চনতৰ পূৰ্বে ভিয়েনায় পিএইচডি (দৰ্শন) ডিগ্ৰিৰ বাবে কোন অভিসন্দৰ্ভ জমা দিতে হতো না।

১৮৬৭ চনত ব’ল্টজমান ভিয়েনায় সহকাৰী অধ্যাপক পদে পদোন্নতি পান। তখন ভিয়েনা বিশ্ববিদ্যালয়েৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটটি ছিল খুব ছোট, এৰ্ডবেৰ্গাৰষ্ট্ৰাসে-তে তাদেৰ এটামাত্ৰ ছোট গবেষণাগাৰ ছিল। কিন্তু ইনষ্টিটিউটেৰ সদস্য সবাই আছিল তুখোড়। এই সদস্যদেৰ প্ৰশংসায় ব’ল্টজমান লিখেআছিল,

“

এৰ্ডবেৰ্গ আজীৱন আমাৰ কাষত সৎ আৰু উদ্যমী গবেষণাৰ প্ৰতীক হয়েছিল। গ্ৰাৎসেৰ ইনষ্টিটিউটে যখন একটু প্ৰাণ সঞ্চাৰ কৰতে পেৰেছিলাম তখন তাকে আমি ছোট্ট এৰ্ডবেৰ্গ নামে ডাকতাম। এৰ মানে এই নয় যে গ্ৰাৎসেৰ সুযোগ-সুবিধা কম ছিল, বৰং আকাৰ-আয়তনে এটি ছিল ষ্টেফানেৰ ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰায় দ্বিগুণ। কিন্তু এৰ্ডবেৰ্গেৰ সেই চেতনা এখানে তেমন ছিল না। এমনকি মিউনিখে পিএইচডি শিক্ষাৰ্থীৰা যখন আমাকে প্ৰশ্ন কৰত তাৰা কি নিয়ে কাজ কৰবে তখন আমি ভাবতাম, "এৰ্ডবেৰ্গে সবকিছু কতটা ভিন্ন ছিল, বৰ্তমানে পৰীক্ষণেৰ বাবে সব যন্ত্ৰপাতি আছে, কিন্তু গবেষকদেৰ মাথায় আইডিয়া নেই। আৰ তখন আমাদেৰ মাথায় প্ৰচুৰ আইডিয়া ছিল, কিন্তু সেসমূহৰ নিয়ে কাজ কৰাৰ মত যথেষ্ট যন্ত্ৰপাতি ছিল না।

”

উত্তৰণেৰ দিনসমূহৰ

গ্ৰাৎসেৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে

১৮৬৮ চনত ব’ল্টজমান শিক্ষকতায় কৃতিত্বেৰ বাবে ফেনিয়া লেগেণ্ডি পুৰস্কাৰ লাভ কৰে আৰু ১৯৬৯ চনত মাত্ৰ ২৫ বছৰ বয়সে গ্ৰাৎস বিশ্ববিদ্যালয়ে গাণিতিক পদাৰ্থবিজ্ঞান বিভাগেৰ প্ৰধান মনোনীত হন। সে সময় গ্ৰাৎস ইউৰোপেৰ সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিশ্ববিদ্যালয়সমূহৰৰ এটা হতে চলেছিল। ব’ল্টজমান এখানে আসাৰ কিছুদিন পূৰ্বে স্থিৰ-তড়িৎ গবেষণায় অবদানেৰ বাবে বিখ্যাত বিজ্ঞানী আউগুষ্ট টোয়েপলাৰ এখানকাৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ পৰিচালক হয়ে আসেন। টোয়েপলাৰ তাৰ অন্যতম বন্ধু ও উপদেষ্টায় পৰিণত হয়েআছিল। টোয়েপলাৰ প্ৰশাসনিক কাজেও খুব দক্ষ আছিল। তেওঁ কিছুদিনেৰ মাজতই পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ বাবে এটা নতুন ভবন, নতুন যন্ত্ৰপাতি আৰু আৰও বেছি অৰ্থ বৰাদ্দেৰ ব্যবস্থাৰ কৰে। ব’ল্টজমান গ্ৰাৎসে তাই গবেষণাৰ খুব ভাল পৰিবেশ পেয়েআছিল। এৰ বদৌলতেই ১৮৭২ চনত ইম্পেৰিয়াল অ্যাকাডেমি অফ সায়েন্সেস-এৰ (বৰ্তমান নাম - Österreichische Akademie der Wissenschaften, অষ্ট্ৰীয় বিজ্ঞান একাডেমি) প্ৰসিডিংসে তাৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত গবেষণাপত্ৰটি প্ৰকাশ কৰতে সক্ষম হন। গবেষণাপত্ৰটিৰ নাম ছিল Weitere Studien über das Wärmegleichgewicht unter Gasmolekülen (ইংৰেজি ভাষায়: Further Studies on the Thermal Equilibrium of Gas Molecules) যাৰ বঙালী কৰলে দাঁড়ায় গ্যাস অণুৰ তাপীয় সাম্যাবস্থা বিষয়ে নতুন গবেষণা। ম্যাক্সওয়েল-ব’ল্টজমান বণ্টনেৰ প্ৰাথমিক ৰূপ এই ৰচনাতেই প্ৰকাশিত হয়েছিল। এতে তেওঁ এমন এটা সমীকৰণ প্ৰকাশ কৰে যাৰ মাধ্যে অসংখ্য অণু দিয়ে গঠিত এটা গ্যাসেৰ বিবৰ্তন ব্যাখ্যা কৰা যায়। উল্লেখ্য, এটিই প্ৰথম সমীকৰণ যাতে সম্ভাবনাৰ উপৰ ভিত্তি কৰে সময়েৰ সৈতে কণাৰ বিবৰ্তন দেখানো হয়েছিল।

সে সময় তাত্ত্বিক গবেষণাৰ পাশাপাশি ব’ল্টজমান গ্ৰাৎসে এটা পৰীক্ষণও চালিয়ে যাচ্আছিল, বিষয় ছিল প্ৰতিসৰাংক আৰু dielectric permittivity-ৰ মাজত সম্পৰ্ক। এই পৰীক্ষাৰ ফলাফল নিয়ে গবেষণাপত্ৰ প্ৰকাশ কৰে ১৮৭৩ চনত। ইয়োহান ইয়োসেফ লশমিট মাৰা যাওয়াৰ পৰ তাৰ শোকবাণীতে ব’ল্টজমান লিখেআছিল, তখন আমি সালফাৰ কেলাসেৰ গোলক নিয়ে গবেষণা কৰতে চাচ্ছিলাম। কেউ যিহেতু এই কেলাস গুড়ো কৰতে চায় না সেহেতু লশমিট আমাকে পৰামৰ্শ দিল বুৰ্গথেয়াটাৰ এৰ টিকেট কেনাৰ লাইনে দাঁড়িয়ে তাৰ সৈতে কাজটা কৰতে। এতে কাৰ্বন ডাইসালফাইডেৰ গন্ধে সবাই লাইন ছেড়ে পালাবে।

টোয়েপলাৰ যথেষ্ট অৰ্থ সংস্থান কৰতে পেৰেআছিল বলেই ব’ল্টজমান তখন অন্যান্য বিশ্ববিদ্যালয়ে বিখ্যাত বিজ্ঞানীদেৰ সৈতে কাজ কৰতে যেতে পাৰতেন। সে সময় তেওঁ জাৰ্মানিৰ হাইডেলবাৰ্গে বিখ্যাত ৰসায়নবিদ ৰবাৰ্ট ভিলহেল্ম ফন বুনসেন (১৮১১-৯৯) আৰু গণিতজ্ঞ লেও কোনিগসবেৰ্গাৰেৰ (১৮৩৭-১৯২১) সৈতে কাজ কৰে। বাৰ্লিনে কাজ কৰে গুস্তাফ কিৰ্খফ (১৮২৪-৮৭) আৰু শক্তিৰ এটা নিত্যতা সূত্ৰ প্ৰদানেৰ বাবে বিখ্যাত হেৰমান লুডৱিগ ফেৰ্ডিনাণ্ড ফন হেল্মহোলৎসেৰ সৈতে। এৰা সবাই সে সময় খুব বিখ্যাত আছিল। ব’ল্টজমান হেল্মহোলৎসকে খুব পছন্দ কৰিছিল। এমনকি অনেক সময় হেল্মহোলৎস ছাড়া তেওঁ কথা বলাৰ মত আৰ কাউকে পেতেন না। তাৰ সম্পৰ্কে একবাৰ মাকে লিখেন,

“

গতকাল আমি বেৰ্লিন ফিজিক্যাল সোসাইটিতে বক্তৃতা কৰলাম। বুঝতেই পাৰছ, নিজেদেৰ দেশকে ভালভাবে তুলে ধৰতে আমি কতটা চেষ্টা কৰেছি। এবাবে গতকাল আমাৰ মাথা ভৰ্তি ছিল কেবল সমাকলনীয় সমীকৰণ... অবশ্য, এ নিয়ে খুব শ্ৰম দেয়াৰ প্ৰয়োজন ছিল না, কাৰণ আমাৰ কথা এমনিতেও কেউ বুঝত না। কিন্তু, হেল্মহোলৎসও সেখানে উপস্থিত ছিল আৰু সেই সূত্ৰে তাৰ সৈতে আমাৰ এটা চমৎকাৰ আলোচনাৰ সূচনা ঘটে। তুমি তো জানোই আমি বৈজ্ঞানিক আলোচনা কত পছন্দ কৰি, তাহলে নিশ্চয়ই বুঝতে পাৰছ হেল্মহোলৎসেৰ সৈতে কথা বলে আমি কতটা আনন্দ পেয়েছিলাম। বিশেষ কৰে এইবাবে যে, অন্যভাবে সহজে হেল্মহোলৎসেৰ নাগাল পোৱা যায় না। সে আমাৰ পাশেৰ গবেষণাগাৰে কাজ কৰে, কিন্তু এৰ আগে ভাল কৰে একটু কথা বলাৰও সুযোগ পাইনি।

”

১৮৭৩ চনত ব’ল্টজমান ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনায় গণিতেৰ অধ্যাপক পদে আমন্ত্ৰণ পান। ভিয়েনাৰ অধ্যাপক হওয়া সে সময় অষ্ট্ৰিয়ায় সবাতোকৈ বড় সম্মান বলে বিবেচিত হয়, এখনও হয়। অনেক সময় অবশ্য এতে হিতে বিপৰীতও হতো। কিন্তু ব’ল্টজমানেৰ ভিয়েনায় যাওয়াৰ কামত সম্ভবত আৰেকটি বিষয়ও কাজ কৰেছিল, তেওঁ আৰও পৰীক্ষণমূলক কাজ কৰতে চাচ্আছিল। ব’ল্টজমান পৰিচিত আছিল পদাৰ্থবিজ্ঞানী হিচাপে। কিন্তু ভিয়েনায় গণিত বিভাগে নিয়োগ দিতে গিয়ে সেখানকাৰ নিৰ্বাচকৰা যুক্তি দেখিয়েআছিল যে, তাৰ গবেষণাপত্ৰসমূহৰ গণিতেৰ কাজ হিচাপেও চমৎকাৰ, বিশেষত তাত্ত্বিক বলবিদ্যা আৰু সম্ভাব্যতাৰ ক্যালকুলাস নিয়ে তাৰ কাজ প্ৰশংসা কৰাৰ মত আৰু তাপ নিয়ে কাজ কৰাৰ সময়ও তেওঁ গণিতে বিশেষ পাৰদৰ্শীতা দেখিয়েছেন।

প্ৰেম

গ্ৰাৎস ত্যাগ কৰাৰ পূৰ্বেই ব’ল্টজমানেৰ সৈতে তাৰ ভবিষ্যৎ স্ত্ৰী হেনৰিয়েটে ফন আইগেণ্টলাৰেৰ পৰিচয় হয়েছিল। সোণালী লম্বা চুল ও নীল চোখেৰ এই তৰুণী ব’ল্টজমানেৰ ১০ বছৰেৰ ছোট আছিল। হেনৰিয়েটেৰ বাবা-মা মাৰা গিয়েআছিল, তেওঁ থাকতেন গ্ৰাৎসেৰ দক্ষিণে ষ্টাইনৎসেৰ এটা বাড়িতে। এই বাড়িৰ কৰ্তা-কৰ্ত্ৰীৰ সন্তান হৈছেন নামকৰা অষ্ট্ৰীয় সঙ্গীতজ্ঞ ভিলহেল্ম কিনৎসল। তেওঁ পেশায় শিক্ষক আছিল, কিন্তু ব’ল্টজমানেৰ সৈতে পৰিচয় হওয়াৰ পৰ আবাৰ গণিত পড়াৰ সিদ্ধান্ত নেন। কিন্তু সে সময় মেয়েদেৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে পড়াৰ চল ছিল না, তবে তা নিষিদ্ধও ছিল না। গ্ৰাৎসেৰ দৰ্শন অনুষদেৰ প্ৰধান অধ্যাপক হিৰৎসেলজানতেন না হেনৰিয়েটে কেন গণিত পড়তে চায়। তেওঁ তাৰ আৰ্জি শোনাৰ পৰ বলেআছিল, মেয়েদেৰ কাজ ৰান্নাবান্না, ঘৰ-সংসাৰ কৰা। তবে তাকে বিশ্ববিদ্যালয়ে ভৰ্তি না হয়েই প্ৰথম সেমিষ্টাৰেৰ লেকচাৰসমূহৰৰ শোনাৰ অনুমতি দিয়েআছিল।

কিন্তু দ্বিতীয় সেমিষ্টাৰেৰ আৰম্ভৰ আগেই মেয়েদেৰ দৰ্শন অনুষদ মেয়েদেৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে পড়া নিষিদ্ধ কৰে এটা আইন জাৰি কৰে। হেনৰিয়েটে এই আইনেৰ বিৰুদ্ধে অষ্ট্ৰিয়াৰ গণশিক্ষা মন্ত্ৰণালয়ে পিটিশন পেশ কৰে। মন্ত্ৰণালয় পৰা তাকে পড়াৰ অনুমতি দেয়া হয়। কিন্তু পৰেৰ সেমিষ্টাৰ আৰম্ভৰ আগে আবাৰও সেই সমস্যাৰ উদ্ভব ঘটে। অবশ্য ব’ল্টজমানেৰ সৈতে বাগ্‌দান হওয়াৰ পৰ তাৰ পড়াশোনাৰ ইচ্ছা চলে যায়, অধ্যাপক হিৰৎসেল যা বলেআছিল তাই পালন আৰম্ভ কৰে, ৰান্না শিখেন গ্ৰাৎসেৰ লৰ্ড মেয়ৰেৰ বাসায়, যিনি তাৰ বাবাৰ বন্ধু আছিল।

১৯৭৩ চনতই ব’ল্টজমান ভিয়েনায় চলে যান। ভিয়েনা পৰা নিয়মিত চিঠি লিখতেন হেনৰিয়েটেকে। বাগ্‌দানেৰ পৰ ব’ল্টজমানেৰ সৈতে তাৰ হবু-স্ত্ৰীৰ যেসব চিঠি আদান-প্ৰদান হয়েছিল সেসমূহৰ নিয়ে জাৰ্মান ভাষায় এটা গ্ৰন্থ বেৰিয়েছে, যাৰ ইংৰেজি নাম Illustrious Professor: Dearly beloved Louis: Ludwig Boltzmann, Henriette von Aigentler, Correspondence।^[7] গ্ৰন্থটি সম্পাদনা কৰিছে ব’ল্টজমান ও হেনৰিয়েটেৰ পৌত্ৰ অধ্যাপক ডিটাৰ ফ্লাম। এই চিঠিসমূহৰতে ব’ল্টজমানেৰ জীৱনেৰ কিছু উল্লেখযোগ্য দিকেৰ পৰিচয় পোৱা যায়। গ্ৰন্থয়েৰ শিৰোনাম পৰা দেখা যায় ঘনিষ্ঠতা হওয়াৰ পৰ হেনৰিয়েটে লুডৱিগকে কেবল "লুইস" বলে সম্বোধন কৰত। ব’ল্টজমান প্ৰথমে তাকে Hochgeehrtes Fraulein নামে সম্বোধন কৰলেও পৰে শুধু "ইয়েটি" (Jetty) ব্যবহাৰ আৰম্ভ কৰে। সম্বোধনেৰ এই পৰিবৰ্তন ঘটে ৩০শে নৱেম্বৰ ও ৬ ডিসেম্বৰেৰ মাঝেৰ সপ্তাহটিতে, চিঠি পৰা এৰ প্ৰমাণ পোৱা গেছে।

ব’ল্টজমান ১৮৭৫ চনতৰ ২৭শে ছেপ্টেম্বৰ হেনৰিয়েটেকে বিয়েৰ প্ৰস্তাব দেন, চিঠিৰ মাধ্যমে। এই চিঠি পৰা দেখা যায় তখনও ভিয়েনায় মুদ্ৰাস্ফীতিৰ সমস্যা ছিল। এই চিঠিতে তেওঁ নিজেৰ আৰ্থিক অবস্থাৰ বিবৰণ দেন, ১৮৭৪ চনত তাৰ বাৰ্ষিক আয় ছিল ৫৪০০ ফ্লোৰিন। দুচনেৰ বাবে এটা যথেষ্ট বলেই মনে হয়েছিল ব’ল্টজমানেৰ। কিন্তু চিঠিতে এও লিখেন যে, ভিয়েনায় দ্ৰব্যমূল্য বেড়ে গেলে হেনৰিয়েটাৰ অবসৰ বিনোদন আৰু আনন্দেৰ বাবে এই অৰ্থ যথেষ্ট হবে না। এই চিঠিতে তেওঁ বিয়ে সম্পৰ্কেও তাৰ চিন্তাভাবনা প্ৰকাশ কৰে, "পৰিবাৰেৰ সাৰ্বিক দেখভাল এজন স্বামীৰ বাবে আবশ্যকীয় আৰু এক্ষেত্ৰে তাৰ একমাত্ৰ মূলধন তাৰ কৰ্ম। কিন্তু আমাৰ মতে স্ত্ৰী যদি কেবল স্বামীৰ গৃহপৰিচাৰিকা হয়ে থাকে, তাৰ আনন্দ আৰু উদ্যমসমূহৰ ভাগাভাগি না কৰে বা বুঝতে না পাৰে, তাৰ সৈতে কাঁধ মিলিয়ে সংগ্ৰাম কৰতে না পাৰে তাহলে ভালবাসা চিৰস্থায়ী হতে পাৰে না। "

