কোৰআনৰ ইতিহাস

সাঁচ:Use Oxford spelling

কোৰআনৰ ইতিহাস, ঐতিহাসিক তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইছলামৰ পবিত্ৰ গ্ৰন্থৰ লিখিত সংকলন বা পাণ্ডুলিপিৰ সময়সীমা আৰু উৎপত্তি হৈছে কোৰআনৰ ইতিহাস। ই কেইবাটাও শতিকাজুৰি বিস্তৃত, আৰু ইছলামৰ প্ৰাৰম্ভিক ইতিহাসৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মুখ্য অংশ গঠন কৰে।

বিভিন্ন প্ৰস্তাৱিত ব্যুৎপত্তি আছে যদিও এটা হ’ল যে قرآن ‘কোৰআন’ শব্দটো আৰবী ক্ৰিয়াআয়াত قرء ‘qaraʾa’ ‘পঢ়া’ৰ পৰা আহিছে, যাৰ ফলত বাক্য বিশেষ্যৰ আৰ্হিত فعلان ‘fuʿlān’ হৈছে, যাৰ ফলত ‘পঢ়া’ অৰ্থ আহিছে। আন কিছুমান হ’ল যে আল্লাহই কিতাপখনক দিয়া এটা নাম, পূৰ্বৰ কোনো ব্যুৎপত্তি নোহোৱাকৈ, قرن ‘কাৰণা’ শব্দটো যোৰা লগোৱা’ ক্ৰিয়াটোৰ পৰা আহিছে, প্ৰকাশৰ একত্ৰিতকৰণক বুজাইছে আৰু ই আহিছে قرائن 'qarāʾin' ৰ পৰা, বিভিন্ন ধৰণে অনুবাদ কৰিব পৰা শব্দৰ বহুবচন 'প্ৰমাণ', 'যোক', 'সংঘ'। আবৃত্তিৰ দহজন ইমামৰ ভিতৰত নজনে ইয়াক নিজৰ পৰম্পৰাত হামজাহৰ সৈতে পঢ়াইছে, কেৱল ইবনে কাথিৰৰ পৰম্পৰাতহে আখৰটো বাদ দিয়া হৈছে।^[1]

পৰম্পৰাগত মুছলমান বিশ্বাস আৰু ইছলামিক পণ্ডিতসকলৰ বিৱৰণী অনুসৰি ৬১০ খ্ৰীষ্টাব্দত জিব্ৰাইল ফৰিষ্টা (আল্লাহে পঠোৱা বুলি বিশ্বাস কৰা) মুহাম্মাদ (পশ্চিম আৰবৰ মক্কা চহৰৰ এজন ব্যৱসায়ী হৈ পৰিছিল)ৰ ওচৰত আবিৰ্ভাৱ হৈছিল পৌত্তলিক দেৱতাৰ বাবে এটা অভয়াৰণ্য আৰু এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বাণিজ্যিক কেন্দ্ৰ) হিৰা গুহাত। , ইছলাম ধৰ্মাৱলম্বী পৰম্পৰা অনুসৰি ৬১০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ৰমজান মাহৰ এৰাতিৰ পৰা এই প্ৰকাশৰ আৰম্ভণি হৈছিল, যেতিয়া মুহাম্মাদে চল্লিশ বছৰ বয়সত প্ৰথমবাৰৰ বাবে জিব্ৰাইল ফৰিষ্টাৰ পৰা দৰ্শন লাভ কৰিছিল। ^[2] তেওঁক ছূৰা আল-আলাকৰ প্ৰথম আয়াত আবৃত্তি কৰি। মুছলমানসকলে বিশ্বাস কৰে যে ৬৩২ খ্ৰীষ্টাব্দত মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ আগলৈকে ওহী (আল্লাহৰ বাৰ্তা) অব্যাহত আছিল।^[3]

ইছলামিক পৰম্পৰা অনুসৰি কোৰআনক প্ৰথমে আবু বকৰৰ দ্বাৰা এক বিস্তৃত গ্ৰন্থ হিচাপে সংকলন কৰা হৈছিল। ইছলামিক সাম্ৰাজ্য বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰাৰ লগে লগে, আৰু বিভিন্ন আবৃত্তি শুনা যোৱাৰ লগে লগে, তৃতীয় খলিফা উছমান ইবনে আফফান (ৰাঃ ৬৪৪–৬৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দ)ৰ নিৰ্দেশনাত পাঠৰ একাকাৰীতাৰ বাবে ৰাছম - বা কোৰআনৰ ব্যঞ্জনবৰ্ণৰ কংকাল - সংকলন কৰা হয়।^[4] এই কাৰণে আজি যিদৰে কোৰআন আছে, ইয়াক উছমাণিক কোডেস্ক বুলিও কোৱা হয়।^[5] ফ্ৰান্সিছ এডৱাৰ্ড পিটাৰ্ছৰ মতে (১৯৯১) এই প্ৰক্ৰিয়াত কোৰআনৰ ওপৰত যি কৰা হৈছিল সেয়া অত্যন্ত ৰক্ষণশীল যেন লাগে আৰু ৰিডাকচনেল পক্ষপাতিত্বৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ বিষয়বস্তুটো যান্ত্ৰিকভাৱে গঠন কৰা হৈছিল।^[6] দ্বিতীয় শতিকালৈকে আৰবী অৰ্থগ্ৰাফীৰ বিকাশ অব্যাহত থাকে, যাৰ ফলত কিৰাআত বা ৰাছমৰ ভিন্ন মৌখিক পঠন কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপিত নথিভুক্ত কৰিব পৰা যায়।

ছাৰলেণ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এজন প্ৰখ্যাত ইছলামিক পণ্ডিত গেৰ্ড আৰ পুইন আছিল য়েমেন চৰকাৰে নিৰ্দেশ দিয়া ছানা পাণ্ডুলিপি পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পৰ মুৰব্বী। তেওঁৰ এই তথ্যই পুইনে এই কথা ক'বলৈ বাধ্য কৰাইছিল যে কোৰআনত পাঠ্যৰ ভিন্নতা, অধ্যায়সমূহৰ অগতানুগতিক ক্ৰম (ছূৰা)ৰ অগতানুগতিক ক্ৰমবিন্যাস, লিপিৰ বিৰল শৈলীৰ সৈতে "পাঠ্য বিৱৰ্তন" হৈছে আৰু ইয়াৰ ভিতৰত মুহাম্মাদে তেওঁৰ মন্ত্ৰণালয় আৰম্ভ কৰাৰ আগতে লিখা কাহিনীসমূহো অন্তৰ্ভুক্ত হ'ব পাৰে আৰু যিবোৰ পৰৱৰ্তী সময়ত হৈছে পুনৰ লিখা হৈছে। ইয়াৰ পিছতে য়েমেন চৰকাৰে তেওঁক পাণ্ডুলিপিসমূহৰ অধিক প্ৰৱেশৰ পৰা বঞ্চিত কৰে।^[7]^[8]

অমুছলমান লোকসকলে মুহাম্মাদৰ প্ৰকাশৰ প্ৰকৃতি আৰু ধৰণক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল। মক্কাবাসীয়ে ‘প্ৰেৰণা’ৰ বুজাবুজিৰ ভিত্তিত কোৰআনৰ প্ৰকাশৰ ব্যাখ্যা কৰিছিল। তেওঁলোকৰ বাবে কবিতা উচ্চ আধ্যাত্মিক উৎসৰ পৰা পোৱা প্ৰেৰণাৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত আছিল। এই কাৰণতে যেতিয়া মুহাম্মাদে কোৰআনৰ প্ৰচাৰ আৰু পাঠ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল তেতিয়া মক্কাবাসীয়ে তেওঁক কবি বুলি অভিযোগ কৰিছিল^[9] বা এজন "কবি possessed।" ^[10]^[11]

কোৰআন প্ৰথম কেতিয়া সংকলন হৈছিল সেই সম্পৰ্কে পণ্ডিতসকলৰ মাজত মতানৈক্য আছে। ছহীহ আল-বুখাৰীৰ এটা হাদিছত উল্লেখ আছে যে খলিফা আবু বকৰে জায়দ ইবনে থাবিতক লিখিত কোৰআন সংকলন কৰিবলৈ আদেশ দিছিল, পাঠ্যৰ খণ্ড আৰু মুখস্থ কৰাসকলৰ স্মৃতি দুয়োটাৰে ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি।^[12] কিছুমান ছিয়া মুছলমানে বিশ্বাস কৰে যে আলী ইবনে আবি তালিবে প্ৰথমে কোৰআনক এটা লিখিত গ্ৰন্থত সংকলন কৰিছিল, যিটো কাম মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ কিছু সময়ৰ পিছতে সম্পূৰ্ণ হৈছিল।^[13]

মুহাম্মাদ[সম্পাদনা কৰক]

অতিৰিক্ত তথ্য: ইছলামত ধৰ্মত মুহাম্মাদ আৰু ওহী

কোৰআনত মুহাম্মাদক বুজাবলৈ উম্মি (ummi (أُمِّيّ) শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। মুছলমান পণ্ডিতসকলৰ অধিকাংশই এই শব্দটোক নিৰক্ষৰ ব্যক্তিৰ উল্লেখ বুলি ব্যাখ্যা কৰে যদিও ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে কিছুমান আধুনিক পণ্ডিতে ইয়াক শাস্ত্ৰ নথকা সম্প্ৰদায়ৰ লোকৰ উল্লেখ বুলি ব্যাখ্যা কৰে।^[14]^[15]