২৫শে নৱেম্বৰ হেনৰিয়েটেৰ লেখা আৰেকটি চিঠি পৰা জানা যায় ব’ল্টজমানকে ফ্ৰেইবুৰ্গে এটা পদে আমন্ত্ৰণ জানানো হয়েছিল। উল্লেখ্য তখন তেওঁ ভিয়েনায়। হেনৰিয়েটে তাৰ চিঠিতে এ কামত কোন সিদ্ধান্ত দেননি। তেওঁ যিহেতু কেবল লুডৱিগকেই চান সেহেতু তেওঁ কোথায় থাকবেন তা খুব গুৰুত্বপূৰ্ণ নয়। তবে এটুকু নিৰ্লিপ্ততা দেখিয়ে তেওঁ আবাৰ ভিয়েনা ছেড়ে যাওয়াৰ সুবিধা-অসুবিধাৰ কথা বলেন, যিহেতু ব’ল্টজমান তাৰ পৰামৰ্শ চেয়েআছিল। সুবিধাৰ মাজত তেওঁ বলেন, ফ্ৰেইবুৰ্গে পেশাদাৰী কাজ কম, স্ত্ৰী ও পৰিবাৰকে বেছি সময় দিতে পাৰবেন, এটা পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰধান হতে পাৰবেন। কিন্তু মূল অসুবিধা হৈছে, ফ্ৰেইবুৰ্গেৰ বেতন ভিয়েনাৰ প্ৰায় অৰ্ধেক, অবশ্য সেখানে খাবাৰ খৰচও ভিয়েনা পৰা কম আৰ বাসাৰ কোন ভাড়া দিতে হবে না। ব’ল্টজমানেৰ পৌত্ৰেৰ কাছ পৰা জানা যায় হেনৰিয়েটে তাকে Mein liebes dickes Schatzerl (sweet fat darling) বলে ডাকতেন। ব’ল্টজমান খুব নৰম মনেৰ মানুহ আছিল, স্ত্ৰীৰ কাছ পৰা দূৰে কোথাও যেতে হলে চোখেৰ পানি ধৰে ৰাখতে পাৰতেন না।

ভিয়েনায় অধ্যাপনা আৰু বিয়ে

১৮৭৫ চনত ব’ল্টজমানেৰ প্ৰথম বিখ্যাত গবেষণাপত্ৰেৰ সেই সমীকৰণটি তাৰ বন্ধু লশমিটেৰ সমালোচনাৰ মুখে পড়ে। এ বিষয়ে লশমিটেৰ বক্তব্য অপ্ৰত্যাবৰ্তন হেঁয়ালি বা লশমিটেৰ হেঁয়ালি নামে পৰিচিত। ব’ল্টজমান এই সমালোচনাৰ জবাবও দিয়েআছিল। এ বিষয়ে বিস্তাৰিত পৰে আলোচিত হবে।

ভিয়েনায় প্ৰশাসনিক কাজ অনেক বেছি ছিল, নৰম মনেৰ ব’ল্টজমানেৰ পক্ষে সবকিছু চালিয়ে যাওয়া সহজ ছিল না। তাৰ পুৰোটা সময়ই চলে যেতো বিশ্ববিদ্যালয়েৰ বিভিন্ন কাজে। ১৮৭৬ চনতই তাৰ গ্ৰাৎসে ফিৰে যাওয়াৰ এটা সুযোগ তৈৰি হয়। তাৰ বিয়েও হওয়াৰ কথা সে বছৰ। হেনৰিয়েটে যিহেতু গ্ৰাৎসেৰ মেয়ে আৰু সে যিহেতু ভিয়েনায় উপযুক্ত বাসা খুঁজে পাচ্ছিল না সেহেতু বিয়েৰ পৰ গ্ৰাৎসে থাকাটাই তাৰ বাবে সবাতোকৈ ভাল ছিল। তাই সুযোগটিৰ বাবে ব’ল্টজমান অধীৰ আগ্ৰহে অপেক্ষা কৰআছিল।

গ্ৰাৎসেৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ সমৃদ্ধিৰ পেছনে মূল অবদান টোয়েপলাৰেৰ। নতুন ভবনও তেওঁ নিৰ্মাণ কৰিয়েআছিল। ১৮৭৩ পৰা ১৮৭৬ এৰ মাজত ইনষ্টিটিউটেৰ বাবে ২৮,০০০ ফ্লোৰিনেৰ যন্ত্ৰপাতি কিনেআছিল। কিন্তু ১৮৭৬ এ ব’ল্টজমানকে লেখা এক চিঠিতে টোয়েপলাৰ বলেন, তেওঁ সৰকাৰেৰ কাছ পৰা যথেষ্ট অৰ্থ পাচ্ছেন না। সে বছৰই তেওঁ গ্ৰাৎস ছেড়ে জাৰ্মানিৰ ড্ৰেসডেনে চলে যান। এতে গ্ৰাৎসেৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰধানেৰ পদটি ফাঁকা হয়ে যায়। এই পদ ব’ল্টজমানেৰ কাষত ছিল স্বপ্নেৰ মত। কিন্তু এই পদে তাৰ এজন প্ৰতিদ্বন্দ্বী আছিল, যিনি আবাৰ পেশাগত ক্ষেত্ৰেও ব’ল্টজমানেৰ বিৰুদ্ধমনা আছিল। তাৰ নাম আৰ্নষ্ট মাখ। মাখ ১৮৬৪ পৰা ১৮৬৭ সাল পৰ্যন্ত গ্ৰাৎসেৰ গণিত বিভাগে অধ্যাপনা কৰিছে। তাৰ Die Mechanik in Hirer Enlwickelung historisch-kritisch dargestellt (ঐতিহাসিক ও সমালোচনামূলক দৃষ্টকোণ পৰা বলবিজ্ঞানেৰ উন্নয়ন) নামক গবেষণাপত্ৰটি বিজ্ঞানীদেৰ একেবাৰে নতুন এটা প্ৰজন্মেৰ জন্ম দিয়েছিল যে প্ৰজন্মেৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত ব্যক্তি হৈছেন আলবাৰ্ট আইনষ্টাইন।

১৮৭৬ চনত মাখ প্ৰাগ-এ আছিল কিন্তু চাচ্আছিল গ্ৰাৎসে ফিৰে যেতে। অন্যদিকে ব’ল্টজমান ও হেনৰিয়েটেৰ বিয়েৰ তাৰিখ ঠিক হয়ে গিয়েছিল জুলাইয়েৰ ১৭ তাৰিখ। তখনও তেওঁ নিশ্চিত না বিয়েৰ পৰ তাকে ভিয়েনায় থাকতে হবে নাকি গ্ৰাৎসে, বাসা কোথায় দেখতে হবে- ভিয়েনায় নাকি গ্ৰাৎসে। বিয়েৰ তাৰিখেৰ ৫ দিন পূৰ্বে তাৰা বিয়ে কৰে ফেলাৰ সিদ্ধান্ত নেয়, য’ত যেতে হবে হোক। কিন্তু এৰ পৰপৰই মন্ত্ৰণালয় পৰা সিদ্ধান্ত আসে, গ্ৰাৎসেৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰধান মনোনীত হন ব’ল্টজমান। বিয়ে কৰে গ্ৰাৎসে থাকতে আৰম্ভ কৰে নবদম্পতী।

গ্ৰাৎসে প্ৰত্যাবৰ্তন

১৮৮৭ চনত গ্ৰাৎসে ব’ল্টজমান আৰু সহকৰ্মীৰা। (দাঁড়িয়ে, বাম পৰা) নাৰ্নষ্ট, ষ্ট্ৰাইনৎস, আৰহেনিয়ুস, হিকে, (বসে, বাম পৰা) আউলিংগাৰ, এটিংসহাউজেন, ব’ল্টজমান, Klemenčič, হাউসমানিংগাৰ

ব’ল্টজমান দম্পতী গ্ৰাৎসে ১৪ বছৰ আছিল। এই শহৰেই তাদেৰ দুই ছেলে লুডৱিগ হুগো (১৮৭৮-৮৯) ও আৰ্থুৰ (১৮৮১-১৯৫২) আৰু দুই মেয়ে হেনৰিয়েটে (১৮৮০-১৯৪৫) ও ইডাৰ (১৮৮৪-১৯১০) জন্ম হয়। গ্ৰাৎস ছেড়ে যাওয়াৰ পৰ তাদেৰ তৃতীয় মেয়ে এলসাৰ (১৮৯১-১৯৬৬) জন্ম হয়। অবশ্য গ্ৰাৎসে থাকাৰ সময়ই ব’ল্টজমানেৰ মা মাৰা যান, ১৮৮৫ চনত। এই মৃত্যুটি ছাড়া গ্ৰাৎসে তাৰ জীৱন ছিল সুখেৰ। এ সময় অষ্ট্ৰিয়াৰ অনেক ৰাষ্ট্ৰীয় সন্মানসমূহ পান তেওঁ। এ সময়ই তেওঁ প্ৰকৃতি সম্পৰ্কে তাৰ পৰিসাংখ্যিক মনোভাবকে শাণিত কৰে। অষ্ট্ৰীয় সৰকাৰ তাৰ প্ৰশাসনিক কাজসমূহৰ কৰে দেয়াৰ বাবে গ্ৰাৎসে Extraordinarius (সহযোগী অধ্যাপক) নামে এটা পদ তৈৰি কৰে তাতে আৰ্থুৰ ফন এটিংসহাউজেনকে (১৮৫০-১৯৩২) মনোনয়ন দেয়।

১৮৭৮ চনত ব’ল্টজমান অনুষদেৰ প্ৰধান হন। ১৮৮১ চনত সৰকাৰী কাউন্সিলৰ, ১৮৮৫ তে ইম্পেৰিয়াল অ্যাকাডেমি অফ সায়েন্সেস এৰ সদস্য আৰু ১৮৮৯ চনত কোৰ্ট কাউন্সিলৰ হন। অন্যান্য দেশ পৰাও তাকে অনেক সন্মানসমূহ দেয়া হয়। পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ পাশাপাশি গ্ৰাৎসে আৰেকটি পদ ছিল, তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ চেয়াৰ। প্ৰথমবাৰ যখন গ্ৰাৎসে আছিল তখন এই পদ ব’ল্টজমানেৰ ছিল। কিন্তু এবাৰ এই পদে থাকেন আৰেক অষ্ট্ৰীয় বিজ্ঞানী হাইনৰিখ ষ্ট্ৰাইনৎস। ষ্ট্ৰাইনৎসেৰ ক্যাৰিয়াৰ খুব বেছি সফল নয়। কিন্তু ব’ল্টজমান সব সময় তাকে সহায়তা কৰিছে। এ সময় ব’ল্টজমানকে ৰাজকীয় উপাধি দেয়াৰ ইচ্ছা পোষণ কৰে ৰাজপৰিবাৰ। কিন্তু তেওঁ তা গ্ৰহণ কৰেি, উত্তৰে বলেআছিল, তাৰ বাবে তাৰ মধ্যবিত্ত পৰিবাৰেৰ উপাধিই ভাল, আৰু তাৰ সন্তান ও তাদেৰ বংশধৰদেৰ বাবেও আশাকৰি সে উপাধিই যথেষ্ট হবে।

এ সময়টা ব’ল্টজমানেৰ বাবে খুব ব্যস্ততাৰও ছিল না। তাকে সহায় কৰাৰ বাবে ছিল এটিংসহাউজেন। অনুষদেৰ প্ৰধান হিচাপেও খুব বেছি কিছু কৰতে হতো না, ব্যস্ত থাকলে উপ-প্ৰধানকে দায়িত্ব দিতে পাৰতেন। তাই সে সময়কাৰ বিখ্যাত সব পদাৰ্থবিজ্ঞানীৰ সৈতে যোগাযোগ ৰক্ষা কৰআছিল। এদেৰ মাজত ৰৈছেন হেনড্ৰিক আণ্টুন লৰেনৎস, হেল্মহোলৎস, ভিলহেল্ম অষ্টভাল্ড, আৰু কেমব্ৰিজ ইউনিভাৰ্সিটিৰ ক্যাভেণ্ডিশ অধ্যাপক পদে ম্যাক্সওয়েলেৰ উত্তৰসূৰী জন উইলিয়াম ষ্ট্ৰাট। এ সত্ত্বেও তাৰ সে সময়কাৰ চিঠি পড়ে মনে হয়, তেওঁ ভাবতেন তেওঁ বিজ্ঞানীদেৰ মূল গোষ্ঠীৰ বাইৰে আছেন, ভেতৰে থাকলে আৰও আলোচনা কৰতে পাৰতেন। অবশ্য তেওঁ টোয়েপলাৰকে এও বলেআছিল যে, বিয়ে মানুহকে অলস কৰে দেয়, যতটা ভেবেআছিল তাৰ চেয়েও বেছি। এ কাৰণেই বোধহয় ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰধান পদে তাৰ উত্তৰসূৰী লেওপোল্ড ফাউণ্ডলাৰ বলেআছিল, তেওঁ এসে দেখেন ইনষ্টিটিউটেৰ ভবনটি শূকৰেৰ খামাড় হয়ে আছে। বোঝাই যায়, গবেষণাৰ চাপে হয়ত ব’ল্টজমান ইনষ্টিটিউটেৰ দিকে নজৰ দিতে পাৰেননি।

১৮৭৭ চনত ব’ল্টজমান দুটি গবেষণাপত্ৰ প্ৰকাশ কৰে যাৰ এটাৰ (১৮৭৭খ) আলোচ্য বিষয়ে ছিল এনট্ৰপি। এতে তেওঁ পৰমাণুৰ বিশৃঙ্খলাৰ গাণিতিক পৰিমাপ হিচাপে এনট্ৰপি ব্যবহাৰ কৰেআছিল। বিকিৰণ চাপ নিয়ে ইতালীয় পদাৰ্থবিজ্ঞানী আদোলফো বাৰতোলিৰ গবেষণা পৰা খুব অনুপ্ৰাণিত হয়েআছিল তেওঁ। এই অনুপ্ৰেৰণায় ১৮৮৬ চনত তাৰ শিক্ষক ইয়োসেফ ষ্টেফানেৰ সূত্ৰেৰ এটা অনন্যসাধাৰণ প্ৰমাণ আবিষ্কাৰ কৰে। একই বছৰ তাৰ আৰেকটি গবেষণাপত্ৰ প্ৰকাশিত হয় যাতে তেওঁ এমন সব গ্যাসীয় অণু নিয়ে আলোচনা কৰে যাৰা মিথস্ক্ৰিয়া কৰছে আৰু যাদেৰ বিভব শক্তি আছে। এই গবেষণাপত্ৰ খুব একটা পৰিচিত না হওয়ায় অনেক বিজ্ঞানী এখনও মনে কৰে ব’ল্টজমান কেবলই আদৰ্শ গ্যাস নিয়ে কাজ কৰিছে। কিন্তু এটি দেখলে মনে হয় উইলাৰ্ড গিবস নয় বৰং ব’ল্টজমানকেই সাম্যাবস্থাৰ পৰিসাংখ্যিক বলবিদ্যাৰ জনক হিচাপে আখ্যায়িত কৰা উচিত।

১৮৮৬ চনত হাইনৰিশ হেৰৎস এৰ তড়িচ্চুম্বকীয় তৰঙ্গ আৰু আলো বিষয়ক গবেষণায় উদ্বুদ্ধ হয়ে তেওঁ নিজেই হেৰৎসেৰ পৰীক্ষণটি পুনৰায় কৰাৰ চেষ্টা কৰে। উল্লেখ্য ম্যক্সওয়েল ভবিষ্যদ্বাণী কৰেআছিল যে তড়িচ্চুম্বকীয় তৰঙ্গ আৰু আলো একই, হেৰৎস তা প্ৰমাণ কৰে। এ বিষয়ে ব’ল্টজমানেৰ গবেষণা গ্ৰাৎস ত্যাগেৰ পূৰ্বে তাৰ শেষ প্ৰকাশিত লেখাসমূহৰতে লিপিবদ্ধ আছে। গ্ৰাৎসে থাকাৰ সময় তাৰ চৰিত্ৰেৰ এটা লক্ষণীয় দিক হৈছে, এ সময় তেওঁ বিজ্ঞান আৰু সাধাৰণ অৰ্থে জ্ঞানেৰ দাৰ্শনিক দিকসমূহৰ নিয়ে আলোচনা পৰা বিৰত থাকতেন। ১৮৮৭ চনতৰ এটা গবেষণাপত্ৰে ব’ল্টজমান তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰকে ভিন্ন দৃষ্টিকোণ পৰা আলোচনা কৰে।

বেশ স্বল্প সময়েৰ মাজতই গ্যাসেৰ গতীয় তত্ত্ব বিষয়ে ব’ল্টজমানেৰ দৃষ্টিভঙ্গি বিশ্বব্যাপী, বিশেষ কৰে যুক্তৰাজ্যে, পৰিচিত হয়ে উঠে। এৰ প্ৰমাণ পোৱা যায় ১৮৭৬ চনত প্ৰকাশিত এইচ ডব্লিউ ওয়াটসনেৰ গ্ৰন্থয়ে যাতে তেওঁ গ্যাসেৰ গতি তত্ত্ব ব্যাখ্যায় ব’ল্টজমানেৰ পদ্ধতি ব্যবহাৰ কৰে। ১৮৮২ চনত লেখা ম্যাক্সওয়েলেৰ এটা জীৱনী গ্ৰন্থে তাকে গ্যাসেৰ গতি তত্ত্বেৰ জনকদেৰ এজন হিচাপে আখ্যায়িত কৰা হয়। ব্ৰিটিছ পদাৰ্থবিজ্ঞানীদেৰ সৈতে সম্পৰ্ক উন্নয়নে বিশেষ ভূমিকা ৰেখেছিল ১৮৮৫-৮৭ চনতৰ মাজত দুজন ব্ৰিটিছ বিজ্ঞানীৰ (পিটাৰ টেইট আৰু উইলিয়াম বাৰ্নসাইড) সৈতে তাৰ বিতৰ্ক। ব’ল্টজমানেৰ গবেষণাপত্ৰসমূহৰ অনেক দীৰ্ঘ হওয়ায় সবাই সেসমূহৰ পড়াৰ ধৈৰ্য্য ৰাখত না। তাই এই আলোচনাসমূহৰ তাকে ইংৰেজভাষী বিশ্বে পৰিচিত হতে সহায় কৰেছিল। তাই বিশ্বেৰ নানা দিক পৰা তাৰ বাবে পুৰস্কাৰ ও সন্মানসমূহ আসতে থাকে। গ্ৰাৎসেৰ এই ১৪ বছৰে তেওঁ পৃথিৱীৰ সেৰা পদাৰ্থবিজ্ঞানীদেৰ এজন ে পৰিণত হন।

দুঃখময় শেষ জীৱন

সাঁচ:টেমপ্লেট:ব’ল্টজমানেৰ জীৱনপঞ্জি

অসুস্থতাৰ পূৰ্বসূত্ৰ

বিশ্ববিখ্যাত হওয়াৰ পৰই ১৮৮৮ চনতৰ জানুৱাৰী পৰা ব’ল্টজমানেৰ শাৰীৰিক আৰু মানসিক অবস্থাৰ অবনতি হতে আৰম্ভ কৰে। এত বিখ্যাত আৰু ধিৰস্থিৰ এজন মানুহ কেন হঠাৎ এমন হয়ে গেলেন তাৰ কোন সুস্পষ্ট কাৰণ জানা যায় না। তবে বেশ কিছু ঘটনাকে তাৰ পূৰ্বসূত্ৰ হিচাপে উল্লেখ কৰা যায়। খুব বেছি হতাশা আৰু উদ্বিগ্নতায় ভোগা আৰু খুব নৰম মনেৰ মানুহ হওয়াৰ কাৰণেই সম্ভবত তাৰ উপৰ এই ঘটনাসমূহৰ এতোটা প্ৰভাৱ ফেলেছিল। ব’ল্টজমানেৰ জীৱনীকাৰ Carlo Cercignini পূৰ্বসূত্ৰ হিচাপে যে ঘটনাসমূহৰ উল্লেখ কৰিছে সেসমূহৰই এখানে বৰ্ণীত হবে।

ঘটনাৰ সূত্ৰপাত ১৮৮৫ তে। এই বছৰ তাৰ মা মাৰা যান। ৪১ বছৰ বয়সে মাকে হাৰানো অস্বাভাবিক কোন ঘটনা নয়। কিন্তু ব’ল্টজমান ১৫ বছৰ বয়সে বাবাকে হাৰিয়েআছিল আৰু সে কাৰণে মাৰ প্ৰতি তাৰ আকৰ্ষণ একটু বেছিই ছিল। উল্লেখ্য এই বছৰ তেওঁ কোন বৈজ্ঞানিক গবেষণাপত্ৰ প্ৰকাশ কৰেি, আৰু কোন চিঠি লিখেছেন বলেও জানা যায়নি।

পৰৱৰ্তী ঘটনাটি বিশ্ববিদ্যালয় সংক্ৰান্ত। ব’ল্টজমান আছিল গ্ৰাৎস বিশ্ববিদ্যালয়েৰ ৰেক্টৰ। অৰ্থাৎ শিক্ষাৰ্থীদেৰ আবাসিক ভবনেৰ দায়িত্ব ছিল তাৰ উপৰ। এমন দায়িত্বেৰ বাবে তেওঁ প্ৰস্তুত আছিল না। এৰ মাজত আবাৰ ১৮৮৭ চনতৰ ২২শে নৱেম্বৰ গ্ৰাৎসেৰ জাৰ্মানিবাদী ছাত্ৰৰা আবাসিক ভবনেৰ এটা পৰা অষ্ট্ৰিয়াৰ ৰাজাৰ মূৰ্তি সৰিয়ে নেয় আৰু হাব্‌সবুৰ্গ ৰাজপৰিবাৰবিৰোধী শ্লোগান দিতে থাকে। ৰেক্টৰ হিচাপে এই পৰিস্থিতি সমাধানেৰ দায়িত্ব ছিল ব’ল্টজমানেৰ উপৰ আৰু ষ্টিৰিয়াৰ গভৰ্নৰ, ভিয়েনাৰ প্ৰশাসন ও স্বয়ং ৰাজা তাৰ উপৰ ভৰসা কৰে ছিল। এই বিদ্ৰোহ ৪ মাস স্থায়ী হয়েছিল।

এদিকে ১৮৮৭ চনতৰ ১৭ অক্টোবৰ জাৰ্মানিৰ বাৰ্লিনে ব’ল্টজমানেৰ বন্ধু গুস্তাফ কিৰ্খফ মৃত্যুবৰণ কৰে। ইউনিভাৰ্সিটি অফ বাৰ্লিনেৰ কৰ্তৃপক্ষ তাকে আমন্ত্ৰণ জানালে তেওঁ এ বছৰেৰ শেষ দিকে বাৰ্লিনে যান। সেখানে তাকে কিৰ্খফেৰ পদে যোগ দেয়াৰ আমন্ত্ৰণ জানানো হয়। এৰ মানে তেওঁ হতে পাৰবেন কিৰ্খফেৰ উত্তৰসূৰী আৰু হেল্মহোলৎসেৰ সহকৰ্মী। তেওঁ প্ৰস্তাবটি গ্ৰহণ কৰে আৰু এমনকি বিভাগে তাৰ কক্ষও ঠিক কৰে ফেলেন। ১৮৮৮ চনতৰ মাৰ্চে তেওঁ আবাৰ পদটি গ্ৰহণে অস্বীকৃতি জানান, যদিও ততোদিনে জাৰ্মানিৰ ৰাজা কাইজাৰ চুক্তিতে স্বাক্ষৰ কৰে ফেলেআছিল। এৰ কাৰণ হিচাপে অনেকে উল্লেখ কৰে, জাৰ্মানিতে চাপ গ্ৰাৎসেৰ চেয়ে অনেক বেছি ছিল কিন্তু ব’ল্টজমান চাপ পছন্দ কৰিছিল না। তবে কাৰণ আৰও ৰৈছে।^[8] ব’ল্টজমানেৰ সম্ভাব্য অষ্ট্ৰিয়া ত্যাগেৰ খবৰ জানুৱাৰীৰ মাঝামাঝি সময়ে গ্ৰাৎসে পৌঁছে যায়। এই সুযোগে তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউটেৰ প্ৰধান হাইনৰিশ ষ্ট্ৰাইনৎস তাৰ অৰ্থ বৰাদ্দ বৃদ্ধিৰ দাবী জানান। ফেব্ৰুয়াৰিৰ ১ তাৰিখে তাৰ সহযোগী এটিংসহাউজেন টেখনিশে হোখশুলে (গ্ৰাৎসেৰ তৎকালীন পলিটেকনিক) তে এটা পদে যোগ দেন। এতে নিজেৰ বিভাগেই ব’ল্টজমান সমৰ্থন ও সহযোগিতা হাৰান। গ্ৰাৎসে ফিৰে ব’ল্টজমান বুঝতে পাৰেন তেওঁ দুঃসাহসিকতা দেখিয়ে ফেলেছেন, অষ্ট্ৰীয় সৰকাৰেৰ অনুমতি না চেয়ে বাৰ্লিনকে সম্মতি দিয়ে দেয়াটা ঠিক হয়নি। অষ্ট্ৰীয় সৰকাৰও চাচ্ছিল না তাদেৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত বিজ্ঞানীদেৰ এজন কে এভাবে হাৰাতে। তাৰাও ব’ল্টজমানকে বোঝাতে আৰম্ভ কৰে।

এই চাপেই তেওঁ মানসিক ভাৰসাম্য কিছুটা হাৰাতে আৰম্ভ কৰে। তেওঁ মাৰ্চে বাৰ্লিনকে চিঠি লিখে জানান, চোখেৰ সমস্যাৰ কাৰণে বাৰ্লিনেৰ পদটিতে ঠিকমত কাজ কৰা তাৰ পক্ষে কষ্টকৰ হবে। কিন্তু সেখান পৰা জবাব আসে, এ নিয়ে তাৰ চিন্তা কৰাৰ কোন প্ৰয়োজন নেই। অগত্য তেওঁ আৰও এক ধাপ এগিয়ে ব্যাখ্যা কৰে কেন তেওঁ এই পদটিৰ বাবে যোগ্য নন:^[9]

“

বাৰ্লিনেৰ পদটি গ্ৰহণ কৰলে আমাকে সম্পূৰ্ণ নতুন এটা ক্ষেত্ৰে প্ৰবেশ কৰতে হবে, তা হৈছে গাণিতিক পদাৰ্থবিজ্ঞান। গত ১৫ বছৰে আমি কেবল গাণিতিক পদাৰ্থবিজ্ঞান, ব্যবকলনীয় আৰু সমাকলনীয় ক্যালকুলাসেৰ মৌলিক ধাৰণাসমূহৰ পড়িয়েছি। ... কিন্তু গাণিতিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ অনেক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু বিশদ অধ্যায়ই আমাৰ অধৰা ৰয়ে গেছে। বাৰ্লিনে থাকাৰ সময় আমাৰ মনে হৈছে, এখানে পড়ালে আমি নিজেৰ এই সীমাবদ্ধতাসমূহৰ দূৰ কৰাৰ সুযোগ পাব। কিন্তু এখন মনে হৈছে, সম্পূৰ্ণ নতুন এই অধ্যায়টি আৰম্ভ কৰলে তা আমাৰ চোখেৰ বাবে ভাল হবে না। অপৰদিকে, বিষয়টি নিয়ে সম্পূৰ্ণ ধাৰণা আৰু অভিজ্ঞতা না থাকা সত্ত্বেও এত দায়িত্বশীল এটা পদে যোগ দেয়াটা আমাৰ বিবেকে বাধবে।

”

কিন্তু অন্য সূত্ৰ পৰা জানা যায় ব’ল্টজমান তাৰ গবেষণা ক্ষেত্ৰ নিয়ে সব সময়ই খুব ওয়াকিবহাল থাকতেন। তাৰ এই লেখা পৰা বোঝা যায়, তেওঁ কাৰও প্ৰত্যাশা পূৰণ কৰতে না পাৰলে প্ৰচণ্ড উদ্বিগ্ন হয়ে পড়তেন, সব সময় নিখুঁত হতে চাইতেন। যাহোক, অবশেষে ১৮৮৮ চনতৰ ৯ই জুলাই কাইজাৰ ভিলহেল্ম ২ তাকে মনোনয়ন দিয়ে কৰা চুক্তিটি বাতিল কৰে দেন।

এসব ঘটনাৰ পৰই ব’ল্টজমানেৰ মাজত নিউৰাস্থিনিয়া (মনঃগ্লানি) আৰু চৰম হতাশাৰ লক্ষণ (বাইপোলাৰ ডিসঅৰ্ডাৰ) দেখা দিতে আৰম্ভ কৰে। তাৰ জীৱনেৰ শান্তি আৰু সুন্দৰেৰ দিন শেষ হয়ে আসে, হতাশা, অসন্তোষ আৰু অস্থিৰতা তাকে অধিকাৰ কৰে নেয়। তেওঁ ঘনঘন স্থান পৰিবৰ্তন কৰতে থাকেন এই আশায় যে, হয়ত নতুন স্থানে শান্তি মিলবে। যিহেতু তেওঁ বাৰ্লিন নিয়ে দুশ্চিন্তা পৰা মুক্ত হয়েআছিল, সেহেতু গ্ৰাৎসে থাকতে তাৰ অসুবিধা থাকাৰ কথা না। কিন্তু বাইপোলাৰ ডিসঅৰ্ডাৰ থাকাৰ কাৰণে এটাই তাৰ পক্ষে স্বাভাবিক ছিল। বাৰ্লিনকে কেন না বলেআছিল তা তেওঁ নিজেই জানতেন না। আৰ গ্ৰাৎসে ফিৰে আসাৰ পৰ মনে হচ্ছিল, তেওঁ কি আৰ সেই মহান বিজ্ঞানী নেই। নিজেৰ বিখ্যাত আৰু মহান সত্তাটিৰ সৈতে গ্ৰাৎসেৰ তাকে তুলনা কৰতে আৰম্ভ কৰেআছিল।

এই অস্থিৰতা আৰু হতাশাৰ মাজতই ১৮৮৯ চনত তাৰ ছেলে, লুডৱিগ, মাত্ৰ ১১ বছৰ বয়সে অ্যাপেণ্ডিসাইটিসেৰ ৰোগে মাৰা যায়। আৰও ভয়াবহ হৈছে, তেওঁ এই মৃত্যুৰ বাবে নিজেকে দায়ী কৰিছিল। তেওঁ মনে কৰিছিল, ৰোগেৰ ভয়াবহতা বুঝতে না পাৰা আৰু ভুল ডাক্তাৰেৰ কাষত যাওয়াৰ কাৰণেই তাৰ ছেলে মাৰা গেছে। এই মৃত্যু তাৰ হতাশা ও মানসিক ৰোগে নতুন মাত্ৰা যোগ কৰে। তেওঁ নিৰাপত্তাহীনতায় ভুগতে থাকেন আৰু একা থাকতে আৰম্ভ কৰে।

গ্ৰাৎস ত্যাগ

তাৰ প্ৰথম চিন্তা ছিল গ্ৰাৎস ত্যাগ কৰা। গ্ৰাৎসে তাৰ প্ৰতি তাৰ সহকৰ্মীদেৰ আচৰণ পাল্টে গিয়েছিল, তেওঁ নিজেও মনে কৰিছিল তাৰ আৰও ভাল কোন বিশ্ববিদ্যালয়ে থাকাৰ যোগ্যতা ৰৈছে আৰু তাৰ ছেলে মাৰা গেছে এই শহৰে। সব মিলিয়ে গ্ৰাৎস তাৰ কাষত বিষাক্ত হয়ে উঠেছিল। ১৮৮৮ চনতৰ জুলাইয়ে য’ত কাইজাৰ তাৰ চুক্তিপত্ৰ বাতিল কৰলেন সেখানে সে বছৰেৰই শেষ দিকে তেওঁ হেল্মহোলৎসকে চিঠি লিখে জানালেন, তেওঁ সুস্থ হয়ে গেছেন আৰু বাৰ্লিনে যেতে চান। এমনকি বিভিন্ন বিশ্ববিদ্যালয়ে তাৰ যত বন্ধু ছিল তাদেৰ সবাইকে জানাতে থাকলেন যে তেওঁ গ্ৰাৎস ত্যাগ কৰতে চান। তাৰ এই বন্ধুদেৰ মাজত যে প্ৰথম তাকে আনাৰ সুযোগটি কাজে লাগালেন তেওঁ হৈছেন জাৰ্মানিৰ মিউনিখেৰ অয়গেন ফন লোমেল। তেওঁ নোবেল বিজয়ী ৰসায়নবিদ আডোলফ ফন বাইয়াৰ এৰ সহায়তায় ইউনিভাৰ্সিটি অফ মিউনিখেৰ তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞান বিভাগে ব’ল্টজমানেৰ বাবে এটা পদেৰ ব্যবস্থা কৰে। মিউনিখে তখন এমন কোন পদ ছিল না, কেবল তাৰ বাবেই এই পদটি তৈৰি কৰা হয়। মিউনিখ কৰ্তৃপক্ষ যুক্তি হিচাপে দেখুৱায়, তাত্ত্বিক ও পৰীক্ষণমূলক পদাৰ্থবিজ্ঞান দিনদিন আলাদা হয়ে যাচ্ছে আৰু এজন েৰ পক্ষে দুই বিষয়ে পাৰদৰ্শীতা অৰ্জন প্ৰায় অসম্ভব হয়ে পড়ছে, ব’ল্টজমান যিহেতু গণিতে খুগ্ৰন্থ দক্ষ সেহেতু তেওঁ তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞানে গুৰুত্বপূৰ্ণ কাজ কৰতে পাৰবেন যা ম্যক্সওয়েল, ক্লাউসিয়ুস আৰু হেল্মহোলৎসেৰ গবেষণাকে আৰও এগিয়ে নিয়ে যাবে।

গ্ৰাৎস ত্যাগেৰ সময় ব’ল্টজমানেৰ সম্মানে এটা বিদায়ী অনুষ্ঠান হয়। নতুন ৰেক্টৰ আৰু এইচ ষ্ট্ৰাইনৎস তাদেৰ বক্তৃতায় আশাবাদ ব্যক্ত কৰে যে, ব’ল্টজমান আবাৰ অষ্ট্ৰিয়ায় ফিৰে আসবেন। উত্তৰে ব’ল্টজমান বলেন,^[10]

“

এই সম্মান ব্যক্তি আমাৰ প্ৰতি নয় বৰং আমাৰ চিন্তাধাৰাৰ প্ৰতি হিচাপে গ্ৰহণ কৰছি, যে চিন্তাধাৰা আমাৰ মন আৰু কৰ্মেৰ জগৎজুড়ে বিৰাজ কৰে। এই সম্মান আবিষ্কৃত সেই সব তত্ত্বেৰ প্ৰতি, কোন মহান বিসৰ্জন দিয়েই যাদেৰকে যথেষ্ট মহিমান্বিত কৰা সম্ভব নয়। তত্ত্গ্ৰন্থ যিহেতু আমাৰ জীৱনেৰ সবকিছু সেহেতু এই তত্ত্গ্ৰন্থ হোক আপনাদেৰ উদ্দেশ্য বলা আমাৰ ধন্যবাদ।