মুহাম্মাদৰ বিখ্যাত চুন্নী পৰম্পৰা সংগ্ৰাহক মুহাম্মাদ আল-বুখাৰী (যি মুহাম্মাদৰ পিছত প্ৰায় ২৫০ বছৰ পিছত জীয়াই আছিল)ৰ মতে, মুহাম্মাদৰ পত্নী খাদিজা বিন্ত খুৱাইলিদে বৰ্ণনা কৰিছে যে প্ৰথম কোৰআনৰ অৱতীৰ্ণ হৈছিল যেতিয়া জিব্ৰাইল ফৰিষ্টাই মুহাম্মাদৰ ওচৰলৈ গৈছিল আৰু তেওঁক পাঠ কৰিবলৈ কৈছিল। মুহাম্মাদে “মা আনা বিকাৰে’উ” বুলি উত্তৰ দিলে, যাক কেইবাটাও ধৰণে অনুবাদ কৰিব পাৰি: ‘মই পঢ়া নাই’ বা ‘মই কি পঢ়িম/পাঠ কৰিম?’। বা 'মই পঢ়িব/আবৃত্তি কৰিব নাজানো'। জিব্ৰাইলে তেওঁক হেঁচা মাৰি ধৰিলে "যেতিয়ালৈকে মোৰ পৰা সকলো শক্তি ওলাই নাযায়; তাৰ পিছত তেওঁ মোক মুকলি কৰি দিলে আৰু ক'লে: 'পঢ়ক! '" এই কথা তিনিবাৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা হ'ল আৰু তৃতীয়বাৰৰ পিছত জিব্ৰাইলে তেওঁক এৰি দিলে আৰু ক'লে, "এটা গোটৰ পৰা মানৱজাতিক সৃষ্টি কৰা জীৱিকাৰ নামত পঢ়ক! পঢ়ক! আৰু আপোনাৰ জীৱিকাজন আটাইতকৈ ধুনীয়া।" ^[16]^:39–41 ইয়াৰ পিছত মুহাম্মাদে তেত্ৰিশ বছৰৰ ভিতৰত বিচ্ছিন্নভাৱে প্ৰকাশ পাই থাকিল, ১১/৬৩২ চনত তেওঁৰ মৃত্যুৰ কিছু সময়ৰ আগলৈকে।^[16]^:45

মুছলমানসকলে বিশ্বাস কৰে যে জিব্ৰাইলে মুহাম্মাদৰ ওচৰলৈ আল্লাহৰ বাক্য শব্দাংশই আনিছিল আৰু কোৰআনক কোনো ধৰণৰ পৰিৱৰ্তন বা পৰিৱৰ্তনৰ পৰা ঐশ্বৰিকভাৱে সুৰক্ষিত কৰা হৈছিল। কোৰআনে এই কথাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে যে মুহাম্মাদক কেৱল পবিত্ৰ গ্ৰন্থখন লাভ কৰিবলৈ বাধ্যতামূলক আছিল আৰু ইয়াক সলনি কৰাৰ কোনো কৰ্তৃত্ব তেওঁৰ নাছিল।^[17] এইটোও বিশ্বাস কৰা হয় যে আল্লাহে প্ৰকাশৰ যোগেদি নিজকে প্ৰকাশ কৰা নাছিল; তেওঁৰ ইচ্ছাই প্ৰকাশ পাইছিল।

পৰম্পৰা অনুসৰি মুহাম্মাদে ওহীৰ অভিজ্ঞতাৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰিছিল:

"কেতিয়াবা ঘণ্টা বাজি থকাৰ দৰে প্ৰকাশ পায়। প্ৰেৰণাৰ এই ৰূপটোৱেই সকলোতকৈ কঠিন আৰু তাৰ পিছত মই প্ৰেৰণা পোৱা কথাখিনি ধৰি লোৱাৰ পিছত ই পাছ হৈ যায়। কেতিয়াবা ফৰিষ্টাজনে মানুহৰ ৰূপত আহি মোৰ লগত কথা পাতে আৰু তেওঁ যি কয় মই ধৰি লওঁ।" ^[16]^:43

কেতিয়াবা এই অভিজ্ঞতা মুহাম্মাদৰ বাবে বেদনাদায়ক বুলিও খবৰ ওলাইছিল। উদাহৰণস্বৰূপে, তেওঁ কোৱা শুনা গৈছিল, "মোৰ আত্মা মোৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ গৈছে বুলি ভবাকৈ এবাৰো মই কোনো প্ৰকাশ পোৱা নাছিলো।" ^[16]^:43

মুহাম্মাদে ওহী লাভ কৰাৰ পিছত তেওঁ ছাহাবাসকলক পাঠ কৰাইছিল, যিসকলেও মুখস্থ কৰিছিল বা লিখিছিল। কোৰআন সাধাৰণতে লিখিত ৰূপত উপলব্ধ হোৱাৰ আগতে স্মৃতিশক্তিৰ পৰা কোৱাটোৱেই আনক শিকোৱাৰ ধৰণ হিচাপে প্ৰচলিত আছিল। গোটেই কোৰআন মুখস্থ কৰাৰ প্ৰথা আজিও মুছলমানসকলৰ মাজত চলি আছে। লাখ লাখ মানুহে আৰবী ভাষাত সমগ্ৰ কোৰআন মুখস্থ কৰিছে। সপ্তম শতিকাৰ আৰবৰ প্ৰেক্ষাপটত লোৱা এই তথ্যটো কোনো অসাধাৰণ কৃতিত্ব নাছিল। সেই সময়ৰ মানুহৰ কবিতা আবৃত্তিৰ প্ৰতি প্ৰৱণতা আছিল আৰু মুখস্থ কৰাৰ দক্ষতাও উল্লেখযোগ্য মাত্ৰাত বিকশিত কৰিছিল। বিশদ কবিতা আবৃত্তি কৰা অনুষ্ঠান আৰু প্ৰতিযোগিতাবোৰ অতি আগ্ৰহৰ বিষয় আছিল।^[18]

প্ৰাক-ইছলামিক আৰবত মুহাম্মাদৰ সময়ৰ সমাজখন প্ৰধানকৈ মৌখিক আছিল আৰু এই কাৰণেই তেওঁ নিজৰ চাহাবাসকলক মুখস্থ কৰিবলৈ কোৰআনৰ আয়াতবোৰ পাঠ কৰিছিল। গতিকে মুহাম্মাদৰ সময়ত কোৰআন কেতিয়াবা লিখা আৰু সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল নে নাই সেয়া জনা নাযায়। মুহাম্মাদৰ সময়ত লিখাটো সাধাৰণ দক্ষতা নাছিল যদিও মক্কা ব্যৱসায়িক কেন্দ্ৰ হোৱাৰ বাবে লিখিব পৰা কেইবাজনো লোক আছিল। একাংশ পণ্ডিতৰ মতে জাইদ ইবনে থাবিত আৰু উবায় ইবনে কাবকে ধৰি কেইবাজনো লিখকে কোৰআনৰ আয়াত লিপিবদ্ধ কৰিছিল। ইয়াৰ পৰা এটা ব্যাখ্যা পোৱা যায় যে মুহাম্মাদৰ জীৱনত কোৰআন কেনেকৈ লিখিত ৰূপত আছিল, যদিও ইয়াক এটা গ্ৰন্থত সংকলিত কৰা হোৱা নাছিল।^[16]^:83

মুহাম্মাদৰ খুলশালীয়েক ইবনে আব্বাছে কোৰআনৰ চূড়ান্ত সংস্কৰণটো নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ ধৰণৰ বৰ্ণনা কৰিছে: "নবীয়ে প্ৰতি বছৰে ৰমজান মাহত জিব্ৰাইলৰ আগত এই কিতাপখন পাঠ কৰিছিল আৰু যি মাহত তেওঁৰ মৃত্যু হৈছিল, সেই মাহত তেওঁৰ আগত দুবাৰকৈ পঢ়িছিল।" ^[19] বিশ্বাস কৰা হয় যে মুহাম্মাদৰ জীৱনৰ শেষৰ ফালে এটা বিশেষ অৱতীৰ্ণ কাৰ্য্য সংঘটিত হৈছিল য'ত কোৰআনৰ চূড়ান্ত আৰু সম্পূৰ্ণ সংস্কৰণ সৃষ্টি কৰা হৈছিল। ইয়াত ব্যৱহৃত ‘পাঠ’ শব্দটোৱে সেই প্ৰথাক বুজাইছে য’ত এজন কোৰআন পণ্ডিতে এজন জ্যেষ্ঠ পণ্ডিতৰ আগত আৰম্ভণিৰ পৰা শেষলৈকে কেইবাবাৰো সমগ্ৰ কোৰআন পাঠ কৰে। এই পৰম্পৰা অনুসৰি আবৃত্তিৰ কাৰ্য্য মুহাম্মাদে সম্পন্ন কৰি আছে, য'ত ফৰিষ্টা জিব্ৰাইলে উচ্চ কৰ্তৃত্বৰ ভূমিকা পালন কৰিছে।^[20]