”

মিউনিখে ব’ল্টজমান

মিউনিখে ব’ল্টজমান প্ৰতি সপ্তাহে হোফব্ৰেউহাউসে বিয়াৰ নিয়ে সহকৰ্মীদেৰ সৈতে বিজ্ঞান বিষয়ক আলোচনাৰ বাবে। এখানে আসতেন গণিতবিদ ভালটাৰ ফন ডুক, আলফ্ৰেড প্ৰিংশাইম, পদাৰ্থবিজ্ঞানী লোমেল ও লেওনহাৰ্ড সোণকে, ৰসায়নবিদ বাইয়াৰ, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানী হুগো ফন সেলিগাৰ আৰু প্ৰকৌশলী কাৰ্ল ফন লিণ্ডে। এ সময় তেওঁ পৰিবাৰ নিয়ে থাকতেন মেক্সিমিলিয়ান ষ্ট্ৰাসেতে, বিশ্ববিদ্যালয় আৰু তাৰ প্ৰিয় অপেৰা দুটোই ছিল বাসা পৰা কাষত। প্ৰায় ৰিচাৰ্ড ভাগনাৰেৰ সুৰ শুনতে যেতেন।

দিনদিন তাৰ চোখেৰ অবস্থা আৰও খাৰাপ হতে আৰম্ভ কৰে, অনেক সময় বৈজ্ঞানিক গবেষণাপত্ৰ বা গ্ৰন্থ তাৰ স্ত্ৰী পড়ে শোনাতেন যাতে তাৰ চোখ অধিক পৰীশ্ৰম পৰা ৰেহাই পায়। তবে বাভাৰিয়াৰ সৰকাৰ বিশ্ববিদ্যালয় শিক্ষকদেৰ কোন পেনশন দেয় না বলে তখন পৰাই ব’ল্টজমান তাৰ পৰিবাৰেৰ ভবিষ্যৎ নিয়ে চিন্তিত হয়ে পড়েন। চোখেৰ অবস্থা ভাল নয় দেখেই ১৮৯৬ চনতৰ মাজত তাৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ Lectures on Gas Theory লিখে ফেলেন। ১৮৯২ চনত লোশমিটকে লেখা এক চিঠি পৰা জানা যায় ততোদিনে তাৰ আবাৰ দেশেৰ বাড়িৰ বাবে খাৰাপ লাগতে আৰম্ভ কৰে। তেওঁ লিখেন যে ভাল আছেন কিন্তু অষ্ট্ৰিয়াৰ চেয়ে ভাল নয়। এই বছৰ তাৰ পুৰনো শিক্ষক ইয়োসেফ ষ্টেফান মাৰা যান। ভিয়েনা কৰ্তৃপক্ষ চেষ্টা কৰুণ ষ্টেফানেৰ পদে ব’ল্টজমানকে নিয়ে আসতে। কিন্তু এদিকে মিউনিখ তাৰ বেতন বাড়িয়ে দেয় আৰু তাৰ বাবে এজন ব্যক্তিগত সচিবেৰ ব্যবস্থা কৰে দিয়ে তাকে থাকতে অনুৰোধ কৰে। তেওঁ ভিয়েনাকে বলেন, আপাতত অন্তত ১ বছৰ তেওঁ মিউনিখে থাকতে চান।

এ সময় ব’ল্টজমানেৰ জীৱনেৰ এজন উল্লেখযোগ্য সাক্ষী হৈছেন জাপানে পদাৰ্থবিজ্ঞান গবেষণা উন্নয়নেৰ অন্যতম ব্যক্তিত্ব হানতাৰো নাগাওকা। তাৰ এটা চিঠি পৰা জানা যায়, ব’ল্টজমান মিউনিখে পড়াচ্ছেন জেনেই তেওঁ মিউনিখে এসেছেন। এতেই বোঝা যায় ব’ল্টজমান কতোটা বিখ্যাত আছিল।

১৮৯৪ চনত মিউনিখে থাকা অবস্থায় ব’ল্টজমান ইউনিভাৰ্সিটি অফ অক্সফোৰ্ডেৰ পিএইচডি অনাৰিস কজা হন। অক্সফোৰ্ডে তেওঁ প্ৰভুত সম্মান পেয়েআছিল। এ বছৰেৰ বসন্তে ভিয়েনা আৰু মিউনিখেৰ মাজত তাৰ পছন্দ ঘন ঘন পৰিবৰ্তিত হতে থাকে। অবশেষে জুনে মিউনিখ ছেড়ে ভিয়েনা যাওয়াৰ সিদ্ধান্ত নেন। তখন তেওঁ অষ্ট্ৰিয়াৰ সেৰা বিজ্ঞানী। ভিয়েনায় তাকে গ্ৰহণেৰ বাবে বিশাল আয়োজন কৰা হয়েছিল। দৰ্শন অনুষদ ৰাসায়নিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ এটা পদ বাতিল কৰে তাকে অৰ্থ যোগান দেয়। শৰ্ত থাকে, তেওঁ হঠাৎ দায়িত্ব পালনেৰ অযোগ্য বিবেচিত হলে তাকে পূৰ্ণ অবসৰকালীন ভাতা দিতে হবে।

ভিয়েনা-লাইপৎসিগেৰ অস্থিৰ সময়

ব’ল্টজমানকে ভিয়েনায় আনাৰ বাবে অষ্ট্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষ যে মহাযজ্ঞেৰ আয়োজন কৰেছিল তাৰ মোহ অচিৰেই কেটে যায়। ব’ল্টজমান বুঝতে পাৰেন, ১৮ বছৰ ভিয়েনাৰ বাইৰে থাকাৰ কাৰণে এখন এখানে তাৰ কোন বন্ধুমহল নেই। তাৰ উপৰ আছে আৰ্নষ্ট মাখেৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা। মাখেৰ দৰ্শন ছিল ব’ল্টজমানীয় দৰ্শনেৰ একেবাৰে বিপৰীত আৰু আৰও সমস্যা ছিল, এটা সঠিক হলে অন্যটি সঠিক হতে পাৰে না। মাখ মনে কৰিছিল, পৰমাণু দেখা যায় না বলে তা নিয়ে কথা বলাৰ কোন প্ৰয়োজন নেই, তবে গণিত মেলানোৰ খাতিৰে কিছুটা আলোচনা কৰা যেতে পাৰে। এৰ বদলে তেওঁ শক্তিৰ আদান-প্ৰদাণেৰ মাধ্যমে সব ব্যাখ্যা কৰতে চাইতেন। তাৰ এই দৰ্শনেৰ নাম হয়েছিল শক্তিবাদ বা এনাৰ্জেটিক্স। তবে বৰ্তমানে একে বিজ্ঞান না বলে ছদ্ম-বিজ্ঞান বলা হয়। ব’ল্টজমান মাখেৰ বিৰোধিতাৰ সৈতে মানসিকভাবে পেৰে উঠতেন না, কাৰণ মানসিকভাবে তেওঁ মাখেৰ চেয়ে দুৰ্বল আছিল।

১৮৯৫ সাল পৰা মাখ ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনাৰ দৰ্শন ও বিজ্ঞানেৰ ইতিহাস বিভাগেৰ অধ্যাপক হিচাপে কাজ কৰআছিল। তাৰ সৈতে ব’ল্টজমানেৰ সৰাসৰি কোন বিতৰ্ক না হলেও মাখ ব’ল্টজমানকে মূল্য দিতেন না, নিজেকে ব’ল্টজমানেৰ তুলনায় বুদ্ধিমান মনে কৰিছিল। এমনকি ব’ল্টজমানেৰ ব্যক্তিগত বিষয় নিয়েও তেওঁ নেতিবাচক মন্তব্য কৰিছিল। একবাৰ দাৰ্শনিক হাইনৰিশ গোমপেৰৎস-কে লেখা এটা চিঠিতে তেওঁ বলেন, "ব’ল্টজমান ক্ষতিকৰ নয়, তবে প্ৰচণ্ড কাঁচা আৰু খাপছাড়া। কোথায় সীমাৰেখা টানতে হবে এ নিয়ে তাৰ কোন ধাৰণাই নেই। তাৰ ব্যক্তিগত জীৱনেৰ অনেক বিষয় সম্পৰ্কেও এই কথা খাটে, এসমূহৰ তাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ। " শক্তিবাদ নিয়ে মাখ, অষ্টভাল্ড আৰু হেল্ম-এৰ সৈতে ব’ল্টজমানেৰ বিতৰ্ক আলাদা অনুচ্ছেদে আলোচিত হবে।

এসব বৈজ্ঞানিক বিতৰ্কেৰ কাৰণে ব’ল্টজমান ভাবতে আৰম্ভ কৰে, জাৰ্মানিতে তাৰ কাজ খুব কম মূল্য পাচ্ছে। তেওঁ একা হয়ে যান। এইচ-তত্ত্বেৰ বিৰোধিতা কৰে সেৰমেলোৰ মন্তব্যেৰ জবাবে তেওঁ লিখেআছিল, "সেৰমেলোৰ গবেষণাপত্ৰ প্ৰমাণ কৰে যে আমাৰ লেখা সবাই ভুল বুঝছে। অবশ্য এই ভেবে আমি সন্তুষ্ট যে, এটা প্ৰমাণ কৰে জাৰ্মানিতে আমাৰ লেখা অন্তত কেউ পড়তে আৰম্ভ কৰেছে। " এৰ মাঝে ভিয়েনা নিয়ে তাৰ অসন্তুষ্টি বেড়েই চলে। তেওঁ গবেষণাগাৰেৰ কোৰ্স পৰা অব্যাহতি চান। কিছুদিন পৰ অষ্টভাল্ডকে লিখেন, জাৰ্মানিৰ চেয়ে এখানে অনেক কম ছাত্ৰ গবেষণা কৰতে চায়, এখানে বৈজ্ঞানিক আলোচনাও খুব কম হয়। বছৰ বছৰ খানেক পৰ তাৰ স্ত্ৰী বলেআছিল, ভিয়েনাৰ তাৰ কাজ ছিল স্কুল-মাষ্টাৰেৰ মত। এটি অবশ্যই ব’ল্টজমানেৰ মেধাৰ প্ৰতি সুবিচাৰ ছিল না। তেওঁ অষ্ট্ৰিয়াৰ ৰাজনীতি নিয়েও অসন্তুষ্ট আছিল।

১৯০০ চনত ব’ল্টজমান ইউনিভাৰ্সিটি অফ লাইপৎসিগে অধ্যাপনাৰ এটা পদ গ্ৰহণ কৰে। এখানে ভৌত ৰসায়নবিদ ভিলহেল্ম অষ্টভাল্ড ইতিমাজত গবেষণাৰ এটা চমৎকাৰ পৰিবেশ গড়ে তুলেআছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ে নিয়োগ দেয়াৰ সময় তাকে জাৰ্মানি আৰু বহিৰ্বিশ্বেৰ সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ পদাৰ্থবিজ্ঞানী হিচাপে আখ্যায়িত কৰা হয়। নিয়োগপ্ৰাপ্তিৰ সম্ভাবনা যখন দেখা দিচ্ছিল তখন ব’ল্টজমান খুশিই হয়েআছিল। কিন্তু প্ৰস্তাবটি গ্ৰহণ কৰতে গিয়ে তাৰ প্ৰচণ্ড মানসিক ধকল যায়। তেওঁ মানসিক ভাৰসাম্য হাৰাতে বসেন, এমনকি কিছুদিন এটা মানসিক হাসপাতালে অবস্থান কৰে।

যথাৰীতি লাইপৎসিগেও ব’ল্টজমানেৰ শান্তি আসেনি। অষ্টভাল্ড ব্যক্তিগত জীৱনে তাৰ বন্ধু হলেও মাঝে মাঝে তাদেৰ বিতৰ্ক এত চৰমে উঠে যেতো কেউই ভাৰসাম্য ৰাখতে পাৰতেন না। এসব কাৰণে ব’ল্টজমানেৰ অবস্থা ভিয়েনাৰ চেয়েও খাৰাপ হয়ে পড়ে। একসৈতে কাজ কৰতে তেওঁ পছন্দ কৰিছিল, কিন্তু অষ্টভাল্ডেৰ সৈতে প্ৰতেওঁয়ত বিতৰ্ক কৰতে গিয়ে তেওঁ বিধ্বস্ত হয়ে পড়েন। এখানেই একবাৰ আত্মহত্যাৰ চেষ্টা কৰে। অবশেষে স্বাস্থ্যহানিৰ কাৰণ দেখিয়ে প্ৰাদেশিক সৰকাৰেৰ কাষত অনুৰোধ কৰে তাকে অব্যাহতি দিতে। এৰপৰ তেওঁ আবাৰ ভিয়েনা ফিৰে যেতে চান। উল্লেখ্য তেওঁ যাওয়াৰ পৰও ভিয়েনায় তাৰ পদটি শূন্যই ছিল। তাই ১৯০২ চনত আবাৰ ভিয়েনা ফিৰে যেতে সক্ষম হন। এৰ মাজত ১৯০১ চনত ষ্ট্ৰোক কৰাৰ কাৰণে মাখ অবসৰে চলে গিয়েআছিল।

ভিয়েনায় ফিৰে আসলেও, লাইপৎসিগ গমনেৰ কাৰণে অষ্ট্ৰীয় সৰকাৰ ব’ল্টজমানকে পুৰোপুৰি ক্ষমা কৰেি। উপৰন্তু তাৰ মানসিক ও শাৰীৰিক অবস্থা নিয়ে বিভিন্ন গুঞ্জন ছড়াচ্ছিল। অনেকে বলছিল, সে মানসিকভাবে অসুস্থ আৰু দায়িত্ব পালনেৰ অযোগ্য। গবেষণা ও শিক্ষা মন্ত্ৰণালয়কে তাই ৰাজা আৰু ভিয়েনা কৰ্তৃপক্ষকে বোঝাতে যথেষ্ট বেগ পেতে হয়েছিল। মন্ত্ৰী ব’ল্টজমানেৰ ডাক্তাৰদেৰ সৈতে কথা বলেন আৰু তাকে এই মৰ্মে এটা চুক্তিপত্ৰে স্বাক্ষৰ কৰতে হয়েছিল তেওঁ পুনৰায় অষ্ট্ৰিয়া ত্যাগেৰ চেষ্টা কৰবেন না। স্বভাবতই তেওঁ হয়ে পড়েআছিল অষ্ট্ৰিয়াৰ বৈজ্ঞানিক স্বাধীনতাৰ প্ৰতীক।

তবে এখানেও সুখে থাকতে পাৰেননি। তাৰ ইনষ্টিটিউটেৰ বাবে অৰ্থ সংস্থান কমে যায়। এমনকি তাকে পুনৰায় অষ্ট্ৰিয়াৰ বিজ্ঞান একাডেমিৰ সদস্য হতে ঝামেলা পোহাতে হয়। কাৰণ মিউনিখ যাওয়াৰ কাৰণে তাকে এই সদস্যপদ ত্যাগ কৰতে হয়েছিল। ১৯০৩ চনতৰ ফেব্ৰুয়াৰিতে তাৰ স্ত্ৰী লাইপৎসিগে ৰয়ে যাওয়া কন্যা ইডাকে লিখেন, "তোমাৰ বাবাৰ অবস্থা দিনদিন আৰও খাৰাপ হৈছে। সে আমাদেৰ ভবিষ্যতেৰ উপৰ আস্থা হাৰিয়ে ফেলেছে। আমি ভেবেছিলাম ভিয়েনায় জীৱন ভাল হবে। " চোখেৰ অবস্থা খাৰাপ হওয়াৰ কাৰণে বেশ কিছুকাল ধৰে তাৰ স্ত্ৰী বিভিন্ন গবেষণাপত্ৰ পড়ে শোনাতেন। কিন্তু এ সময় অবস্থা এতোই খাৰাপ হয়ে যায় যে তাকে টাকা দিয়ে গবেষণাপত্ৰ পড়ে শোনানোৰ বাবে এজন সেক্ৰেটাৰি ৰাখতে হয়, আৰ তাৰ গবেষণাপত্ৰসমূহৰ লিখে দেন স্বয়ং তাৰ স্ত্ৰী। পাশাপাশি মাঝেমাঝেই তাৰ হাঁপানিৰ সমস্যা দেখা দিতে আৰম্ভ কৰে, বেছি কাজ কৰতে গিয়ে প্ৰচণ্ড মাথা ব্যথায় ভুগেন। এ সময় শিক্ষকতাৰ কাজ ছিল এমন: তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ এটা কোৰ্সেৰ বাবে সপ্তাহে ৫ ঘণ্টা, একই বিষয়ে এটা সেমিনাৰ, আৰু প্ৰতি ২ সেমিষ্টাৰ পৰপৰ সপ্তাহে ১ ঘণ্টাৰ আৰেকটি কোৰ্স। উপৰন্তু, ১৯০৩ পৰা তেওঁ সপ্তাহে দুই ঘণ্টাৰ দৰ্শনেৰ কোৰ্সটিও পড়ানো আৰম্ভ কৰে, যেটি আগে মাখ পড়াতেন। এত চাপ তাৰ সইছিল না।