ইয়াৰে এটা হাদিছত মুহাম্মাদক এইদৰে লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে: "মই তোমালোকৰ মাজত দুটা অতিশয় মূল্যৱান বস্তু এৰি দিছো: আল্লাহৰ কিতাপ আৰু মোৰ পৰিয়াল।" ^[21] কিছুমান পণ্ডিতে যুক্তি আগবঢ়ায় যে ইয়াৰ দ্বাৰা কোৰআন এই সময়ছোৱাত সংগ্ৰহ আৰু লিখা হোৱাৰ প্ৰমাণ পোৱা যায় কাৰণ কোনো বস্তুক কেৱল [মানুহৰ] স্মৃতিত থকাৰ সময়ত আল-কিতাব (কিতাপ) বুলি কোৱাটো শুদ্ধ নহয়। আল-কিতাব শব্দটোৱে একক আৰু ঐক্যবদ্ধ সত্তাক বুজায় আৰু ই সিঁচৰতি হৈ থকা আৰু সংগ্ৰহ নকৰা গ্ৰন্থৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য নহয়।^[22] কিন্তু এলান জ'নে কোৰআনত এই শব্দটোৰ ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে অন্বেষণ কৰি বিচাৰি উলিয়াইছে যে কোৰআন আৰু অন্যান্য শাস্ত্ৰৰ উল্লেখত ইয়াক এনে "কংক্ৰিট অৰ্থত" ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল বুলি কোনো প্ৰমাণ পোৱা নাই, বৰঞ্চ প্ৰমাণে "বিমূৰ্ত অৰ্থ"ৰ দিশলৈ আঙুলিয়াই দিয়ে। তেওঁ আৰু সপ্তম শতিকাৰ আৰম্ভণিতে আৰবসকলৰ মাজত লিখাৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে বিবেচনা কৰে আৰু মদিনা যুগৰ শেষৰ ফালে কোৰআনৰ কিছু অংশ লিখকসকলক নিৰ্দেশ দিয়াৰ বিষয়ে চিৰাত বিৱৰণ দিয়ে।^[23]

কিছুমান ছিয়া আৰু চুন্নী পণ্ডিতে^{[কোন ?]} উত্থাপন কৰা আন এটা যুক্তি হ’ল মুহাম্মাদে কোৰআনক গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁলোকৰ মতে মুহাম্মাদে যিহেতু কোৰআনক ইমান গুৰুত্ব দিছিল গতিকে তেওঁ জীৱনকালত ইয়াক লিখাৰ নিৰ্দেশ দিব লাগিছিল। উদাহৰণস্বৰূপে, জাইদ ইবনে থাবিতে ৰিপৰ্ট কৰিছে, "আমি আল্লাহৰ ৰাছুলৰ সান্নিধ্যত চৰ্ম কালৰ পৰা কোৰআন লিপিবদ্ধ কৰিছিলোঁ।" ^[24]

কিছুমান লেখকৰ^{[কোন ?]} মতে, যেতিয়ালৈকে মুহাম্মাদ জীয়াই আছিল, তেতিয়ালৈকে অধিক প্ৰকাশৰ লগতে মাজে মাজে বাতিলৰ আশা সদায় আছিল। ইতিমধ্যে প্ৰকাশ পোৱা সামগ্ৰীৰ যিকোনো আনুষ্ঠানিক সংগ্ৰহক সঠিকভাৱে সম্পূৰ্ণ গ্ৰন্থ বুলি ধৰিব পৰা নাছিল।^[25]

আবু বকৰৰ সংকলন[সম্পাদনা কৰক]

চুন্নী পণ্ডিতসকলৰ মতে মুহাম্মাদৰ জীৱনকালত কোৰআনৰ কিছু অংশ যদিও লিখা হৈছিল, তথাপিও তেওঁৰ সংগীসকলৰ মাজত সিঁচৰতি হৈ আছিল, ইয়াৰ বেছিভাগেই ব্যক্তিগত দখল হিচাপে।^[26] ৬৩৩ চনত ইয়ামামাৰ যুদ্ধৰ পিছত যেতিয়া কোৰআন মুখস্থ কৰা ৭০জন মুছলমানক হত্যা কৰা হৈছিল, তেতিয়া সামগ্ৰীৰ মৃতদেহটো একত্ৰিত কৰাৰ আয়াতক্ষেপ ল’বলৈ আৰম্ভ কৰা হৈছিল।^[27]^[28]^[29] ছালিম মাউলা আবি হুদয়ফাৰ মৃত্যু আটাইতকৈ তাৎপৰ্যপূৰ্ণ আছিল, কিয়নো তেওঁ আছিল অতি কম সংখ্যক লোকৰ ভিতৰত যিসকলক মুহাম্মাদে কোৰআন শিকোৱাৰ দায়িত্ব অৰ্পণ কৰিছিল। ফলস্বৰূপে উমৰৰ জোৰত আবু বক্কৰে কোৰআনৰ এতিয়ালৈকে সিঁচৰতি হৈ থকা টুকুৰাবোৰ এটা প্ৰতিলিপিত সংগ্ৰহ কৰাৰ নিৰ্দেশ দি,^[30]^[31] মুহাম্মাদৰ মূল লিখক জায়দ ইবনে থাবিটক সমাজৰ বিভিন্ন সদস্যৰ হাতত থকা লিখিত খণ্ডবোৰ সংগ্ৰহ কৰিবলৈ নিযুক্তি দিয়ে। ইবনে থাবিতে লক্ষ্য কৰিছে:

"গতিকে মই পবিত্ৰ কোৰআন বিচাৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলোঁ আৰু (যিটোৰ ওপৰত লিখা আছিল) কলপাতৰ ডাল, পাতল বগা শিলৰ পৰা, আৰু ইয়াক মুখস্থ কৰা মানুহৰ পৰাও সংগ্ৰহ কৰিলোঁ, যেতিয়ালৈকে মই আবি খুজাইমা আল-আনছাৰীৰ সৈতে ছূৰা আত-তৌবাহ (তবা)ৰ শেষ আয়াতটো নাপালোঁ, আৰু তেওঁৰ বাহিৰে আন কাৰোবাৰ লগত নাপালোঁ।" (ছহী আল-বুখাৰী, খণ্ড. ৬, পৃ. ৪৭৮).^[32]

ইবনে হাজাৰ আল-আছকৰণীয়ে জায়দৰ এই বক্তব্যৰ প্ৰতি বিশেষ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছে, "মই আবু খুজাইমা আল-আনছাৰীৰ সৈতে ছূৰা আল-বাৰাৰ দুটা আয়াত পাইছিলোঁ," ইয়াৰ দ্বাৰা প্ৰমাণিত হৈছে যে জায়দৰ নিজৰ লিখনী আৰু মুখস্থ কৰাটো যথেষ্ট বুলি গণ্য কৰা হোৱা নাছিল। সকলো বস্তুৱেই সত্যাপনৰ প্ৰয়োজন আছিল।^[33] এই সংকলনটো খলিফা আবু বকৰে ৰাখিছিল, তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী খলিফা উমৰে, যিয়ে মৃত্যুশয্যাত এই সংকলনসমূহ তেওঁৰ কন্যা আৰু মুহাম্মাদৰ এগৰাকী বিধৱা হাফছা বিন্ত উমৰক দিছিল।^[27]

উছমান ইবনে আফফান আৰু কেন’নাইজেচন[সম্পাদনা কৰক]

সাঁচ:Uthman

অতিৰিক্ত তথ্য: Canonization of Islamic scripture

ইছলামিক পৰম্পৰা অনুসৰি ৬৫০ খ্ৰীষ্টাব্দত মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ প্ৰায় বিশ বছৰৰ পিছত তৃতীয় খলিফা উছমান ইবনে আফফান (ৰা. ২৩/৬৪৪–৩৫/৬৫৫)ৰ অধীনত কেন’নাইজেচন প্ৰক্ৰিয়াৰ অন্ত পৰে যদিও তাৰিখ সঠিক নহয় কাৰণ ইয়াক আদি আৰব বুৰঞ্জীবিদসকলে লিপিবদ্ধ কৰা নাছিল।^[34] কোৰআনৰ নীতি-নিয়ম হৈছে আবৃত্তি আৰু লিখাৰ দৰে কোৰআনৰ ৰূপ য’ত ই মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ বাবে ধৰ্মীয়ভাৱে বাধ্যতামূলক। এই নীতিগত কৰ্পাছটো এই অৰ্থত বন্ধ আৰু স্থিৰ কৰা হৈছে যে কোৰআনৰ একোৱেই সলনি বা পৰিৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰি।^[35]

উছমানৰ খিলাফতৰ সময়লৈকে কোৰআন পঢ়াৰ বিষয়ে স্পষ্ট কৰাৰ প্ৰয়োজন অনুভৱ কৰা হৈছিল। খিলাফতৰ যথেষ্ট বৃদ্ধি হৈছিল, ইৰাক, ছিৰিয়া, ইজিপ্ত আৰু ইৰাণলৈ সম্প্ৰসাৰিত হৈছিল, বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ পৰা বিভিন্ন মাত্ৰাৰ বিচ্ছিন্নতাৰে বহুতো নতুন ধৰ্মান্তৰিত লোকক ইছলামৰ গোটলৈ আনিছিল।^[36]