এ সময় ব’ল্টজমানেৰ সবাতোকৈ জনপ্ৰিয় লেকচাৰ ছিল দৰ্শনেৰ উপৰ লেকচাৰসমূহৰ। তেওঁ ভেবেআছিল, দৰ্শনই তাৰ আসল জায়গা। প্ৰথম লেকচাৰে তাৰ অভাবনীয় সাফল্য আসে। বিশ্ববিদ্যালয়েৰ সবাতোকৈ বড় মিলনায়তন নিৰ্বাচন কৰাৰ পৰও তাৰ লেকচাৰে অনেককে আসন না পেয়ে দাঁড়িয়ে থাকতে হয়। তাৰ লেকচাৰ উপলক্ষে কক্ষটি সাজানো হয় আৰু লেকচাৰেৰ পৰ শিক্ষাৰ্থীৰা প্ৰচুৰ সম্ভাষণ জানাতে থাকে। সকল সংবাদপত্ৰই খবৰটি ছাপে। অষ্ট্ৰিয়াৰ ফিৰে আসাৰ কাৰণে খুব খুশি হয়ে সম্ৰাট ফ্ৰানৎস-ইয়োসেফ বলেন, খবৰেৰ কাগজে তাৰ লেকচাৰ সম্পৰ্কে জেনেছেন। অবশ্য দু-তিনটি লেকচাৰেৰ পৰ তাৰ উৎসাহে ভাটা পড়ে, সেই সৈতে শিক্ষাৰ্থীদেৰও। এতে তাৰ মাজত ব্যৰ্থতাৰ অনুভূতি আসে। এ সময় ফ্ৰানৎস ব্ৰেণ্টানো-কে লেখা কিছু চিঠি পৰা জানা যায় লেকচাৰসমূহৰ তাৰ কাষত কত গুৰুত্বপূৰ্ণ ছিল। উল্লেখ্য, ব্ৰেণ্টানো ভিয়েনায় দৰ্শন পড়াতেন, কিন্তু ক্যাথলিক ধৰ্মপ্ৰচাৰক হয়ে বিয়ে কৰাৰ কাৰণে তাকে অষ্ট্ৰিয়া ত্যাগে বাধ্য কৰা হয়। ব’ল্টজমান যখন চিঠিসমূহৰ লিখেছেন তখন তেওঁ ইতালিতে আছিল। ব’ল্টজমান একবাৰ এমন ভাব নিয়ে ফ্লোৰেন্সে তাৰ সৈতে দেখা কৰাৰ বাবে গিয়েআছিল যে মনে হচ্ছিল তেওঁ তাৰ মনঃৰোগ বিশেষজ্ঞেৰ কাষত যাচ্ছেন।

তখনও তেওঁ সন্ধ্যায় বন্ধু-বান্ধবেৰ সৈতে আড্ডা দিতেন। তথাপি ভোৰ ৫ টায়ও তাকে কাজ কৰতে দেখা যেতো। এটিও চৰম হতাশাৰ ৰোগে আক্ৰান্ত হওয়াৰ লক্ষণ। এই ৰোগে আক্ৰান্তৰা অনেক যখন ম্যানিক তথা পাগলামিৰ দশায় থাকে তখন ভোৰে ঘুম পৰা উঠে অনেক কাজ কৰে, আৰ হতাশাৰ দশা আসাৰ সৈতে সৈতে তাৰ মাঝে অবসাদ আৰু ঘুম ঘুম ভাব নেমে আসে। এমনটি হলে সে কাজেৰ উৎসাহ হাৰিয়ে ফেলে, সকাল সকাল তাৰ ঘুমকাতৰ চোখ দেখা যায় আৰু সে আত্মহত্যাৰ চেষ্টা কৰে।

যুক্তৰাষ্ট্ৰ ভ্ৰমণ

ব’ল্টজমান তিন বাৰ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ভ্ৰমণে গিয়েআছিল। ১৮৯৯ চনত প্ৰথম বাৰেৰ মত যান, স্ত্ৰীকে সৈতে নিয়ে। ব্ৰেমেন পৰা কাইজাৰ ভিলহেল্ম ডেৰ গ্ৰোসে জাহাজে চড়ে সাউদাম্পটন আৰু Cherbourg হয়ে নিউ ইয়ৰ্ক পৌঁছান। প্ৰথমে ম্যাসাচুসেটসেৰ ক্লাৰ্ক ইউনিভাৰ্সিটি ইন ওৰচেষ্টাৰে বলবিদ্যাৰ মৌলিক নীতি ও সূত্ৰ নিয়ে চাৰটি লেকচাৰ দেন। ক্লাৰ্ক ইউনিভাৰ্সিটি তখন ১০ম প্ৰতিষ্ঠা বাৰ্ষিকী পালন কৰছিল। এখানে তেওঁ সম্মানসূচক পিএইচডি ডিগ্ৰিও গ্ৰহণ কৰে। এই ভ্ৰমণেৰ সময় ব’ল্টজমান তাৰ বাচ্চাদেৰ উদ্দেশ্যে ৬টি চিঠি লিখেআছিল। লিখেআছিল, নিউ ইয়ৰ্ক সিটি দেখে তেওঁ আৰু হেনৰিয়েটে দুজনেই মুগ্ধ, এখানে আছে ঘন ঘন ইলেকট্ৰিক ট্ৰাম, উপৰে বাষ্প ইঞ্জিনেৰ ট্ৰেন আৰ নিচে সুন্দৰ ৰাস্তা। বষ্টন-কে তাদেৰ বেশ ধূলিমাখা মনে হয়েছিল। ইয়াৰ বাদেও তাৰা মণ্ট্ৰিল, বাফেলো, ওয়াশিংটন ডিসি, বাল্টিমোৰ আৰু ফিলাডেলফিয়া গিয়েআছিল।

শাৰীৰিক ও মানসিক অবস্থা খাৰাপ থাকা সত্ত্বেও ব’ল্টজমান ১৯০৪ চনত যুক্তৰাষ্ট্ৰেৰ সেণ্ট লুইসে এটা সম্মেলনে যোগ দিতে যান। এবাৰ সৈতে নেন ছেলে আৰ্থুৰ লুডৱিগকে। উল্লেখ্য ১৯০১ চনত স্বাস্থ্য উদ্ধাৰেৰ বাবে তেওঁ এই ছেলেকে নিয়েই ভূমধ্যসাগৰে জাহাজ ভ্ৰমণে বেৰিয়েআছিল। এবাৰ নিউ ইয়ৰ্ক যান হামবুৰ্গ পৰা বেলগ্ৰাফিয়া নামক এটা জাহাজে কৰে। ১০ দিনেৰ এই ভ্ৰমণ তাৰ বাবে খুব কষ্টেৰ ছিল, মূলত হৰ্নেৰ আওয়াজে ঘুমাতে না পাৰাৰ কাৰণে। এ সময় তাৰা ডেট্ৰয়েট ও শিকাগো যান, ফিৰে আসেন ডয়েচলাণ্ড জাহাজে কৰে। ১৯০৫ চনত যুক্তৰাষ্ট্ৰ যান শেষবাৰেৰ মত, একা। এবাৰ ইউনিভাৰ্সিটি অফ ক্যালিফোৰ্নিয়া বাৰ্কলি-ৰ এটা গ্ৰীষ্মকালীন স্কুলে ৩০টি লেকচাৰ দেন। অষ্টভাল্ড আৰু তেওঁ দুজনেই এই স্কুলেৰ দাওয়াত পেয়েআছিল। ব’ল্টজমানেৰ Reise eines deutschen Professors ins Eldorado (এলদোৰাদো-তে এক জাৰ্মান অধ্যাপক) নামক ৰচনায় এই ভ্ৰমণেৰ এটা চমৎকাৰ বৰ্ণনা পোৱা যায়। শেষবাৰ আমেৰিকায় থাকাকালে তেওঁ আবাৰও হাঁপানিতে আক্ৰান্ত হতে আৰম্ভ কৰে। ক্যালিফোৰ্নিয়াৰ আবহাওয়া তাৰ সহ্য হয়নি।

ব’ল্টজমানেৰ আগমন সম্পৰ্কে আমেৰিকান সংবাদপত্ৰ The Daily California এ ধৰণেৰ খবৰ ছাপে: "প্ৰেসিডেণ্ট হুইলাৰ গ্ৰীষ্মকালীন স্কুলে নামীদামী অধ্যাপকদেৰ আনাৰ কামত যে উদ্যোগ নিয়েছেন তা সাদৰে গৃহীত হৈছে। ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনাৰ তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ অধ্যাপক লুডৱিগ ব’ল্টজমান তাৰ নিমন্ত্ৰণ গ্ৰহণ কৰিছে। তাৰ গবেষণাৰ ক্ষেত্ৰে ব’ল্টজমান পৃথিৱীৰ সেৰা বিজ্ঞানীদেৰ অন্যতম। ভৌত ৰসায়নেৰ বাবে অধ্যাপক আৰহেনিয়ুস যা কৰিছে তেওঁ গাণিতিক পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ বাবে তাই কৰিছে। "

ব’ল্টজমান তাৰ ইংৰেজি নিয়ে বেশ আত্মবিশ্বাসী আছিল। কিন্তু তাৰ ইংৰেজি লেকচাৰ যাৰা শুনেছেন তাদেৰ মন্তব্য সে কথা বলে না। অনেকেই তাৰ ইংৰেজিৰ সমালোচনা কৰিছে। এজন লিখেছেন, "তেওঁ জাৰ্মান ভাষায় কথা বললে অধিকাংশ শ্ৰোতাই তাকে বুঝতে পাৰত। কিন্তু সপ্তাহে ৪ দিন কৰে তথাকথিত ইংৰেজিতে বলেছেন আৰু বলাৰ বিষয়টি ছিল Mechanical Analogies of Thermodynamics with Special Reference to the Theorems of Statistical Mechanics। " বাৰ্কলিৰ সবাই এখনও তাৰ কামত খানিকটা ক্ষুব্ধ, এৰ এটা কাৰণ ছিল তাৰ খাপছাড়া আচৰণ আৰু এজন জাৰ্মান অধ্যাপক হয়ে দৰ্শকদেৰ অতিৰিক্ত মুগ্ধ কৰাৰ বাবে বলা ইংৰেজি।^[8]

কৰুণ মৃত্যু

লুডৱিগ ব’ল্টজমান ১৯০৬ চনতৰ ৫ই ছেপ্টেম্বৰ ইতালিৰ ত্ৰিয়েস্তেৰ নিকটে দুইনো নামক এটা ছোট গ্ৰামে আত্মহত্যা কৰে। এই গ্ৰামটি আড্ৰিয়াটিক সাগৰেৰ তীৰে অবস্থিত। এখানে এসেআছিল মূলত স্বাস্থ উদ্ধাৰেৰ বাবে বেড়াতে, সপৰিবাৰে। ৬ তাৰিখেই তাদেৰ ভিয়েনা ফিৰে যাওয়াৰ কথা ছিল। সম্ভবত, দুইনোতেও এতদিন পৰাও স্বাস্থ্যেৰ বিশেষ কোন উন্নতি না হওয়াৰ কাৰণে তেওঁ আবাৰ সেই চৰম হতাশায় নিমজ্জিত হয়েআছিল, নিজেৰ বৈজ্ঞানিক কৰ্মদক্ষতা নিয়ে শংকিত হয়ে পড়েআছিল আৰু সেই তাড়না পৰাই নিজেকে মেৰে ফেলাৰ সিদ্ধান্ত নিয়েআছিল। কিন্তু যে ঘটনাৰ সৈতে এই আত্মহনন একেবাৰেই মেলানো যায় না তা হৈছে, মাত্ৰ এক মাস আগেই তেওঁ ক্যালিফোৰ্নিয়া ভ্ৰমণ নিয়ে ৰসাত্মক এটা লেখা লিখেআছিল।

তবে সম্ভবত তেওঁ শেষ যুক্তৰাষ্ট্ৰ ভ্ৰমণে আৰও হতাশ হয়ে পড়েআছিল। বাৰ্কলিৰ গ্ৰীষ্মকালীন স্কুল বা ভিয়েনাৰ দৰ্শনেৰ ক্লাস, কোথাওই লেকচাৰসমূহৰ তাৰ মনমত হয়নি। ছাত্ৰদেৰ বৰ্ণনা পৰা বোঝা যায়, তেওঁ শিক্ষক হিচাপে খুগ্ৰন্থ উঁচু মানেৰ আছিল আৰু শিক্ষাৰ্থীৰা মনে কৰত লেকচাৰ দিতে তাৰ খুব ভাল লাগে। কিন্তু তাৰ সেক্ৰেটাৰি ষ্টেফান মায়াৰেৰ ভাষ্য পৰা প্ৰমাণ পোৱা যায়, ব’ল্টজমান লেকচাৰ দেয়াকে খুগ্ৰন্থ কষ্টকৰ মনে কৰিছিল আৰু হঠাৎ কোন লেকচাৰ বাতিল হলে খুশিই হতেন। কিন্তু প্ৰতিটি লেকচাৰেই নিজেৰ সৰ্বোচ্চটা দেয়াৰ চেষ্টা কৰিছিল, আৰু বক্তৃতাটি সফল না হলে ভেঙে পড়তেন। ভিয়েনায় দৰ্শনেৰ লেকচাৰসমূহৰৰ ক্ষেত্ৰে বোধহয় তাৰ এমনটিই হয়েছিল। ক্যালিফোৰ্নিয়া ভ্ৰমণেৰ কাহিনী ৰচনাটি ছিল তাৰ জীৱনেৰ শেষ আনন্দেৰ ছটা। কিন্তু বাইপোলাৰ ডিসঅৰ্ডাৰেৰ ৰোগীদেৰ ক্ষেত্ৰে প্ৰায়ই আনন্দেৰ পৰ হঠাৎ তীব্ৰ হতাশা নেমে আসে। এক মাসেৰ মাজতই তেওঁ এমন হতাশা আৰু কষ্টে ভুগতে আৰম্ভ কৰেআছিল যে আত্মহত্যাৰ সিদ্ধান্ত নেন।

তবে এক্ষেত্ৰে মনে ৰাখতে হবে, সে সময় ভিয়েনাৰ বুদ্ধিজীবীদেৰ আত্মহত্যাৰ ঘটনা খুব বেছি বিৰল ছিল না। এটা অস্থিৰ সময়ে নড়বড়ে ৰাজতন্ত্ৰেৰ শাসনেৰ ভেতৰে পৰা ভিয়েনায় গড়ে উঠেছিল এটা শক্তিশালী স্বাধীন বুদ্ধিজীবী গোষ্ঠী। ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যুৰ বেশ কিছুকাল পৰে এখানেই জন্মেছিল ভিয়েনা সাৰ্কেল। কিন্তু আত্মহত্যা কৰেআছিল অনেকেই। যেমন: অষ্ট্ৰিয়াৰ ৰাজপুত্ৰ ৰুডলফ যিনি সস্ত্ৰীক আত্মহত্যা কৰেআছিল, লুডৱিগ ভিটগেনষ্টাইনেৰ তিন ভাই, অটো ভাইনিংগাৰ যিনি আত্মহত্যাৰ কিছুদিন পূৰ্বেই সেক্স অ্যাণ্ড ক্যাৰেক্টাৰ নামেৰ এটা অসামান্য গ্ৰন্থ লিখেআছিল, গীতিকবি গেয়ৰ্গ ট্ৰাকল, গুস্তাফ মালাৰেৰ ছোট ভাই অটো মালাৰ, আলফ্ৰেড ৰেডল আৰু স্থপতি এডুয়াৰ্ড ফান ডাৰ নুল যে নিজ হাতে নিৰ্মিত ৰাজকীয় অপেৰা হাউজেৰ সমালোচনা সহ্য কৰতে না পেৰে আত্মহত্যা কৰেআছিল।

তবে ব’ল্টজমানেৰ আত্মহত্যাৰ পূৰ্বে কিছু সুনিৰ্দিষ্ট ঘটনা উল্লেখ কৰা যায় যেসমূহৰ হয়থ তাৰ হতাশায় ইন্ধন যুগিয়েছিল।^[11] ১৯০৬ চনতৰ মে মাসে ইউনিভাৰ্সিটি অফ ভিয়েনাৰ দৰ্শন অনুষদেৰ প্ৰধান মন্ত্ৰণালয়েৰ কাষত চিঠি লিখে জানান যে, ব’ল্টজমান নিউৰাস্থিনিয়ায় ভুগছে আৰু তাৰ বৈজ্ঞানিক কাজ চালিয়ে যাওয়া উচিত নয়।^[9] তাৰ চোখেৰ অবস্থা ভাল যাচ্ছিল না।^[12] এজন বেনামী সাংবাদিকেৰ কথা পৰা জানা যায়, ১৯০৫ চনতৰ শেষ দিকে ব’ল্টজমানে মিউনিখে এটা মানসিক হাসপাতালে গিয়েআছিল, কিন্তু অচিৰেই মিউনিখ ছেড়ে ভিয়েনা চলে যান।^[13] তাৰ ছাত্ৰ লুডৱিগ ফ্লাম (যিনি তাৰ মেয়ে ইডাকে বিয়ে কৰেআছিল) বলেন, "ছাত্ৰ হিচাপে আমাৰ ব’ল্টজমানেৰ দেয়া শেষ লেকচাৰটি শোনাৰ সৌভাগ্য হয়েছিল, ১৯০৫-০৬ মৌসুমেৰ শীতকালীন সেমিষ্টাৰে। মানসিক সমস্যাৰ কাৰণে তেওঁ লেকচাৰ বন্ধ কৰে দেন। আমি আৰু আৰেকজন ছাত্ৰ তাৰ ভেৰিং-এৰ বাসায় মৌখিক পৰীক্ষা দিয়ে পাশ কৰেছিলাম। পৰীক্ষা শেষে আমৰা যখন ফিৰে আসছি তখন তাৰ কাতৰ গোঙানিৰ শব্দ শোনা যাচ্ছিল। "^[14]

এ বছৰেৰই গ্ৰীষ্মকালীন সেমিষ্টাৰে স্বয়ং মাখেৰ মুখে শোনা যায়,^[15]

“

ব’ল্টজমান ১৯০৬ এৰ গ্ৰীষ্মকালীন সেমিষ্টাৰেৰ বাবে তাৰ লেকচাৰ ঘোষণা কৰেছিল। কিন্তু মানসিক ভাৰসাম্যহীনতাৰ বাবে তাকে সেসমূহৰ বাতিল কৰতে হৈছে। পৰিচিত মণ্ডলে সবাই জানত, তাৰ পক্ষে আৰ কোনদিন অধ্যাপনা কৰা সম্ভব হবে না। যিহেতু সে এৰ আগে একবাৰ আত্মহত্যাৰ চেষ্টা কৰেছিল সেহেতু সবাই বুঝত যে, তাকে সাৰ্বক্ষণিক চিকিৎসায় ৰাখা কতটা জৰুৰী।

”