বিশ্বাস কৰা হয় যে সেনাপতি হুদাইফা ইবনে আল-য়ামানে এই সমস্যা খলিফাক জনাইছিল আৰু তেওঁক এক ঐক্যবদ্ধ গ্ৰন্থ প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ কৈছিল। আল-তাবাৰীৰ ইতিহাস অনুসৰি এই অভিযানৰ সময়ত ১০,০০০ কুফান যোদ্ধা, আজাৰবাইজানত ৬,০০০ আৰু ৰায়ত ৪,০০০ আছিল।^[37] কোৰআন পাঠৰ সঠিক আয়াত্ধতি সম্পৰ্কে বৃহৎ সংখ্যক সৈন্যৰ মতানৈক্যৰ বাবে হয়তো হুদয়ফাই এক ঐক্যবদ্ধ গ্ৰন্থৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল। এই সময়ত হোৱা বিভ্ৰান্তিৰ উদাহৰণ টাবাৰিষ্টানত হোৱা এক অভিযানৰ সময়ত দেখা যায়, য'ত এজন সৈনিকে হুদাইফাক সুধিছিল, "আল্লাহৰ ৰাছুলে কেনেকৈ প্ৰাৰ্থনা কৰিছিল?" হুধায়ফাই তেওঁক ক’লে যে সৈনিকজনে যুদ্ধ কৰাৰ আগতে নামাজ পঢ়ে।^[38]

বিশ্বাস কৰা হয় যে হুদাইফাৰ অনুৰোধত উছমানে হাফছাৰ পৰা কোৰআনৰ চাদৰসমূহ লাভ কৰিছিল আৰু জায়দ আৰু তিনিজন বিশিষ্ট মক্কাবাসীৰে গঠিত এটা আয়োগ নিযুক্তি দিছিল আৰু মক্কাৰ মূল জনগোষ্ঠী কোৰেইচৰ উপভাষাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পত্ৰিকাসমূহ কেইবাটাও খণ্ডত কপি কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল।^[39]

যেতিয়া কামটো শেষ হ’ল তেতিয়া উছমানে এটা কপি মদিনাত ৰাখিলে আৰু আন কিছুমান কপি কুফা, বাছৰা, ডামাস্কাছ আৰু কিছুমান বিৱৰণী অনুসৰি মক্কালৈ পঠিয়াই দিলে আৰু কোৰআনৰ আন সকলো ভিন্ন কপি ধ্বংস কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিলে। কুফাৰ বাহিৰে সকলোতে এই কাম কৰা হৈছিল, য’ত কিছুমান পণ্ডিতে যুক্তি আগবঢ়ায় যে ইবনে মাছুদ আৰু তেওঁৰ অনুগামীসকলে নাকচ কৰিছিল।^[39]

ওপৰত উদ্ধৃত হাদিছত খলিফা আবু বকৰৰ সময়ত সংকলিত কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপিৰ কথা কোৱা হৈছে, যিবোৰ খলিফা উমৰৰ কন্যা হাফছা, মুহাম্মাদৰ পত্নীয়ে উত্তৰাধিকাৰী সূত্ৰে লাভ কৰিছিল আৰু তাৰ পিছত প্ৰতিশ্ৰুতি অনুসৰি তেওঁৰ ওচৰলৈ ঘূৰাই দিছিল। শ্বেন এন্থনী আৰু কেথেৰিন ব্ৰনছনে লক্ষ্য কৰিছে যে "জুহ্ৰি—খলিফা উছমানৰ ৰিচেন্সৰ সংগ্ৰহৰ বাবে হাফছাহৰ পাণ্ডুলিপিৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা আটাইতকৈ প্ৰাচীন পণ্ডিতজন—হাফছাহৰ স্ক্ৰল (ছুহুফ) ধ্বংস হোৱাৰ বিৱৰণৰ বাবেও কৰ্তৃত্ব হিচাপে কাম কৰে।" তাইৰ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁ ৰিপৰ্ট কৰিছিল যে হাফছাৰ ভাতৃয়ে পাণ্ডুলিপিসমূহ উত্তৰাধিকাৰী সূত্ৰে লাভ কৰিছিল আৰু উছমান বা কিছুমান সংস্কৰণ অনুসৰি আব্দুল মালিক ইবনে মাৰৱানক সেইবোৰ ধ্বংস কৰিবলৈ অনুমতি দিছিল।^[40]

সাধাৰণতে মানি লোৱা হৈছে যে উছমাণিক গ্ৰন্থত আজি জনা ক্ৰমত ১১৪খন ছূৰাৰ সকলোবোৰকে সামৰি লোৱা হৈছে।^[35]

কোৰআনৰ উৎপত্তিৰ বিষয়ে কিছুমান ছিয়া মুছলমান পণ্ডিতৰ বিশ্বাস চুন্নী বিশ্বাসৰ পৰা কিছু দিশত পৃথক হ’ব পাৰে।^[41] প্ৰভাৱশালী মাৰ্জা’ আবু আল-কাছিম আল-খোইৰ মতে উছমানৰ কোৰআনৰ সংকলন ভৌতিক নহয়, ৰূপক আছিল। তেওঁ আয়াত আৰু ছূৰাবোৰ এটা খণ্ডত সংগ্ৰহ কৰা নাছিল, বৰঞ্চ এই অৰ্থত যে তেওঁ এটা কৰ্তৃত্বশীল ৰিচেনচন পঢ়াত মুছলমানসকলক একত্ৰিত কৰিছিল। আল-খোইয়ে এইটোও যুক্তি আগবঢ়ায় যে যিটো পাঠৰ ওপৰত উছমানে মুছলমানসকলক একত্ৰিত কৰিছিল, সেইটোৱেই আছিল বেছিভাগ মুছলমানৰ মাজত প্ৰচলিত, আৰু ই মুহাম্মাদৰ পৰা নীৰৱচ্ছিন্ন সংক্ৰমণৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ ওচৰলৈ গৈছিল।^[42]

এইটো অন্যতম প্ৰতিদ্বন্দ্বিতামূলক বিষয় আৰু বহু অমুছলমান আৰু মুছলমান পণ্ডিতৰ প্ৰায়ে সংঘৰ্ষ হোৱা ক্ষেত্ৰ।^[35]

আলী ইবনে আবু তালিব[সম্পাদনা কৰক]

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: আলীৰ মুছাফ

চতুৰ্থ ৰছিদুন খলিফা (r. 656–661) আৰু প্ৰথম ছিয়া ইমাম আলীয়ে নিজেই কোৰআনৰ প্ৰতিলিপি সংকলন কৰিছিল বুলি বহুলভাৱে বিশ্বাস কৰা হয়।^[43]^[44] বিশেষকৈ আলী আৰু মুহাম্মাদৰ আন কিছুমান সহযোগীয়ে নবীৰ জীৱনকালত কোৰআনৰ আয়াতসমূহ সংগ্ৰহ কৰা বুলি খবৰ পোৱা গৈছে, আনহাতে আন কিছুমান বাতৰিত জোৰ দিয়া হৈছে যে আলীয়ে ৬৩২ খ্ৰীষ্টাব্দত মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ লগে লগে তেওঁৰ পাণ্ডুলিপি প্ৰস্তুত কৰিছিল।^[45] এই পিছৰ প্ৰতিবেদনসমূহৰ গোটটো হয়তো আবু বকৰৰ খিলাফতৰ বিষয়ে একমত হোৱাৰ ইংগিত দিবলৈ ৰচনা কৰা হৈছে, অৰ্থাৎ এই প্ৰতিবেদনসমূহত আলীৰ পাণ্ডুলিপিৰ প্ৰতি ব্যস্ততাৰ উদ্দেশ্য হৈছে আবু বকৰ নিৰ্বাচিত হোৱা ছাকিফা বৈঠকত তেওঁৰ বহুলভাৱে উৰাবাতৰিৰ অনুপস্থিতিৰ ন্যায্যতা প্ৰদান কৰা মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ পিছত খলিফা।^[46]

আলীয়ে হয়তো তেওঁৰ পাণ্ডুলিপিত আয়াতবোৰ মুহাম্মাদৰ ওচৰত অৱতীৰ্ণ হোৱা ক্ৰমত সজাইছে^[47]^[48] যদিও এই দাবীক কিছুমানে প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছে।^[48] আলীৰ পাণ্ডুলিপিত হয়তো কোৰআনৰ বাতিল কৰা আয়াতবোৰৰ অতিৰিক্ত তথ্যও সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছিল।^[48] কিছুমান ছিয়াসকলৰ বিৱৰণী অনুসৰি আলীয়ে মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ পিছত চৰকাৰী ব্যৱহাৰৰ বাবে নিজৰ পাণ্ডুলিপিটো আগবঢ়াইছিল যদিও কিছুমান সংগীয়ে তেওঁক নাকচ কৰিছিল।^[48] নতুবা আলীয়ে হয়তো উছমানৰ খিলাফতৰ সময়ত আনুষ্ঠানিক ব্যৱহাৰৰ বাবে নিজৰ পাণ্ডুলিপিটো আগবঢ়াইছিল যদিও খলিফায়ে তেওঁৰ বাবে উপলব্ধ অন্যান্য ভিন্নতাৰ সপক্ষে ইয়াক নাকচ কৰিছিল।^[49] ইয়াৰ ভাগ্যৰ কথা ক’বলৈ গ’লে বাৰটা শ্বিয়াত বিশ্বাস কৰা হয় যে আলীৰ পাণ্ডুলিপি প্ৰতিজন ইমামৰ পৰা তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰীলৈ প্ৰেৰণ কৰা হৈছে, বাৰ ইমামৰ হাতত উপলব্ধ গুপ্ত জ্ঞানৰ অংশ হিচাপে।^[50]^[51]^[52] দ্বাদশ বিশ্বাসত এতিয়া পাণ্ডুলিপিটো তেওঁলোকৰ শেষ ইমাম মুহাম্মাদ আল-মাহদীৰ হাতত আছে,^[53] যিজন ৮৭৪ চনৰ পৰাই ঐশ্বৰিক ইচ্ছাৰ দ্বাৰা জনসাধাৰণৰ পৰা লুকুৱাই ৰখা হৈছে, যেতিয়ালৈকে তেওঁৰ পুনৰ আবিৰ্ভাৱ নোহোৱালৈকে অন্যায় আৰু দুষ্টতা নিৰ্মূল কৰিবলৈ।^[54]