তেওঁ সপৰিবাৰে দুইনো গিয়েআছিল তাৰ স্ত্ৰীৰ এটা বহু পুৰনো ইচ্ছা পূৰণেৰ উদ্দেশ্যে।^[16] তবে এ সময়ও তাৰ অবস্থা খুব একটা ভাল ছিল না। ডি ৎসাইট পত্ৰিকাৰ ৭ই ছেপ্টেম্বৰ, ১৯০৬ এৰ এটা প্ৰবন্ধে এমনটি বলা হয়েছিল, "দুইনোতে ব’ল্টজমান খুব চিন্তিত আৰু উদ্বিগ্ন আছিল, বিশেষত ভিয়েনায় ফিৰে আসাৰ বাবে। তবে ইয়াৰ বাদেও তাৰ অবস্থা ছিল আগেৰ তুলনায় ভাল। মৃত্যুৰ দিন তাকে খুব উৎফুল্ল দেখা গিয়েছিল। তাৰ স্ত্ৰী আৰু মেয়ে সাঁতাৰ কাটতে গেলে তেওঁ আত্মহত্যাৰ কাজটি কৰে। "^[17]

ডি ৎসাইটেৰই আৰেকটি লেখা পৰা জানা যায়, তেওঁ কিভাবে আত্মহত্যা কৰেআছিল: কেসমেণ্ট জানালাৰ আড়াআড়ি দণ্ডেৰ সৈতে এটা ছোট ৰশি ঝুলিয়ে। তাৰ মেয়েই তাকে প্ৰথম মৃত অবস্থায় আবিষ্কাৰ কৰেছিল।^[17] তবে কোথায় আত্মহত্যা কৰিছে তা নিয়ে দুই ধৰণেৰ কথা আছে। অধিকাংশেৰ বৰ্ণামতে তাৰ হোটেল ৰুমে, তবে আউগুস্তে ডিকেৰ ভাষ্যমতে, ব’ল্টজমানেৰ সহকৰ্মী, গণিতবিদ মেৰ্টেন বলেছেন, ব’ল্টজমান দুইনোৰ গীৰ্জায় আত্মহত্যা কৰেআছিল। তাৰ মৃত্যুৰ পৰও হেনৰিয়েটে অনেকদিন বেঁচে আছিল, ১৯৩৮ চনতৰ ৩ৰা ডিসেম্বৰ মাৰা যান।

ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যুতে প্ৰচণ্ড আহত হয়েআছিল এৰভিন শ্ৰোডিঙাৰ, তখন তাৰ বয়স ছিল ১৯ বছৰ। তেওঁ ব’ল্টজমানেৰ কাষত তাত্ত্বিক পদাৰ্থবিজ্ঞান পড়াৰ কামত খুব আগ্ৰহী আছিল।^[18] প্ৰচণ্ড আশাহত হয়েআছিল দাৰ্শনিক লুডৱিগ ভিটগেনষ্টাইন, তেৱোঁ ১৯০৬ চনত লিনৎস ছেড়ে ব’ল্টজমানেৰ কাষত শেখাৰ পৰিকল্পনা কৰআছিল। উল্লেখ্য ভিটগেনষ্টাইন তাৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত গ্ৰন্থ Tractatus Logico-Philosophicus-এ হাইনৰিশ হেৰৎস ও ব’ল্টজমানেৰ পদাৰ্থবিজ্ঞান ও বিজ্ঞানেৰ দৰ্শনেৰ সৈতে সাৰেন কিয়েৰকেগৰ ও ল্যেভ তল্‌স্তোয়-এৰ নীতিবিদ্যা মেলানোৰ চেষ্টা কৰেআছিল। দুইনোতে ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যুৰ কথা বলতে গিয়ে মুৰ দুইনোৰ-ই বিখ্যাত কবি ৰাইনাৰ মাৰিয়া ৰিলকে-ৰ তিনটি চৰণ উদ্ধৃত কৰে। ব’ল্টজমানেৰ জীৱনীকাৰ কাৰ্লো কেৰচিনিয়ানি তাৰ পূৰ্বে আৰও দুটি চৰণ যোগ কৰে। এই পাঁচটি চৰণ ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যুকালীন মনস্ততত্ত্বকেই তুলে ধৰে।^[18]^[19]

“

Consider: the Hero continues, even his fall
was a pretext for further existence, an ultimate birth.
But lovers are taken back by exhausted Nature
into herself, as though such creative force
could never be re-exerted

”

পদাৰ্থবিজ্ঞানে অবদান

এনট্ৰপি

তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰ আৰু তাপীয় সাম্যাবস্থাৰ সৈতে সংশ্লিষ্ট সম্ভাব্যতা তত্ত্বেৰ মাজত সম্পৰ্ক (১৮৭৭খ) গবেষণাপত্ৰে ব’ল্টজমান যা প্ৰকাশ কৰেআছিল তাকে পৰৱৰ্তীতে আইনষ্টাইন ব’ল্টজমান নীতি নামে আখ্যায়িত কৰে। তেওঁ তাৰ ১৮৭২ এৰ গবেষণাপত্ৰেৰ ফলাফলসমূহৰকে এখানে আৰও বিস্তৃত কৰে আৰু পৰমাণুৰ বিশৃঙ্খলাকে এনট্ৰপিৰ মাধ্যমে গণিতে প্ৰকাশ কৰে। ব’ল্টজমানেৰ আগে পদাৰ্থবিজ্ঞানেৰ পৰমাণুৰ গঠন বিষয়ক কোন আলোচনা ছাড়াই পৰমাণুৰ গতিৰ বিশৃঙ্খলা নিয়ে গবেষণা কৰা হতো। আৰ যদি দেখা যেতো কোন প্ৰক্ৰিয়া ঘটা নিষেধ তাহলে সেটা ব্যাখ্যাৰ বাবে এনট্ৰপি নিয়ে আসা হত। কিন্তু ব’ল্টজমান দেখান, এনট্ৰপি এটা ম্যাক্ৰো দশাৰ সম্ভাব্যতা ছাড়া আৰ কিছুই নয়, যাকে আবাৰ মাইক্ৰো পৰ্যায়েৰ সম্ভাব্যতাৰ সৈতে মেলানো যায়। অণুসমূহৰৰ সম্ভাব্যতা বৰ্ণনাৰ মাধ্যমে ম্যাক্ৰো পৰ্যায়ে সম্ভাব্যতা বোঝাৰ বাবে তেওঁ এটা সমীকৰণ প্ৰণয়ন কৰে যা ভিয়েনায় তাৰ সমাধিফলকে মুদ্ৰিত আছে। এনট্ৰপিৰ এই সমীকৰণটি হৈছে:

S=k\,\log _{e}W

য’ত $k$ = 1.3806505(24) × 10⁻²³ J K⁻¹ হৈছে ব’ল্টজমান ধ্ৰুবক, $W$ Wahrscheinlichkeit, তথা এটা ম্যাক্ৰো দশা কতবাৰ ঘটে তা। একে এটা ব্যবস্থাৰ ম্যাক্ৰো দশাৰ সৈতে সংশ্লিষ্ট যতসমূহৰ মাইক্ৰো অবস্থা আছে তা। মেক্স প্লাংক এই সমীকৰণটিৰ বৰ্ণনা দিতে গিয়ে বলেছেন, "এনট্ৰপি আৰু সম্ভাব্যতাৰ মাজত লগাৰিদমিক সংযোগ প্ৰথম উত্থাপন কৰেআছিল ব’ল্টজমান, তাৰ গ্যাসেৰ গতি তত্ত্ব বিষয়ক গবেষণায়। "

বিশৃঙ্খলা হিচাপে তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰ

আমৰা কেন কিছু ঘটনা একবাৰেৰ বেছি বা একেবাৰেই দেখতে পাইনা তা ব’ল্টজমানেৰ পৰিসাংখ্যিক বণ্টন দিয়ে ব্যাখ্যা কৰা যায় যে কাজটি তেওঁ নিজেই কৰে। আগে এৰ ব্যাখ্যা দেয়া হত তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰেৰ মাধ্যমে। এৰ পৰপৰই এনট্ৰপি ধাৰণাৰ জন্ম হয়েছিল। আসলে সে সময় বাষ্প ইঞ্জিনেৰ ব্যবহাৰ বাড়তে থাকায় তাপগতিবিদ্যাৰ সৈতে গালিলেও গালিলেই আৰু আইজাক নিউটন দেৰ চিৰায়ত গতিবিদ্যাৰ সমন্বয় সাধন অবশ্যম্ভাবী হয়ে পড়েছিল। এই সমন্বয় তৈৰি কৰা হয়েছিল গ্যাসেৰ গতীয় তত্ত্বেৰ মাধ্যমে এনট্ৰপি যাৰ এটা ফসল।

ষ্টোস-ৎসাল-আনসাৎস আৰু আৰগডিক অনুকল্প

ব’ল্টজমান সমীকৰণ

১৮৭২ চনত গ্যাস অণুৰ তাপীয় সাম্যাবস্থা বিষয়ে নতুন গবেষণা নামক গবেষণাপত্ৰে ব’ল্টজমান গ্যাস অণুৰ বণ্টন নিয়ে তাৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত সমীকৰণ প্ৰকাশ কৰে যা ব’ল্টজমান সমীকৰণ নামে পৰিচিত। পাশাপাশি, এতেই প্ৰথমবাৰেৰ মত ম্যাক্ৰো তথা বৃহৎ পৰিমণ্ডলে অপ্ৰত্যাবৰ্তী প্ৰক্ৰিয়া নিয়ে আলোচনা কৰে। এতে সম্ভাবনাৰ মাধ্যমে অপ্ৰত্যাবৰ্তী প্ৰক্ৰিয়া ব্যাখ্যা কৰাটা ছিল বৈপ্লবিক। গ্যাস অণুসমূহৰৰ মাজত অসংখ্য সংঘৰ্ষ হয় আৰু এটা সংঘৰ্ষ পৰা আৰেকটি সংঘৰ্ষেৰ দূৰত্ব খুগ্ৰন্থ কম, এক মিলিমিটাৰেৰ প্ৰায় ১০ লক্ষ ভাগেৰ এক ভাগ। অণুসমূহৰৰ এই মিথস্ক্ৰিয়া অসংখ্যভাবে হতে পাৰে। মিথস্ক্ৰিয়াৰ মাধ্যমে তাৰা ধীৰে ধীৰে বিশৃঙ্খল হবে আৰু এই বিশৃঙ্খল হওয়াৰ বাবে অসংখ্য প্ৰক্ৰিয়া ৰৈছে, অৰ্থাৎ তাৰা অসংখ্য প্ৰক্ৰিয়ায় বিশৃঙ্খল হতে পাৰে। তাই আৰম্ভতে কিছু অণুৰ অবস্থান বা বেগ সামান্য পৰিবৰ্তন কৰলে শেষ দশায় তেমন কোন পৰিবৰ্তন হবে না। কিন্তু এই বিশৃঙ্খল গ্যাস অণুসমূহৰকে আবাৰ আৰম্ভৰ অবস্থায় ফিৰিয়ে আনাৰ সম্ভাবনা হবে খুগ্ৰন্থ কম। বিশৃঙ্খল হওয়াৰ অসংখ্য প্ৰক্ৰিয়া থাকলেও পুনৰায় শৃঙ্খলিত হওয়াৰ প্ৰক্ৰিয়া কেবল এটা, বা খুগ্ৰন্থ কম সংখ্যক। অৰ্থাৎ অণুসমূহৰকে আবাৰ আগেৰ অবস্থায় ফিৰিয়ে আনা তাত্ত্বিকভাবে অসম্ভব নয়, কিন্তু খুগ্ৰন্থ অসম্ভাব্য। অসম্ভব এৰ বদলে অসম্ভাব্য শব্দেৰ ব্যবহাৰেৰ মাধ্যমেই ব’ল্টজমান পৰিসাংখ্যিক বলবিদ্যাৰ জন্ম দেন।

বোলৎমান এমন এটা সমীকৰণ লিখেআছিল যাৰ মাধ্যমে এটা গ্যাস অণুৰ কোন সময়ে এটা নিৰ্দিষ্ট বেগ আৰু অবস্থানে থাকাৰ সম্ভাবনা নিৰ্ণয় কৰা যায়। এটা ঘৰেৰ মধ্যকাৰ গ্যাস অণু পৰা আৰম্ভ কৰে পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলে প্ৰবেশোদ্যত মহাকাশ খেয়াযান পৰ্যন্ত সবকিছুৰ ক্ষেত্ৰেই এই সমীকৰণ প্ৰয়োগ কৰা যায়। সমীকৰণটিৰ গাণিতিক ৰূপ হৈছে:

{\frac {\partial f}{\partial t}}+v{\frac {\partial f}{\partial x}}+{\frac {F}{m}}{\frac {\partial f}{\partial v}}={\frac {\partial f}{\partial t}}\left.{\!\!{\frac {}{}}}\right|_{\mathrm {collision} }

য’ত, $f$ হৈছে কণাৰ বণ্টন অপেক্ষক (ডিষ্ট্ৰিবিউশন ফাংশন) যা এটা নিৰ্দিষ্ট সময়েৰ কণাৰ অবস্থান ও ভৰবেগ নিৰ্দেশ কৰে। $F$ কণাৰ উপৰ প্ৰযুক্ত বল, $v$ কণাৰ বেগ, $m$ কণাৰ ভৰ আৰু t হৈছে সময়।

আবিষ্কাৰেৰ পৰপৰ ব’ল্টজমান ঠিক বুঝতে পাৰেননি তেওঁ কি অৰ্জন কৰিছে। তেওঁ ভেবেআছিল চিৰায়ত বলবিদ্যাৰ গণ্ডিৰ মাজত পৰাই তেওঁ নতুন কিছু একটা কৰিছে। এৰ প্ৰমাণ পোৱা যায় তাৰ গবেষণাপত্ৰেৰ আৰম্ভৰ কথাসমূহৰতে, "এটা মনে কৰা ভুল হবে যে, সম্ভাব্যতাৰ তত্ত্ব ব্যবহাৰ কৰেছি বলে বলবিদ্যায় তাপেৰ তত্ত্ব অনিশ্চয়তা হয়ে পড়বে... বৰং বোঝা উচিত, এখন পৰা উপসংহাৰে পৌঁছাৰ ক্ষেত্ৰে আৰও সতৰ্ক হতে হবে। " কিন্তু প্ৰকৃতপক্ষে তেওঁ চিৰায়ত নিয়ম ভেঙে একেবাৰে সম্ভাব্যতাৰ নতুন যুগ আৰম্ভ কৰেআছিল। আৰম্ভতে ব’ল্টজমান ভাবআছিল, চিৰায়ত নিয়মেৰ কিছু ব্যতিক্ৰম হয়ত তেওঁ বুঝতে পেৰেছেন। কিন্তু তাৰ তত্ত্বে সম্ভাবনাৰ ব্যবহাৰ ছিল অনেক বেছি। দেখা যাচ্ছে, তাৰ সমীকৰণ যতটা বৈপ্লবিক ছিল তেওঁ নিজেও ১৮৭২ চনত ততটা বৈপ্লবিক কথা বলেননি। তবে সমীকৰণেৰ অব্যৰ্থতা বোঝা যায় তাৰ সহকৰ্মীদেৰ প্ৰতিক্ৰিয়া দেখে। প্ৰায় সবাই তাৰ তত্ত্বকে পৰিবৰ্তন কৰতে বলেআছিল, বলেআছিল তেওঁ যেন এসব ছেড়ে অন্য দৃষ্টিকোণ পৰা চিন্তা কৰে।

এইচ উপপাদ্য

বিন্যাসগত যুক্তি

ব’ল্টজমানেৰ দৰ্শন

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: লুডৱিগ ব’ল্টজমানেৰ দৰ্শন

শিক্ষক হিচাপে ব’ল্টজমান

গ্ৰাৎসে তাৰ শিক্ষকতাৰ মূল বিষয় ছিল পৰীক্ষণমূলক পদাৰ্থবিজ্ঞান। এখানে তেওঁ তাত্ত্বিক ধাৰণা ব্যাখ্যাৰ বাবে যান্ত্ৰিক নমুনা ব্যবহাৰ কৰিছিল। যেমন, ম্যাক্সওয়েলেৰ তড়িচ্চুম্বকীয় তত্ত্ব ব্যাখ্যাৰ বাবে তেওঁ বিসিকেল (সাইকেল) নামে এটা যন্ত্ৰ উদ্ভাবন কৰে। দুটি তড়িৎ বৰ্তনীৰ পাৰষ্পৰিক প্ৰভাৱ ব্যাখ্যাৰ বাবে এটি খুগ্ৰন্থ কাৰ্যকৰ এটা যন্ত্ৰ ছিল। যন্ত্ৰটি বানানোৰ দায়িত্ব দিয়েআছিল গ্ৰাৎসেৰ প্ৰধান মেকানিক গাষ্টাইগাৰকে। যন্ত্ৰটি সম্পৰ্কে ব’ল্টজমানেৰ ছাত্ৰ এৰেনফেষ্ট ১৯০৬ চনত তাৰ মৃত্যুৰ পৰ শোকবাণীতে বলেআছিল, চলন আৰু বিভিন্ন বলেৰ ক্ৰিয়া পৰিষ্কাৰভাবে উত্থাপন কৰাটা বোধহয় ব’ল্টজমানেৰ কাষত নৈসৰ্গিক আনন্দেৰ বিষয় ছিল। আৰ্নল্ড সমাৰফেল্ড বলেআছিল, "মিউনিখে আমাৰ প্ৰাক্তন বিভাগেৰ পাশে ব’ল্টজমানেৰ বিসিকেলেৰ এটা নমুনা সংৰক্ষিত ছিল যা তাৰ আদেশেই বানানো হয়েছিল। ... তবে এটি তড়িৎগতিবিদ্যাৰ চেয়ে যন্ত্ৰকৌশলেৰ কাজে বেছি ব্যবহৃত হতো। " এই বিসিকেলেৰ দুটি নমুনা ছিল, এটা গ্ৰাৎসে, অন্যটি মিউনিখে। যুদ্ধেৰ সময় দুটিই হাৰিয়ে যায়। ১৯৮৫ চনত ব’ল্টজমানেৰ উদ্দেশ্যে নিবেদিত এবটি প্ৰদৰ্শনী উপলক্ষে গ্ৰাৎসে যন্ত্ৰটিৰ এটা নকল তৈৰি কৰে তৎকালীন প্ৰধান মেকানিক কুৰ্ট আন্সপেৰ্গাৰ।^[20]