উছমানী পাণ্ডুলিপিৰ সৈতে পাৰ্থক্য[সম্পাদনা কৰক]

কিছুমান চুন্নী প্ৰতিবেদনত অভিযোগ কৰা হৈছে যে কোৰআনৰ চৰকাৰী উছমানী পাণ্ডুলিপি অসম্পূৰ্ণ,^[55] যিটো ফাদাইল আল-কোৰআনত বিতংভাৱে উল্লেখ কৰিছে চুন্নী ব্যাখ্যাকাৰী আবু উবাইদ আল কাছিম বিন ছালামে (d. 838), আদিয়ে।^[56] মুহাম্মাদৰ পিছত আলীৰ খিলাফতৰ অধিকাৰক সমৰ্থন কৰি ছিয়া বিতৰ্কবাদীসকলে এনে প্ৰতিবেদনৰ উদ্ধৃতি দি সহজেই অভিযোগ উত্থাপন কৰিছিল যে ৰাজনৈতিক কাৰণত আলীৰ স্পষ্ট উল্লেখ জ্যেষ্ঠ সংগীসকলে আঁতৰাই পেলাইছে।^[57] তথাপিও উছমানী পাণ্ডুলিপিত কিছুমান শব্দ আৰু আয়াত সলনি বা বাদ দিয়া হৈছে বুলি অভিযোগ উত্থাপন হৈছে ছিয়া পৰম্পৰাতো।^[58]^[51]^[59] আন আন কিছুমানৰ লগতে নৱম শতিকাৰ ছিয়া তৰ্কবিদ আহমদ ইবনে মুহাম্মাদ আল-ছায়াৰীয়ে^[55]^[60] কিতাব আল-কিৰাতত এনে প্ৰতিবেদন পোৱা যায় যদিও তেওঁৰ বিৰুদ্ধে গুলাতৰ সৈতে সম্পৰ্ক থকাৰ বহুল অভিযোগ উত্থাপন হৈছে (সাক্ষৰ অৰ্থত ‘অতিৰঞ্জিতকাৰী’ বা ‘উগ্ৰপন্থী’)।^[61]^[62] কোৰআনৰ বিশ্বাসী ৰিচেনচন হিচাপে আলীৰ পাণ্ডুলিপিখন চৰকাৰী পাণ্ডুলিপিতকৈ দীঘল বুলি কোৱা হয়, আলীৰ বিষয়ে স্পষ্ট উল্লেখ কৰা হৈছে।^[51] এই মতামত বুয়িদ বংশৰ আগতে ছিয়া পণ্ডিতসকলৰ মাজত জনপ্ৰিয় আছিল বুলি প্ৰকাশ পাইছে (r. 934–1062).^[63] ইয়াৰ বিপৰীতে দুয়োটা সংহিতাৰ মাজত যিকোনো পাৰ্থক্য চুন্নীসকলে নাকচ কৰে কাৰণ আলীয়ে তেওঁৰ খিলাফতৰ সময়ত তেওঁৰ ৰিচেন্সন জাপি দিয়া নাছিল, আনহাতে ছিয়া প্ৰতিযুক্তি হ’ল যে আলীয়ে ইচ্ছাকৃতভাৱে এই বিভাজনকাৰী বিষয়টোৰ ওপৰত মৌনতা অৱলম্বন কৰিছিল। নিজৰ আৰু অনুগামীসকলৰ বাবে অত্যাচাৰৰ ভয়ত পিছৰ বাৰজন ইমামসকলেও হয়তো এই বিষয়টোক লৈ ধৰ্মীয় ছদ্মবেশ (তাকিয়া) গ্ৰহণ কৰিছিল।^[64]

নতুবা আলীৰ ৰিচেনচন হয়তো উছমাণিক পাণ্ডুলিপিৰ সৈতে মিল আছিল, ইয়াৰ বিষয়বস্তুৰ ক্ৰমবিন্যাসৰ বাহিৰে,^[53] কিন্তু ৰাজনৈতিক কাৰণত ইয়াক নাকচ কৰা হৈছিল কাৰণ ইয়াত আলীৰ পক্ষপাতমূলক টীকাও অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল,^[65] যিজনক প্ৰায়ে কোৰআনৰ আগশাৰীৰ ব্যাখ্যাকাৰীসকলৰ ভিতৰত গণ্য কৰা হয়।^[66] উছমানী পাণ্ডুলিপি বিশ্বাসী বুলি কোৱা কথাটো বুয়িদ যুগৰ পৰাই প্ৰচলিত ছিয়া মতামত।^[67] এইদৰে কিছুমান ছিয়া পণ্ডিতে উছমানী পাণ্ডুলিপিৰ সৈতে পাঠ্যগত পাৰ্থক্যৰ অভিযোগ উত্থাপন কৰা সেই পৰম্পৰাসমূহৰ সত্যতাক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছে,^[68] আনহাতে চুন্নীসকলে পাছলৈ ছিয়াসকলক মিছা দাবীৰ উৎপত্তিৰ বাবে দোষাৰোপ কৰিছে আৰু তেওঁলোকক এনেধৰণৰ সমৰ্থন কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন কৰিছে দৃষ্টিভংগী, প্ৰায়ে নিৰ্বিচাৰে।^[68]^[69] আন আন ছিয়া পণ্ডিতসকলে কোৰআনৰ পৰিৱৰ্তনৰ ইংগিত দিব পৰা পৰম্পৰাসমূহৰ পুনৰ ব্যাখ্যা কৰিছে।^[70] উদাহৰণস্বৰূপে, আলীৰ বুলি কোৱা এটা পৰম্পৰাত কোৱা হৈছে যে কোৰআনৰ চতুৰ্থাংশ মুহাম্মাদৰ ঘৰ বা আহলে বায়তৰ বিষয়ে, আনহাতে আন এটা চতুৰ্থাংশ তেওঁলোকৰ শত্ৰুৰ বিষয়ে। উছমাণিক পাণ্ডুলিপিে নিশ্চয় এই বৰ্ণনা পূৰণ নকৰে কিন্তু এই অসামঞ্জস্যক আন এটা ছিয়া পৰম্পৰাৰ দ্বাৰা ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি, য’ত কোৱা হৈছে যে গুণীসকলৰ বিষয়ে কোৰআনৰ আয়াতসমূহ মূলতঃ আহল-বায়তৰ ওপৰত নিৰ্দেশিত, আনহাতে দুষ্টকৰ্মীসকলৰ বিষয়ে সেই আয়াতসমূহ প্ৰথমে তেওঁলোকৰ শত্ৰুৰ প্ৰতি নিৰ্দেশিত।^[71]

শৈক্ষিক বৃত্তি[সম্পাদনা কৰক]

কোৰআনৰ উৎপত্তিৰ বিষয়ে স্থায়ী শৈক্ষিক গৱেষণাৰ বিষয় হৈ আহিছে।^[72] পৰম্পৰাগত দৃষ্টিভংগীৰ পৰিশোধন আনকি ইয়াৰ মৌলিক পুনৰ মূল্যায়নৰ বাবেও কেইবাটাও প্ৰস্তাৱ আগবঢ়োৱা হৈছে।^[72]

১৯৭০ চনৰ আশে-পাশেলৈকে অমুছলমান পণ্ডিতসকলে ইয়াৰ ইছলামিক উৎপত্তিৰ কাহিনীটো সঁচাকৈয়ে মানি লৈছিল।^[73] আৰ্নেষ্ট ৰেনানে বিখ্যাতভাৱে ঘোষণা কৰিছিল যে "ইছলামৰ জন্ম হৈছিল, অন্য ধৰ্মৰ উৎপত্তিক দোলনা দিয়া ৰহস্যৰ মাজত নহয়, বৰঞ্চ ইতিহাসৰ সম্পূৰ্ণ পোহৰত"^[74]—ইছলাম ধৰ্মৰ নামত শাসন কৰা আৰু যাৰ সম্প্ৰসাৰণত ধৰ্মীয়তাই ইন্ধন যোগাইছিল fervor, আৰু যিয়ে সেই ধৰ্মৰ পবিত্ৰ কিতাপ (কোৰআন) সংকলন, সম্পাদনা, অনুমোদন আৰু বিতৰণৰ সভাপতিত্ব কৰিছিল।^{[Note 1]}

কিন্তু ১৯৭০ চনত ইতিহাসবিদসকলে ইছলামিক "সাহিত্যিক উৎস"ৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে^[75]— তাফছিৰ বা কোৰআনৰ টীকা,^[76] হাদিছ বা ইছলামিক হজৰত মুহাম্মাদে অনুমোদন জনোৱা বা নকৰাৰ বিৱৰণী, আৰু ছূৰা, নবীৰ জীৱনী—যিবোৰৰ ওপৰত কোৰআনৰ পৰম্পৰাগত বিৱৰণী আধাৰিত আছিল। এই সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকে "উৎস-সমালোচনাত্মক" আয়াত্ধতি ব্যৱহাৰ কৰিছিল, য'ত প্ৰমাণ হিচাপে প্ৰাসংগিক পুৰাতত্ত্ব, এপিগ্ৰাফী, নুমিজমেটিক্স আৰু সমসাময়িক অ-আৰবী সাহিত্যও আছিল,^[75] যিয়ে তেওঁলোকে যুক্তি দিছিল যে ই "কঠিন তথ্য" আৰু ক্ৰছচেক কৰাৰ ক্ষমতা প্ৰদান কৰে।^[77]