মিউনিখে থাকাৰ সময় ব’ল্টজমানেৰ শিক্ষকতাৰ এজন সাক্ষী হানতাৰো নাগাওকা। নাগাওকাৰ চিঠি পৰা ব’ল্টজমানেৰ শিক্ষকতা জীৱন সম্পৰ্কে যা যা জানা যায় তা হৈছে: "তেওঁ সেখানে গ্যাসেৰ গতি তত্ত্ব আৰু পদাৰ্থবিজ্ঞানে হ্যামিল্টনেৰ নীতিৰ প্ৰয়োগ বিষয়ে পড়াতেন। তাৰ মতে হেল্মহোলৎস ছাড়া ব’ল্টজমানেৰ মত শিক্ষক আৰ নেই, তবে ব’ল্টজমান হেল্মহোলৎসেৰ তুলনায় অনেক স্পষ্টভাবে কথা বলেন, তাৰ কথা সহজেই বোঝা যায়। কিন্তু মাঝে মাঝে ব’ল্টজমানেৰ কিছু কাজে বুদ্ধিহীনতাৰ লক্ষণ দেখা যায়। তেওঁ ম্যক্সওয়েলকে অনেক পছন্দ কৰে, তাৰ লেকচাৰসমূহৰ ম্যক্সওয়েলীয় ধাৰায় গড়া। তেওঁ এমন এজন মানুহ যাকে সবাৰই ভালবাসতে পাৰাৰ কথা। "^[9]

ব’ল্টজমান তাৰ ক্লাসে কোন দৰিদ্ৰ ছাত্ৰ অকৃতকাৰ্য হলে নিজেকেই দোষী মনে কৰিছিল। জীৱনেৰ শেষ বছৰসমূহৰতে তাৰ ক্লাসে কোন ছাত্ৰ কোনদিন অকৃতকাৰ্য হয়নি। তাৰ লেকচাৰসমূহৰ ছিল খুব প্ৰাণবন্ত, সময় সময় অনেক স্থূল উদাহৰণ দিয়ে বোঝাতেন। তাৰ ক্লাসে শিক্ষাৰ্থীৰা যেকোন ধৰণেৰ প্ৰশ্ন কৰতে পাৰত, এমনকি তাৰ সমালোচনাও কৰতে পাৰত। কোন এটা ধাৰাৰ প্ৰতি পক্ষপাতিত্ব তেওঁ সমৰ্থন কৰিছিল না, বিজ্ঞান বা দৰ্শন কোনকিছুতেই নয়। শিক্ষাৰ্থীদেৰ সৈতে তাৰ সম্পৰ্কও ছিল খুব আন্তৰিক। তাৰ সৈতে দূৰত্ব বা অতিভক্তি বজায় ৰেখে কথা বলতে হতো না কাৰও। লিজে মাইটনাৰেৰ লেখা পৰা জানা যায় তেওঁ শিক্ষাৰ্থীদেৰ সৈতে ব্যক্তিগত সম্পৰ্ক স্থাপনে বিশ্বাস কৰিছিল, তাদেৰ প্ৰশংসা কৰিছিল আৰু চৰিত্ৰ বোঝাৰ চেষ্টা কৰিছিল। সময় সময় তাদেৰকে নিজেৰ বাসায় নিমন্ত্ৰণ কৰিছিল আৰু নিজে পিয়ানো বাজিয়ে শোনাতেন।^[21]

ব’ল্টজমানেৰ ব্যক্তিত্ব

ব’ল্টজমান প্ৰকৃতি খুব ভালবাসতেন। প্ৰায়শই বাগানে হাঁটতে বেৰোতেন, হাঁটতে হাঁটতে তাৰ বাচ্চাদেৰকে বিভিন্ন গাছগাছালি চিনিয়ে দিতেন। অন্যান্য অধ্যাপকদেৰ মত ব’ল্টজমানকেও পদাৰ্থবিজ্ঞান ইনষ্টিটিউট পৰা এটা বাড়ি দেয়া হয়েছিল। কিন্তু এৰ বাইৰে তেওঁ ওবেৰক্ৰোইসবাখেৰ নিকটে এটা খামাড় বাড়ি ক্ৰয় কৰে। সেখান পৰা ষ্টিৰিয়াৰ গ্ৰামাঞ্চল দেখা যেতো, পৰিবাৰেৰ সৈতে তেওঁ এই বাড়িতেই থাকতেন। গাছগাছালি খুব ভাল চিনতেন। নিজ বাড়িতে বাগান কৰেআছিল, এমনকি প্ৰজাপতিও সংগ্ৰহ কৰিছিল। ছোটবেলায় তেওঁ খুব একটা শৰীৰ চৰ্চা কৰাৰ সুযোগ পাননি। এবাবে নিজেৰ বাড়িতে ব্যায়ামেৰ কিছু উপকৰণ কিনে ৰেখেআছিল যাতে তাৰ বাচ্চাৰা তা পৰা বঞ্চিত না হয়। নিজেৰ পড়াৰ ঘৰ পৰা বাইৰেৰ পৰিবেশ দেখতে পেতেন। তাৰ প্ৰতিবেছি সবাই ছিল কৃষক।

তাৰ এটা অ্যালসেশিয়ান কুকুৰ ছিল। প্ৰতিদিন যখন ব’ল্টজমানেৰ কাজ শেষেৰ পথে তখন কুকুৰটি খামাড় বাড়ি পৰা বেৰিয়ে ইনষ্টিটিউটে চলে আসত। তাৰ বাবে অপেক্ষা কৰত। ব’ল্টজমান এলে তাৰ সৈতে সৈতে পাশেৰ এটা পাবে যেতো। তেওঁ যখন দুপুড়েৰ খাবাৰ খেতেন তখন কুকুৰটি তাৰ পায়েৰ সৈতে বসে থাকত। ব’ল্টজমান এমনকি এটা গাভীও কিনেআছিল। মাঝেমাঝেই তাকে গাভীটিকে নিয়ে গ্ৰাৎসেৰ ৰাস্তায় হাঁটতে দেখা যেতো। কাৰণ তেওঁ প্ৰাণিবিজ্ঞানেৰ সহকৰ্মীদেৰ কাছ পৰা শুনেআছিল এটাই কুকুৰেৰ দুধ দোয়ানোৰ সৰ্বোত্তম পন্থা।

ব’ল্টজমান খেতেন খুব আস্তে আস্তে, সম্ভবত মায়োপিয়া থাকাৰ কাৰণে। ৰাজবাড়িতে আমন্ত্ৰণে গেলে সমস্যা হতো তাৰ। কাৰণ ৰাজবাড়িতে নিয়ম হৈছে ৰাজাৰ খাওয়া শেষ হওয়াৰ পৰ কেউ খেতে পাৰবে না। দেখা যেতো ব’ল্টজমান ঠিকমতো খাওয়া আৰম্ভৰ আগেই বাবুৰ্চি তাৰ চোখেৰ সামনে দিয়ে সব খাবাৰ নিয়ে চলে যেতো। তেওঁ নিজেৰ বাচ্চাদেৰ খুব পছন্দ কৰিছিল। একবাৰ তাৰ ছোট মেয়ে এটা পোষা বানৰ কিনতে চেয়েছিল। তাৰ মা এতে একেবাৰেই ৰাজি হয়নি। কিন্তু ব’ল্টজমান তাৰ আবদাৰ কিছুটা হলেও মেটাতে তাকে খৰগোশ কিনে দেন আৰু খৰগোশসমূহৰৰ বাবে নিজেৰ গ্ৰন্থাগাৰে এটা খাঁচাও স্থাপন কৰে দেন।

বোলৎনমানেৰ প্ৰিয় শখেৰ মাজত ছিল বৰফে স্কেটিং, হাঁটা আৰু সাঁতাৰ কাটা। সন্ধ্যায় বন্ধুদেৰ সৈতে আড্ডা দিতেও পছন্দ কৰিছিল। নিজেৰ বাড়িতে অনুষ্ঠানেৰ আয়োজন কৰিছিল আৰু তাতে তাৰ পিএইডি শিক্ষাৰ্থীদেৰকেও আমন্ত্ৰণ কৰিছিল। অনুষ্ঠানে প্ৰথম বক্তৃতা দিতেও তাৰ জুড়ি ছিল না। কাৰণ তেওঁ ভাল কৌতুক কৰতে পাৰতেন, মাঝেমাঝে ব্যঙ্গাত্মক কবিতাও লিখতেন যাৰ মাজত এটা হৈছে Beethoven im Himmel বা স্বৰ্গে বেটোফেন।

শিল্পজ্ঞান আৰু কবিতা

ধ্ৰুপদী জাৰ্মান সাহিত্য সম্পৰ্কে ব’ল্টজমান অনেক জানতেন। মাঝেমাঝে বিভিন্ন সাহিত্যিকেৰ লেখা পৰা উদ্ধৃতিও দিতেন। তাৰ Populdre Schriften (জনগণেৰ প্ৰতি) নামেৰ গ্ৰন্থটি উৎসৰ্গ কৰেআছিল বিখ্যাত জাৰ্মান কবি ফ্ৰিডৰিশ শিলাৰেৰ উদ্দেশ্যে। শিলাৰই সম্ভবত লুডৱিগেৰ প্ৰিয় কবি আছিল। কাৰণ শিলাৰ ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ কথা বলতেন আৰু সৌন্দৰ্য্যকে কখনও নৈতিকতা পৰা আলাদা কৰিছিল না।

সঙ্গীতজ্ঞদেৰ মাজত তাৰ প্ৰিয় ছিল লুডৱিগ ফান বেটোফেন। বেটোফেনেৰ গান পিয়ানোতে বাজাতে খুব পছন্দ কৰিছিল তেওঁ। ছেলে আৰ্থুৰকে সৈতে নিয়ে কখনও কখনও চেম্বাৰ সঙ্গীত বাজাতেন। কনসাৰ্টে যেতে পছন্দ কৰিছিল আৰু ভিয়েনাৰ অপেৰা মঞ্চেৰ নিয়মিত দৰ্শক ছিল। জীৱনেৰ শেষ ৫-৬ বছৰে ব’ল্টজমান বেটোফেনকে নিয়ে এটা কবিতা লিখেআছিল যাৰ নাম বেটোফেন ইম হিমেল (লাতিন বৰ্ণমালায়: Beethoven im Himmel)। কবিতাৰ বিষয়বস্তু ছিল মানব জীৱনেৰ কষ্ট আৰু মৃত্যুৰ আকাঙ্ক্ষা। একে তেওঁ Scherzgedicht তথা ব্যঙ্গাত্মক কবিতা হিচাপে আখ্যায়িত কৰেআছিল।^[3]

কবিতাৰ প্ৰথমে দেখা যায়, ব’ল্টজমান পৃথিৱীৰ দুঃখ-কষ্ট আৰু পীড়ন আৰ সহ্য কৰতে না পেৰে মৃত্যু কামনা কৰছেন। এৰ সৈতে তাৰ ব্যক্তি জীৱনও মিলে যায়, কাৰণ তেওঁ সে সময় মৃত্যুই চাচ্আছিল। কিন্তু এক সময় ভাষা ব্যঙ্গাত্মক ৰূপ নেয়। দেখা যায়, তাৰ প্ৰাৰ্থনা ঈশ্বৰ শুনেছে, তেওঁ মাৰা গেছেন। মৃত্যুৰ পৰ তাৰ আত্মা স্বৰ্গে আৰোহণ কৰছে। পথে তেওঁ আৰও অনেক বিশ্বেৰ সন্ধান পান, কিন্তু স্বৰ্গই মূল লক্ষ্য হওয়ায় ভ্ৰূক্ষেপ কৰো সেদিকে। অবশেষে স্বৰ্গে পৌঁছালে পৰ পৰী ও ঈশ্বৰেৰ বাৰ্তাবাহকেৰা তাকে গান গেয়ে শোনায়। সেই গান তাৰ কাষত বড় একঘেয়ে লাগে। গানটি আৰও কিছুক্ষণ শোনাৰ পৰ তেওঁ এৰ সৈতে বেটোফেনেৰ সুৰেৰ সামঞ্জস্য লক্ষ্য কৰে। পৰীদেৰ কাছ পৰা জানতে পাৰেন, গানটি ঈশ্বৰেৰ আদেশে বেটোফেনই লিখেছেন। এই প্ৰেক্ষিতে ব’ল্টজমান বেটোফেনেৰ সৈতে দেখা কৰতে চান আৰু পৰীৰা তাকে সে পথে নিয়ে যায়। সাক্ষাতে বেটোফেন তাকে জিজ্ঞেস কৰে গানটি তাৰ ভাল লেগেছে কিনা। তেওঁ নিৰব থাকেন। বেটোফেন বলতে উৎসাহ দিলে তেওঁ জানান, তাৰ এখানকাৰ গানসমূহৰ পৃথিৱীৰ মত ভাল লাগছে না।

উত্তৰে বেটোফেন বলেন, তেওঁ স্বৰ্গে এসে গান লেখা ছেড়ে দিয়েআছিল। কাৰণ এখানে তাৰ সৃজনশীলতা নষ্ট হয়ে গেছে, তাৰ গান আৰু সুৰেৰ মূল অনুপ্ৰেৰণা ছিল মানুহেৰ বেদনা। সেই বেদনাই যখন নেই তখন গানও নেই। কেবল শেষ বিচাৰ বলে কিছু একটা আছে বলেই তেওঁ ঈশ্বৰেৰ আদেশে এই গানটি লিখেছেন। তেওঁ বোঝান যে, পৃথিৱীতে বিৰাজমান বেদনাই আমাদেৰ মানবীয় অনুভূতিৰ মূল উপজীব্য। এসব শোনাৰ পৰ ব’ল্টজমান মানব জীৱনেৰ আয়ৰনি বুঝতে পাৰেন। তাৰ কবিতাৰ শেষ পংক্তিসমূহৰ এমন:

“

In shock almost I gazed upon his face.
"How truly wondrous are these worldly ways!
Just hours ago I begged for death again,
'Oh spare my heart the suffering and the pain'
But here in heaven pain is what one yearns
Oh human heart your ways one never learns.

”

ঘণ্টা খানেক পূৰ্বে তেওঁ বেদনামুক্তিৰ আশায় মৃত্যু প্ৰাৰ্থনা কৰআছিল। অথচ স্বৰ্গে এসে সেই মানুহই পৃথিৱীৰ বেদনা ফিৰে পেতে আকুতি কৰে।^[22]

বিজ্ঞান আৰু দৰ্শনে ব’ল্টজমানেৰ প্ৰভাৱ

ৰচনাসমূহ

ব’ল্টজমানেৰ ৰচনাসমূহৰকে চাৰটি সময় ভাগ কৰা যায়। প্ৰথম সময়কালটি হৈছে গঠনেৰ কাল, ১৮৬৬ পৰা ১৮৭১ সাল পৰ্যন্ত। ১৮৬৮ পৰা ১৮৭১ পৰ্যন্ত প্ৰকাশিত পেপাৰসমূহৰতে ম্যাক্সওয়েলেৰ প্ৰভাৱ লক্ষ্য কৰা যায়। ম্যক্সওয়েল পড়াৰ পৰই তেওঁ এসমূহৰ লিখেআছিল। এসমূহৰতে তাপীয় সাম্যাবস্থায় থাকা গ্যাসেৰ বৈশিষ্ট্য নিয়ে আলোচনা কৰা হৈছে, সম্ভাবনাভিত্তিক বিন্যাসেৰ সহায়ে। তবে তেওঁ আৰও সাধাৰণ তত্ত্বে উপনীত হওয়াৰ চেষ্টা কৰআছিল, যেমন এক সময়ে বাইৰে পৰা প্ৰযুক্ত বল আৰু বহু-পৰমাণু গ্যাসেৰ উল্লেখ আৰম্ভ কৰে। সম্ভাবনাৰ বিভিন্ন ধাৰণা নিয়ে কথা বলেছেন এসমূহৰতে, যেমন: কালিক গড়, কণা গড়, বা এনসেম্বল গড়। এই গবেষণাপত্ৰসমূহৰৰ মূল ফলাফল ছিল, Stoßzahlansatz (সমভাবাপন্ন অনুমিতি) এৰ আলোকে ম্যক্সওয়েলেৰ বণ্টন অপেক্ষক স্থিতিশীল, বা সাম্যাবস্থায় থাকে। অবশ্য এই সময়ে তেওঁ একেবাৰে ভিন্ন এটা পদ্ধতিও প্ৰয়োগ কৰে যা ষ্টোসৎসালআনসাৎস-এৰ উপৰ নিৰ্ভৰ কৰে না, বৰং এৰ্গোডিক অনুকল্পেৰ উপৰ নিৰ্ভৰ কৰে। এতে এটা নতুন বণ্টন অপেক্ষকেৰ জন্ম হয় $N\rightarrow \infty$ সীমায় যা ম্যক্সওয়েলীয় বণ্টনে পৰিণত হয়। এ সময় এনসেম্বল এৰ ধাৰণাও দেন, কিন্তু ৮০-ৰ দশকেৰ আগে তা গুৰুত্ব পায়নি।^[23]