২০০৮ চনলৈকে ফ্ৰেড ডনাৰে ক্ষেত্ৰখনৰ অৱস্থাৰ সাৰাংশ তলত দিয়া ধৰণে উল্লেখ কৰিছিল:^[78]

একাডেমিক গৱেষণাৰ ক্ষেত্ৰ হিচাপে কোৰআন অধ্যয়ন আজি অৰাজক অৱস্থাত থকা যেন লাগে। ইছলামৰ উৎপত্তিৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰা আমাৰ মাজৰ যিসকলে সামূহিকভাৱে স্বীকাৰ কৰিব লাগিব যে আমি কেৱল কোৰআনৰ বিষয়ে কিছুমান অতি মৌলিক কথা নাজানো – ইমানেই মৌলিক কথা যে সাধাৰণতে অন্য গ্ৰন্থৰ সৈতে জড়িত পণ্ডিতসকলে সেইবোৰৰ জ্ঞানক সহজভাৱে লয়। ইয়াত এনেধৰণৰ প্ৰশ্ন সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে: কোৰআনৰ উৎপত্তি কেনেকৈ হ’ল? ক’ৰ পৰা আহিল আৰু কেতিয়া প্ৰথম আবিৰ্ভাৱ হ’ল? প্ৰথম কেনেকৈ লিখা হৈছিল? কেনেধৰণৰ ভাষাত লিখা হৈছিল – হৈছে –? প্ৰথমে কি ৰূপ লৈছিল? ইয়াৰ প্ৰথম দৰ্শক কোনে গঠন কৰিছিল? বিশেষকৈ ইয়াৰ প্ৰথম বছৰবোৰত ই এটা প্ৰজন্মৰ পৰা আন এটা প্ৰজন্মলৈ কেনেকৈ সংক্ৰমিত হৈছিল? কেতিয়া, কেনেকৈ আৰু কাৰ দ্বাৰা ইয়াক সংহিতাকৰণ কৰা হৈছিল? কোৰআন আৰু ইয়াৰ ওপৰত থকা পণ্ডিতসকলৰ সৈতে পৰিচিতসকলে জানিব যে এই প্ৰশ্নবোৰৰ এটাও সুধিলে আমাক লগে লগে গুৰুতৰ অনিশ্চয়তাৰ ক্ষেত্ৰত ডুবাই পেলায় আৰু ই তীব্ৰ বিতৰ্কৰ সূচনা কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে। আন কথাত ক’বলৈ গ’লে এই মৌলিক বিষয়বোৰৰ ওপৰত কাম কৰা সু-প্ৰশিক্ষিত পণ্ডিতসকলৰ মাজতো একমত কম।

১৯৯৯ চনত কুক আৰু ক্ৰনে যুক্তি দিছিল যে "সপ্তম শতিকাৰ শেষৰ দশকৰ আগতে কোনো ধৰণৰ কোৰআনৰ অস্তিত্বৰ কোনো কঠিন প্ৰমাণ নাই।" ^[79] সপ্তম শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ কাৰ্বন-ডেটিং কৰা ছানা পাণ্ডুলিপি আৰু বাৰ্মিংহাম কোৰআন পাণ্ডুলিপিৰ দৰে আংশিক কোৰআন পাণ্ডুলিপি পিছত আৱিষ্কাৰ হয়। কিন্তু উছমাণিক পাঠ্য ধৰণৰ সকলো প্ৰাৰম্ভিক পাণ্ডুলিপিৰ সাধাৰণ স্বকীয় বানানৰ ওপৰত কাম প্ৰকাশ কৰা মাৰিজন ভান পুটেনে^[80] উল্লেখ কৰিছে আৰু দাবী কৰিছে যে তেওঁ উদাহৰণৰ সৈতে প্ৰমাণ কৰিছে যে বাৰ্মিংহামৰ খণ্ডটোত উপস্থিত এই একেবোৰ স্বকীয় বানানৰ কেইবাটাওৰ বাবে (মিংগানা ১৫৭২ক + আৰব ৩২৮গ), ই "স্পষ্টভাৱে উছমাণিক পাঠ্য ধৰণৰ বংশধৰ" আৰু ইয়াৰ প্ৰাৰম্ভিক ৰেডিঅ'কাৰ্বন ডেটিং সত্ত্বেও ইয়াক প্ৰাক-উছমাণিক কপি হোৱাটো "অসম্ভৱ।" ^[81]

লেখক, সাংবাদিক আৰু পণ্ডিত টবি লেষ্টাৰে লক্ষ্য কৰিছে যে কোৰআনে "ভাষা, কাহিনী আৰু পৰিঘটনাৰ সৈতে পৰিচিতি ধৰি লৈছে যিবোৰ মুছলমান ব্যাখ্যাকাৰীসকলৰ প্ৰাচীনসকলৰ বাবেও হেৰাই যোৱা যেন লাগে।" ^[82] কুক আৰু ক্ৰিষ্টোফাৰ ৰোজে লক্ষ্য কৰিছে যে কোৰআনত অস্পষ্ট শব্দ আৰু বাক্যাংশ, "ৰহস্য আখৰ" বা মুকাটাআত আছে—এক আৰু চাৰিটা আখৰৰ ভিতৰৰ গোট যিয়ে শব্দ গঠন নকৰে আৰু কোৰআনৰ প্ৰায় এক চতুৰ্থাংশ ছূৰাৰ আৰম্ভণি কৰে, আৰু ইতিহাসবিদসকলৰ বাবে অজ্ঞাত ছাবিয়ান ধৰ্মীয় গোট।^[83]^[84] কুক যুক্তি আগবঢ়ায় যে "কোনোবাই নিশ্চয় এবাৰ জানিছিল" এইবোৰৰ অৰ্থ কি, আৰু ইয়াৰ অৰ্থ পাহৰি যোৱাৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে কোৰআন হয়তো "কেইবা দশক ধৰি দৃশ্যপটৰ বাহিৰত" আছিল।^[85]

আৰব আক্ৰমণকাৰীৰ আগবাঢ়ি যোৱা, নেতা বা ধৰ্মৰ বৰ্ণনা কৰা খ্ৰীষ্টান বাইজেণ্টাইনসকলে তেওঁলোকৰ ঐতিহাসিক ৰেকৰ্ডত "কোৰআন" বা "ইছলাম",^[86] "সঠিকভাৱে নিৰ্দেশিত খলিফা"ৰ কোনো উল্লেখ নাই; "খলিফাট প্ৰতিষ্ঠাৰ মাজেৰে জীয়াই থকা" সেই আৰবসকলৰ কোনো জীয়াই থকা নথি-পত্ৰৰ অভাৱ; ^[87] এই অঞ্চল আৰু যুগৰ মুদ্ৰাসমূহে ৬৮৫ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পিছৰ কোনোবা এটা সময়তহে ইছলামিক আইকনগ্ৰাফী ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল।^[88]^[89]

পৰম্পৰা অনুসৰি খ্ৰীষ্টীয় সপ্তম শতিকাৰ আৰম্ভণিতে কোৰআন ৰচনা কৰা হৈছিল যদিও ইতিহাসবিদ টম হলণ্ডৰ মতে, "৬৯০ৰ দশকতহে অৱশেষত এজন খলিফাই ৰাজহুৱা স্মৃতিসৌধত নবীৰ নাম লিপিবদ্ধ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল; তাৰ দশক দশক পিছতহে প্ৰথমটো লিখিছিল।" তেখেতৰ আংশিক উল্লেখ ব্যক্তিগত শিলালিপিত দেখা দিবলৈ আৰম্ভ কৰে।" ^[87] ইতিহাসবিদ ষ্টিফেন শ্বুমেকাৰৰ মতে আব্দুল মালিকৰ (৬৮৫-৭০৫ খ্ৰীষ্টাব্দৰ) ৰাজত্বকাললৈকে কোৰআনে চূড়ান্ত সংকলনত উপনীত হোৱা নাছিল।

কোৰআন সংগ্ৰহ আৰু সম্পাদনা কৰি এখন কিতাপ (মুছহাফ) সন্দৰ্ভত ইতিহাসবিদ মাইকেল কুক লিখিছে যে হাদিছৰ মাজত "কম বেছি পৰিমাণে" সাধাৰণ ভিত্তি আছে যদিও মুহাম্মাদে কৰা পৰম্পৰাৰ মাজত কিন্তু এই কাম খলিফা উছমানৰ ৰাজত্বকালৰ শেষৰ ফালে সম্পূৰ্ণ হৈছিল। অন্যথা হাদিছ একমত নহয়:

আমি জানিব পাৰিছো যে মুহাম্মাদৰ অনুগামীসকলৰ কিছুমানে তেওঁৰ জীৱনকালত ইতিমধ্যে গোটেই কোৰআনখন মুখস্থ কৰি জানিছিল -- তথাপিও পৰৱৰ্তী সময়ত ইয়াক ইফালে সিফালে সংগ্ৰহ কৰা খণ্ডবোৰৰ পৰা [কলাব লগা হৈছিল]। আমাক কোৱা হৈছে যে মুহাম্মাদে নিয়মিতভাৱে তেওঁৰ প্ৰকাশসমূহ এজন লিখকক নিৰ্দেশ দিছিল -- তথাপিও পিছলৈ শাস্ত্ৰখন মুখস্থ কৰাসকলৰ যুদ্ধত মৃত্যুৰ জৰিয়তে হেৰাই যোৱাৰ বিআয়াতত পৰিছিল। ইয়াক সংগ্ৰহ কৰি প্ৰথম খলিফাই কিতাপ হিচাপে গঢ়ি তুলিছিল; বা দ্বিতীয়ৰ দ্বাৰা; বা তৃতীয়জন উছমানৰ দ্বাৰা। নতুবা উছমানৰ সময়ৰ আগতেই ইয়াক সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল আৰু তেওঁ কেৱল গ্ৰন্থখনক ষ্টেণ্ডাইজ কৰি অন্যান্য সংস্কৰণসমূহ ধ্বংস কৰি দিছিল। এই পৰম্পৰাসমূহৰ শেষৰটো প্ৰচলিত হোৱাৰ প্ৰৱণতা আছে, কিন্তু পছন্দটো কিছু পৰিমাণে স্বেচ্ছাচাৰী...^[90]

অমুছলমান বিজয়ী জনগোষ্ঠীৰ বিৱৰণীও পৰম্পৰাগত ইছলামিক সাহিত্যৰ বিৱৰণীৰ সৈতে সংঘাতপূৰ্ণ। সপ্তম শতিকাৰ বাইজেণ্টাইন খ্ৰীষ্টান উৎসসমূহে সেই সময়ত পূৰ্বৰ বাইজেণ্টাইন ভূখণ্ডত আক্ৰমণ কৰি বসতি স্থাপন কৰা আৰব "অভিবাসী" (Mhaggraye)সকলৰ ওপৰত কৰা ধাৰাবাহিকতা পৰীক্ষা কৰি ইতিহাসবিদ আব্দুল-মাছিহ সাদীয়ে দেখিলে যে খ্ৰীষ্টানসকলে কেতিয়াও "কোৰআন" বা "ইছলাম" শব্দটোৰ উল্লেখ কৰা নাছিল বা সেইটোও উল্লেখ কৰা নাছিল অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকল নতুন ধৰ্মৰ আছিল।^[86]^{[Note 2]} তেওঁলোকে অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলক জাতিগত শব্দৰে উল্লেখ কৰিছিল -- "তেওঁলোকৰ মাজত (আৰব) বহুতো খ্ৰীষ্টান আছে...।" ^[91] খ্ৰীষ্টানসকলে আৰব নেতাসকলক বুজাবলৈ ধৰ্মীয় শব্দ (ৰজা, ৰাজকুমাৰ, শাসক) নহয়, ধৰ্মনিৰপেক্ষ বা ৰাজনৈতিক শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিছিল। মুহাম্মাদ আছিল "মহাগ্ৰায়ৰ প্ৰথম ৰজা", পথ প্ৰদৰ্শক, শিক্ষক, নেতা বা মহান শাসকও। তেওঁলোকে অৱশ্যে আৰবৰ ধৰ্মৰ কথা উল্লেখ কৰিছিল। অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলৰ ধৰ্মক "পুৰণি নিয়ম (পুৰণি নিয়ম) অনুসৰি" একশ্বৰবাদী বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছিল।^[86] যেতিয়া অনুপ্ৰৱেশকাৰীৰ আমিৰ আৰু স্থানীয় খ্ৰীষ্টানসকলৰ পেট্ৰিয়াৰ্কৰ ধৰ্মীয় কল'কিয়াম আছিল তেতিয়া শাস্ত্ৰৰ বিষয়ে বহু আলোচনা হৈছিল যদিও কোৰআনৰ কোনো উল্লেখ নাছিল, "কোৰআন এতিয়াও প্ৰচলিত হোৱা নাছিল বুলি এটা সম্ভাৱ্য ইংগিত।" ^[86] খ্ৰীষ্টানসকলে ৰিপ'ৰ্ট কৰিছিল যে আমিৰৰ লগত "বিদ্বান ইহুদী" আছিল, যে অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলে "ইহুদী আৰু চমৰীয়াসকলৰ দৰেই তওৰাত গ্ৰহণ কৰিছিল", যদিও কোনো সূত্ৰই অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলক ইহুদী বুলি বৰ্ণনা কৰা নাই।^[86]

ৱান্সব্ৰ’ৰ ছাত্ৰ ক্ৰ’ন আৰু কুক সহযোগত হাগাৰিজম: দ্য মেকিং অৱ দ্য ইছলামিক ৱৰ্ল্ড (১৯৭৭) নামৰ এখন গ্ৰন্থৰ সহ-লেখক। কিন্তু আজি ক্ৰ’ন বা কুক দুয়োৰে নিজৰ ৰচনাত উপস্থাপন কৰা সকলো মতামত গ্ৰহণ কৰা নাই।^[92]^[93] তাৰ পিছত ক্ৰনে কয় যে মুহাম্মাদে কোৰআনৰ "সকলো বা বেছিভাগ" উচ্চাৰণ কৰাটো "সন্দেহ কৰাটো কঠিন।" ^[92] তাই কয় যে এই কথা "যুক্তিসংগত নিশ্চয়তাৰে" ক'ব পাৰি।^[92]

পৰম্পৰাগত ইছলামিক আখ্যানৰ প্ৰতি সমৰ্থন

সকলো পণ্ডিতে কোৰআনৰ পবিত্ৰ ইতিহাসক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন নকৰে। ইমৰাণ আল-বাদাৱীয়ে লিখিছে, "ফ্ৰেড ডনাৰৰ নেৰেটিভছ অৱ ইছলামিক অৰিজিনছ: দ্য বিগিনিংছ অৱ ইছলামিক হিষ্ট'ৰিকেল ৰাইটিংৰ আৰম্ভণিৰ অধ্যায়সমূহে সন্দেহবাদী বিদ্যালয়খনৰ তাত্ত্বিক আৰু আয়াত্ধতিগত ত্ৰুটিসমূহ খণ্ডন কৰাৰ দাবী কৰে আৰু ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে কোৰআনৰ ৰচনাৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণ কৰে, বন্ধ নীতি হিচাপে, ৬৫৬ চনৰ প্ৰথম গৃহযুদ্ধৰ পূৰ্বৰ আদিম বিশ্বাসীসকলৰ আৰবীয় প্ৰেক্ষাপটলৈ।" ^[94]^[95]

বাৰ্মিংহাম কোৰআন পাণ্ডুলিপিখনৰ ২০১৫ চনৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণৰ ফলত ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰা আৰু কাটাৰৰ হামাদ বিন খলিফা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইছলামিক অধ্যয়ন মহাবিদ্যালয়ৰ কোৰআন অধ্যয়নৰ সহযোগী অধ্যাপক জোচেফ ই বি লামবাৰ্ডে মন্তব্য কৰে যে:^[96]

শেহতীয়া এই অভিজ্ঞতাভিত্তিক তথ্যসমূহৰ মৌলিক গুৰুত্ব আছে। তেওঁলোকে প্ৰতিষ্ঠা কৰে যে কোৰআনৰ গ্ৰন্থৰ সংকলন আৰু সংহিতাকৰণৰ ইতিহাসৰ বহল ৰূপৰেখাৰ ক্ষেত্ৰত ধ্ৰুআয়াতী ইছলামিক উৎসসমূহ এতিয়ালৈকে ধাৰণা কৰাতকৈ বহু বেছি নিৰ্ভৰযোগ্য। এইদৰে এনে তথ্যই কোৰআনৰ ঐতিহাসিক উৎপত্তিৰ সম্পৰ্কে পশ্চিমীয়া সংশোধনীবাদী তত্ত্বৰ বিপুল সংখ্যকক অসহনীয় কৰি তোলে।^[97]

কিন্তু বাৰ্মিংহামৰ পাণ্ডুলিপিত ডেভিদ থমাছে আঙুলিয়াই দিছিল যে ৰেডিঅ’কাৰ্বন পৰীক্ষাত কোৰআন লিখাৰ তাৰিখ নহয়, যিটো প্ৰাণীৰ ছালে কোৰআন গঠন কৰিছিল, তাৰ মৃত্যুৰ তাৰিখ পোৱা গৈছিল। যিহেতু খালী চৰ্ম উৎপাদনৰ পিছত প্ৰায়ে বছৰ বছৰ ধৰি মজুত কৰা হৈছিল, সেয়েহে তেওঁ কয় যে কোৰআন ৬৫০–৬৫৫ চনৰ শেষৰ ফালে লিখা হ’ব পাৰিলেহেঁতেন, উছমানৰ অধীনত কোৰআনৰ সংহিতাকৰণৰ সময়ত।^[98] আৰু পিছলৈ উছমাণিক গ্ৰন্থৰ সকলো প্ৰাৰম্ভিক পাণ্ডুলিপিৰ সাধাৰণ স্বকীয় অৰ্থলিপিৰ ওপৰত কাম প্ৰকাশ কৰা মাৰিজন ভান পুটেনে কয় যে ইয়াৰ আৰম্ভণিৰ ৰেডিঅ’কাৰ্বন ডেটিং সত্ত্বেও ইয়াৰ প্ৰাক-উছমাণিক কপি হ’ব নোৱাৰে।^[81]