গবেষণাপত্ৰ ও গ্ৰন্থয়েৰ তালিকা

১৮৬৬, Über die Mechanische Bedeutung des Zweiten Hauptsatzes der Wärmetheorie (তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰেৰ বলবিদ্যাগত গুৰুত্ব সম্পৰ্কে), Wiener Berichte, 53: 195–220
১৮৬৮, Studien über das Gleichgewicht der lebendigen Kraft zwischen bewegten materiellen Punkten (দুটি গতিশীল পদাৰ্থ বিন্দুৰ মাজত গতিশক্তিৰ ভাৰসাম্য প্ৰসঙ্গে), Wiener Berichte, 58: 517–560
১৮৭১(ক), Über das Wärmegleichgewicht zwischen mehratomigen Gasmolekülen (বহুআণবিক গ্যাস অণুৰ তাপীয় সাম্যাবস্থা প্ৰসঙ্গে), Wiener Berichte, 63: 397–418
১৮৭১(খ), Einige allgemeine Sätze über Wärmegleichgewicht (তাপীয় সাম্যাবস্থা বিষয়ে কিছু সাধাৰণ উপপাদ্য), Wiener Berichte, 63: 679–711
১৮৭১(গ), Analytischer Beweis des zweiten Haubtsatzes der mechanischen Wärmetheorie aus den Sätzen über das Gleichgewicht der lebendigen Kraft (গতিশক্তিৰ সাম্যাবস্থা বিবেচনাৰ মাধ্যমে তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰেৰ এটা তাত্ত্বিক প্ৰমাণ), Wiener Berichte, 63: 712–732
১৮৭২, Weitere Studien über das Wärmegleichgewicht unter Gasmolekülen (গ্যাস অণুৰ তাপীয় সাম্যাবস্থা বিষয়ে নতুন গবেষণা), Wiener Berichte, 66: 275–370
১৮৭৭(ক), Bermerkungen über einige Probleme der mechanische Wärmetheorie (তাপগতিবিদ্যাৰ সূত্ৰসমূহেৰ সমস্যা বিষয়ে কিছু মন্তব্য), Wiener Berichte, 75: 62–100
১৮৭৭(খ), Über die beziehung dem zweiten Haubtsatze der mechanischen Wärmetheorie und der Wahrscheinlichkeitsrechnung respektive den Sätzen über das Wärmegleichgewicht (তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰ আৰু তাপীয় সাম্যাবস্থাৰ সৈতে সংশ্লিষ্ট সম্ভাব্যতা তত্ত্বেৰ মাজত সম্পৰ্ক), Wiener Berichte, 76: 373–435
১৮৮১, Referat über die Abhandlung von J.C. Maxwell: "Über Boltzmann's Theorem betreffend die mittlere verteilung der lebendige Kraft in einem System materieller Punkte" (ম্যাক্সওয়েলেৰ গবেষণাপত্ৰ, "পদাৰ্থ বিন্দুৰ গড় গতিশক্তিৰ বণ্টনেৰ উপৰ ব’ল্টজমানেৰ তত্ত্ব প্ৰসঙ্গে", বিষয়ে), Wied. Ann. Beiblätter, 5: 403–417
১৮৮৪, Über die Eigenschaften Monocyklischer und andere damit verwandter Systeme (একচাক্ৰিক আৰু এৰ সৈতে সংশ্লিষ্ট অন্যান্য ব্যবস্থাৰ বৈশিষ্ট্য সম্পৰ্কে), Crelles Journal, 98: 68–94
১৮৮৭(ক), Neuer Beweis zweier Sätze über das Wärmegleichgewicht unter mehratomigen Gasmolekülen (বহু-পৰমাণবিক গ্যাসে তাপীয় সাম্যাবস্থাৰ দুটি উপপাদ্যেৰ নতুন প্ৰমাণ), Wiener Berichte, 95: 153–164
১৮৮৭(খ), Über einige Fragen der Kinetische Gastheorie (গ্যাসেৰ গতি তত্ত্ব বিষয়ে কিছু প্ৰশ্ন), Wiener Berichte, 96: 891–918
১৮৯২, III. Teil der Studien über Gleichgewicht der lebendigen Kraft (৩. গতিশক্তিৰ ভাৰসাম্য বিষয়ক গবেষণাৰ অংশ), Münch. Ber., 22: 329–358
১৮৯৫(ক), On certain questions in the theory of gases (গ্যাসেৰ তত্ত্বেৰ উপৰ কিছু প্ৰশ্ন নিয়ে), নেচাৰ, 51: 413–415
১৮৯৫(খ), On the minimum theorem in the theory of gases (গ্যাসেৰ তত্ত্বে ন্যূনতম উপপাদ্য বিষয়ে), নেচাৰ, 52: 221
১৮৯৬(ক), Vorlesungen über Gastheorie: Vol I (গ্যাস তত্ত্ব বিষয়ক লেকচাৰ), লাইপৎসিগ, প্ৰকাশক - ইয়োহান আমব্ৰোসিয়ুস বাৰ্থ;
১৮৯৬(খ), Entgegnung an die wärmetheoretischen Betrachtungen des Hrn. E. Zermelo (জনাব আৰ্নষ্ট সেৰমেলো-ৰ তাপেৰ তাত্ত্বিক বিশ্লেষণেৰ উত্তৰে), Wied. Ann., 57: 772–784
১৮৯৭(ক), Zu Hrn Zermelos Abhandlung "Über die mechanische Erklärung irreversibler Vorgänge" (ৎসেৰমেলোৰ ৰচনা "অপ্ৰত্যাবৰ্তী প্ৰক্ৰিয়াৰ বলবিদ্যামূলক ব্যাখ্যা প্ৰসঙ্গে"-এৰ উপৰ), Wied. Ann., 60: 392–398
১৮৯৭(খ), Über einige meiner weniger bekannte Abhandlungen über Gastheorie und deren Verhältnis zu derselben (গ্যাস তত্ত্ব আৰু এ সম্পৰ্কিত আমাৰ অপেক্ষাকৃত কম পৰিচিত কিছু গবেষণাপত্ৰ প্ৰসঙ্গে), Verh. des 69. Vers. Deutschen Naturf. und Ärzte, Braunschweig, 19–26
১৮৯৭(গ), Über die Unentbehrlichkeit der Atomistik in der Naturwissensschaft (বিজ্ঞানে পৰমাণু তত্ত্বেৰ গুৰুত্ব সম্পৰ্কে), Annalen der Physik und Chemie, 60: 231
১৮৯৭(ঘ), Über die Frage der objektiven Existenz der Vörgange in der unbelebten Natur (নিষ্প্ৰাণ প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন প্ৰক্ৰিয়াৰ নৈৰ্বক্তিক অস্তিত্ব প্ৰসঙ্গে), Wiener Berichte, 106: 83
১৮৯৮(ক), Vorlesungen über Gastheorie: Vol II (গ্যাস তত্ত্ব বিষয়ক লেকচাৰ), লাইপৎসিগ, বাৰ্থ; ২ খণ্ড একসৈতে ইংৰেজিতে অনুবাদ কৰে এস জি ব্ৰাশ, Lectures on Gas Theory, ইউনিভাৰ্সিটি অফ ক্যালিফোৰ্নিয়া বাৰ্কলি প্ৰেস।
১৮৯৮(খ), Über die sogenannte H-Kurve (তথাকথিত এইচ-বক্ৰৰেখা সম্পৰ্কে), Math. Ann., 50: 325–332
১৯০৪, (J. Nabl-ৰ সৈতে), Kinetische theorie der Materie (পদাৰ্থেৰ গতিবিদ্যা), Encyclopädie der Mathematischen Wissenschaften, Volume V/1, pp. 493–557.
১৯০৫, Populäre Schriften (জনগণেৰ প্ৰতি), লাইপৎসিগ, ইয়োহান বাৰ্থ^[23]

পুৰস্কাৰ আৰু সন্মানসমূহ

তথ্য সংগ্ৰহ

↑ Enrico Agapito আৰু Petra Scudo, Ludwig Boltzmann. The genius of disorder, এটা প্ৰামাণ্য চিত্ৰ।
↑ Sean Carroll, California Institute of Technology, The First Quantum Cosmologist - CosmicVariance Blog.
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 Carlo Cercignani, Politecnico di Milano, Ludwig Boltzmann The Man Who Trusted Atoms; অক্সফোৰ্ড ইউনিভাৰ্সিটি প্ৰেস। প্ৰথম প্ৰকাশ - ১৯৯৮।
↑ লুডৱিগ ব’ল্টজমান (১৮৯৫-৯৮), Vorlesungen iiber Gastheorie, দুই খণ্ড, বাৰ্থ, লাইপৎসিগ।
↑ Ludwig Boltzmann His Later Life and Philosophy, 1900-06, সম্পাদনা কৰিছে -জন ব্ল্যাকমোৰ। Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 168. Kluwer Academic Publishers.
↑ যুক্তৰাজ্যেৰ বাইৰে যে গুটিকয়েক বিজ্ঞানী বিশ্বাস কৰিছিল, কোন বল ক্ষেত্ৰেৰ মাধ্যমে স্থানীয় ক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হতে পাৰে তাদেৰ মাজত ষ্টেফান এজন। তড়িচ্চুম্বকত্বেৰ এই নতুন ধাৰণা দিয়েআছিল স্কটিশ বিজ্ঞানী জেমস ক্লাৰ্ক ম্যাক্সওয়েল। (Cercignani-ৰ গ্ৰন্থ পৰা)
↑ D. Flamm, Ed. (1985). Hachgeehrter Herr Professor! Innig geliebter Louis! Liidwig Boltzmann, Henriette von Aigentler, Briefwechsel. Bohlau Verlag, Vienna.
↑ ^8.0 ^8.1 W. Hoflechner (1993). A version of the life of Ludwig Boltzmann, in Proceedings of the International Symposium on Ludwig Boltzmann, ed. G. Battimelli, M.G. lanniello, and O. Kresten. Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Vienna.
↑ ^9.0 ^9.1 ^9.2 W. Hoflechner, ed. (1994). Ludwig Boltzmann: Lehen und Briefe, Publikationen aus dem Archiv der Universitat Graz, Band 30. Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz.
↑ L. Boltzmann (1905). Populare Schriften. Leipzig. [অধিকাংশ ইংৰেজিতে যে গ্ৰন্থয়ে পোৱা যায় তা হৈছে: Theoretical physics and philosophical problems, ed. B. McGuinness, Reidel, Dordrecht. (1974)]
↑ ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যু পূৰ্ববৰ্তী ঘটনাসমূহৰ এটা গ্ৰন্থয়ে আলোচিত হৈছে - P. Coveney and R. Highfield (1991). The arrow of time. W. H. Allen, New York.
↑ G.H. Bryan (1906). Prof. Ludwig Boltzmann. Nature, 74, 569-70.
↑ Anon. (1906). Der Tod des Hofrates Boltzmann. Die Zeit (Vienna), No. 1421, Morgenblatt, 8 Sept., p.5.
↑ L. Flamm (1944). Die Personlichkeit Boltzmanns. Wiener Chemiker Zeitung, 47, 30.
↑ E. Mach (1906). Ludwig Boltzmann. Die Zeit (Vienna), no. 1420, Abendblatt, 7 Sept., p.l.
↑ ব’ল্টজমানেৰ প্ৰতি লেখা হেনৰিয়েটেৰ প্ৰথম দিককাৰ এটা চিঠিতে (ইন ভেনেৎসিয়েন) এই ইচ্ছাৰ কথা জানা যায়।
↑ ^17.0 ^17.1 Anon. (1906), Weitere Nachrichten die letzen Tage. Die Zeit (Vienna), no. 1420, Abendblatt, 7 Sept., p.l.
↑ ^18.0 ^18.1 W. Moore (1989). Schrodinger: life and thought. Cambridge University Press.
↑ R.M. Rilke (1939). Duino elegies, transl. J.B. Leishman and S. Spender. Norton, New York
↑ W. Hoflechner and A. Honester (1985). Ludwig Boltzmann, 1844-1906, eine Dokumentation. Graz.
↑ S. Rajasekar, A. Athavan, তামিল নাড়ু, ভাৰত, Ludwig Edward Boltzmann, arXiv:physics/0609047v1 [physics.hist-ph]
↑ F. Rohrlich (1992) A poem by Ludwig Boltzmann American Journal of Physics, 60, 972-3.
↑ ^23.0 ^23.1 Jos Uffink, Boltzmann's Work in Statistical Physics, Stanford Encyclopedia of Philosophy

আৰও দেখোন

বাহ্যিক সংযোগ

Ruth Lewin Sime, Lise Meitner: A Life in Physics ১ম অধ্যায়: Girlhood in Vienna, ব’ল্টজমানেৰ জীৱন ও কৰ্ম সম্পৰ্কে তাৰ ছাত্ৰী লিজে মাইটনাৰেৰ বক্তব্য।
Dangerous Knowledge - বিবিসি নিৰ্মিত প্ৰামাণ্য চিত্ৰ যাতে কাণ্টৰ, গোডেল, টুৰিং আৰু ব’ল্টজমানেৰ জীৱন বিধৃত হৈছে।
লুডৱিগ ব’ল্টজমান, উনিফেৰসিটেট ভিয়েন।
আলি ইফতেখাৰি, লুডৱিগ ব’ল্টজমান (১৮৪৪-১৯০৬)
অ’ কন্নৰ, জন যে.; ৰবাৰ্টছন, এডমাণ্ট এফ, "অনুবাদ/লুডৱিগ ব’ল্টজমান", মেকটিউটৰ হিষ্ট্ৰী অৱ মেথমেটিকছ আৰ্কাইভ, ইউনিভাৰ্ছিটি অৱ ছেইণ্ট এনড্ৰিউছ, http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Boltzmann.html .
সায়েন্সওয়াৰ্ল্ডে জীৱনী

[1] Enrico Agapito আৰু Petra Scudo, Ludwig Boltzmann. The genius of disorder, এটা প্ৰামাণ্য চিত্ৰ।

[2] Sean Carroll, California Institute of Technology, The First Quantum Cosmologist - CosmicVariance Blog.

[carlo-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 Carlo Cercignani, Politecnico di Milano, Ludwig Boltzmann The Man Who Trusted Atoms; অক্সফোৰ্ড ইউনিভাৰ্সিটি প্ৰেস। প্ৰথম প্ৰকাশ - ১৯৯৮।

[4] লুডৱিগ ব’ল্টজমান (১৮৯৫-৯৮), Vorlesungen iiber Gastheorie, দুই খণ্ড, বাৰ্থ, লাইপৎসিগ।

[john-5] Ludwig Boltzmann His Later Life and Philosophy, 1900-06, সম্পাদনা কৰিছে -জন ব্ল্যাকমোৰ। Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 168. Kluwer Academic Publishers.

[6] যুক্তৰাজ্যেৰ বাইৰে যে গুটিকয়েক বিজ্ঞানী বিশ্বাস কৰিছিল, কোন বল ক্ষেত্ৰেৰ মাধ্যমে স্থানীয় ক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হতে পাৰে তাদেৰ মাজত ষ্টেফান এজন। তড়িচ্চুম্বকত্বেৰ এই নতুন ধাৰণা দিয়েআছিল স্কটিশ বিজ্ঞানী জেমস ক্লাৰ্ক ম্যাক্সওয়েল। (Cercignani-ৰ গ্ৰন্থ পৰা)

[flamm-7] D. Flamm, Ed. (1985). Hachgeehrter Herr Professor! Innig geliebter Louis! Liidwig Boltzmann, Henriette von Aigentler, Briefwechsel. Bohlau Verlag, Vienna.

[hof-8] 8.0 ^8.1 W. Hoflechner (1993). A version of the life of Ludwig Boltzmann, in Proceedings of the International Symposium on Ludwig Boltzmann, ed. G. Battimelli, M.G. lanniello, and O. Kresten. Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Vienna.

[hoflechner-9] 9.0 ^9.1 ^9.2 W. Hoflechner, ed. (1994). Ludwig Boltzmann: Lehen und Briefe, Publikationen aus dem Archiv der Universitat Graz, Band 30. Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz.

[10] L. Boltzmann (1905). Populare Schriften. Leipzig. [অধিকাংশ ইংৰেজিতে যে গ্ৰন্থয়ে পোৱা যায় তা হৈছে: Theoretical physics and philosophical problems, ed. B. McGuinness, Reidel, Dordrecht. (1974)]

[11] ব’ল্টজমানেৰ মৃত্যু পূৰ্ববৰ্তী ঘটনাসমূহৰ এটা গ্ৰন্থয়ে আলোচিত হৈছে - P. Coveney and R. Highfield (1991). The arrow of time. W. H. Allen, New York.

[12] G.H. Bryan (1906). Prof. Ludwig Boltzmann. Nature, 74, 569-70.

[13] Anon. (1906). Der Tod des Hofrates Boltzmann. Die Zeit (Vienna), No. 1421, Morgenblatt, 8 Sept., p.5.

[14] L. Flamm (1944). Die Personlichkeit Boltzmanns. Wiener Chemiker Zeitung, 47, 30.

[15] E. Mach (1906). Ludwig Boltzmann. Die Zeit (Vienna), no. 1420, Abendblatt, 7 Sept., p.l.

[16] ব’ল্টজমানেৰ প্ৰতি লেখা হেনৰিয়েটেৰ প্ৰথম দিককাৰ এটা চিঠিতে (ইন ভেনেৎসিয়েন) এই ইচ্ছাৰ কথা জানা যায়।

[zeit-17] 17.0 ^17.1 Anon. (1906), Weitere Nachrichten die letzen Tage. Die Zeit (Vienna), no. 1420, Abendblatt, 7 Sept., p.l.

[moore-18] 18.0 ^18.1 W. Moore (1989). Schrodinger: life and thought. Cambridge University Press.

[19] R.M. Rilke (1939). Duino elegies, transl. J.B. Leishman and S. Spender. Norton, New York

[20] W. Hoflechner and A. Honester (1985). Ludwig Boltzmann, 1844-1906, eine Dokumentation. Graz.

[21] S. Rajasekar, A. Athavan, তামিল নাড়ু, ভাৰত, Ludwig Edward Boltzmann, arXiv:physics/0609047v1 [physics.hist-ph]

[22] F. Rohrlich (1992) A poem by Ludwig Boltzmann American Journal of Physics, 60, 972-3.

[uffink-23] 23.0 ^23.1 Jos Uffink, Boltzmann's Work in Statistical Physics, Stanford Encyclopedia of Philosophy

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]