গ্ৰন্থখনৰ তাৰিখ নিৰ্ণয়ৰ ক্ষেত্ৰত এশ বছৰতকৈও অধিক সময় ধৰি জনাজাত ড’ম অৱ দ্য ৰক শিলালিপিসমূহ উল্লেখযোগ্য। অষ্টভুজৰ ভিতৰৰ মুখত বিশ্বাসৰ ঘোষণা আৰু আল্লাহৰ শক্তিৰ বৰ্ণনা কৰা আয়াতসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। ইয়াৰ পিছত মুহাম্মাদক চিনাকি কৰাই দিয়া হয়, যিটো আশীৰ্বাদৰ সৈতে যিটো কোৰআনত উল্লেখ কৰা হোৱা নাছিল যদিও ইতিমধ্যে ৬৯৪ চনত ব্যৱহৃত আছিল। তাৰ পিছত খ্ৰীষ্টানসকলক যীশুৰ নবী-হুড আৰু মৃত্যুৰ বিষয়ে প্ৰচাৰ কৰা হয়, তাৰ পিছত আল্লাহ নিজৰ বাবে যথেষ্ট বুলি দাবী কৰা হয়। শেষত মানুহক তেওঁৰ ইচ্ছাৰ ওচৰত নতশিৰ হ’বলৈ আদেশ দিয়া হয় আৰু অন্যথা শাস্তিৰ ভাবুকি দিয়া হয়।^[99]

ইছলামৰ প্ৰথম শতিকাৰ সমসাময়িক সমৰ্থনকাৰী সামগ্ৰীৰ অনুপস্থিতিয়ে পিছৰ পৰম্পৰাবাদী উৎসসমূহে প্ৰদান কৰা বিৱৰণীটোৰ সত্যতাক লৈ অসংখ্য প্ৰশ্নৰ উত্থাপন কৰিছে। এই সময়ছোৱাৰ পৰা যিবোৰ সংৰক্ষিত হৈ আছে সেয়াই হৈছে কেইটামান স্মৃতিচাৰণ অট্টালিকাৰ শিলালিপি আৰু বিভিন্ন ধৰণৰ মুদ্ৰা।^[100] কিন্তু একাংশ পণ্ডিতে সেই যুগৰ মূল উৎসসমূহক এনেদৰে তুচ্ছ-তাচ্ছিল্য কৰাটো অস্বীকাৰ কৰে। ওপৰত উল্লেখ কৰা ড’ম অৱ দ্য ৰক শিলালিপিৰ উপৰিও আব্দুল মালিক ইবনে মাৰৱান (৬৯৭-৭৫০)ৰ সময়ৰ পৰা জাৰি কৰা মুদ্ৰাৰ ওপৰত কোৰআনৰ চমু অংশও আছে। এই অংশসমূহৰ ভিতৰত আছে শ্বাহাদাহ, ১১২:১-৩ বা -৪ আয়াতসমূহ প্ৰাৰম্ভিক বিছমিল্লাহ আৰু প্ৰস্তাৱনা শব্দ যেনে "কোৱা"ৰ বাহিৰে সম্পূৰ্ণ, আৰু ৯:৩৩ৰ অংশ, কিন্তু কিছুমান ভিন্নতাৰ সৈতে: "তেওঁ তেওঁক সকলো ধৰ্মৰ ওপৰত প্ৰাধান্য দিব পাৰে, যাতে তেওঁ ইয়াক সকলো ধৰ্মৰ ওপৰত প্ৰাধান্য দিব পাৰে..." ড'ম অৱ দ্য ৰকত থকা সমসাময়িক শিলালিপিৰ সৈতে একেধৰণৰ এই অংশসমূহ স্পষ্টভাৱে উদ্দেশ্য কৰা হৈছে বিশেষকৈ খ্ৰীষ্টান ধৰ্মৰ ওপৰত ইছলামৰ নতুন ধৰ্মৰ প্ৰাধান্য ঘোষণা কৰা।^[99]

তথাপিও সন্দেহবাদী পণ্ডিতসকলে আঙুলিয়াই দিয়ে যে ইবনে ইছহাকে মুহাম্মাদৰ জীৱনৰ আদিম বিৱৰণী মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ প্ৰায় এশ বছৰৰ পিছত লিখা হৈছিল আৰু ইছলামিক জীৱনীকাৰসকলৰ পিছৰ সকলো আখ্যানত ইবনে ইছহাকৰ গ্ৰন্থত সম্পূৰ্ণৰূপে অভাৱ হোৱা পৰিঘটনাৰ বিষয়ে বহু বেছি বিৱৰণ আৰু সজ্জা আছে।^[101]

২০০৮ চনত "মুহাম্মাদৰ বিষয়ে আমি প্ৰকৃততে কি জানো?" শীৰ্ষক এটা অনলাইন প্ৰবন্ধত পেট্ৰিচিয়া ক্ৰ'নে কোৰআনৰ উৎপত্তিৰ ওপৰত সন্দেহবাদী তত্ত্বসমূহৰ ওপৰত সন্দেহৰ সৃষ্টি কৰিছে।^[92]

আটাইতকৈ ডাঙৰ কথাটো হ’ল আমি যুক্তিসংগতভাৱে নিশ্চিত হ’ব পাৰো যে কোৰআন হৈছে তেওঁ আল্লাহৰ ওচৰত অৱতীৰ্ণ কৰা বুলি বিশ্বাস কৰি কোৱা কথাবোৰৰ সংকলন। তেওঁ পোৱা বুলি দাবী কৰা সকলো বাৰ্তা কিতাপখনে হয়তো সংৰক্ষণ নকৰে, আৰু আমাৰ হাতত যি ব্যৱস্থা আছে তাৰ বাবে তেওঁ দায়ী নহয়। তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছত সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল – কিমান দিনৰ পিছত সেয়া বিতৰ্কিত। কিন্তু তেওঁ যে সকলোবোৰ বা বেছিভাগেই উচ্চাৰণ কৰিছিল, তাত সন্দেহ কৰাটো কঠিন।^[92]

ফ্ৰেড ডনাৰে কোৰআন সংগ্ৰহৰ বাবে আগতীয়া তাৰিখৰ বাবে যুক্তি আগবঢ়াইছে, যিটো তেওঁৰ গ্ৰন্থখন নিজেই পঢ়াৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি। তেওঁ আঙুলিয়াই দিয়ে যে যদি ইছলামৰ উত্তাল প্ৰাৰম্ভিক শতিকাবোৰত কোৰআন সংগ্ৰহ কৰা হ’লহেঁতেন, ইয়াৰ বিশাল বিজয় আৰু সম্প্ৰসাৰণ আৰু খিলাফতৰ বাবে প্ৰতিদ্বন্দ্বীসকলৰ মাজত হোৱা ৰক্তাক্ত কাণ্ডৰ সৈতে, তেন্তে এই ইতিহাসৰ কিছু প্ৰমাণ পাঠটোত পোৱা গ’লহেঁতেন। অৱশ্যে আদিম মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ বিষয়ে জনা কথাখিনি প্ৰতিফলিত নকৰা কোৰআনত এনে কোনো কথা নাই।^[102]

১৯৭২ চনত য়েমেনৰ ছান’ৰ মহান মছজিদ পুনৰুদ্ধাৰৰ সময়ত শ্ৰমিকসকলে এটা "কাগজৰ কবৰ"ত উজুটি খাইছিল, য'ত লাখ লাখ চৰ্ম কাগজৰ টুকুৰা আছিল, য'ত কোৰআনৰ আয়াত লিখা আছিল। এই খণ্ডবোৰৰ কিছুমান এতিয়ালৈকে পোৱা আটাইতকৈ পুৰণি কোৰআন গ্ৰন্থ বুলি বিশ্বাস কৰা হৈছিল।^[103]

কোৰআনৰ উৎপত্তিৰ শেহতীয়া হৈছে ২০১৫ চনত বাৰ্মিংহাম বিশ্ববিদ্যালয়ে কোৰআনৰ পাঠ্যৰ চৰ্ম কাগজ আৱিষ্কাৰ কৰা, চৰ্ম কাগজৰ সামগ্ৰী ৫৬৮ৰ পৰা ৬৪৫ চনৰ ভিতৰৰ সময়ৰ ৰেডিঅ’কাৰ্বন তাৰিখ ৯৫.৪% সঠিকতাৰে কৰা হৈছে। অক্সফৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এটা পৰীক্ষাগাৰত সম্পন্ন কৰা হৈছিল এই পৰীক্ষা। এই ফলাফলত এই চৰ্ম কাগজখন মুহাম্মাদৰ সময়ৰ ওচৰত ৰখা হৈছে, যিজন সাধাৰণতে ৫৭০ৰ পৰা ৬৩২ চনৰ ভিতৰত বাস কৰিছিল বুলি ভবা হয়। গৱেষকসকলে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছে যে এই চৰ্মপত্ৰখন কোৰআনৰ অস্তিত্বৰ আটাইতকৈ প্ৰাচীন লিখিত পাঠ্য প্ৰমাণৰ ভিতৰত অন্যতম।^[104] কলেজ ডি ফ্ৰান্সৰ ফ্ৰান্সোৱা ডেৰ’চে অৱশ্যে বাৰ্মিংহামৰ পাতৰ বাবে প্ৰস্তাৱিত ৰেডিঅ’কাৰ্বন তাৰিখৰ নিৰ্ভৰযোগ্যতাৰ ওপৰত সংশয় প্ৰকাশ কৰি আন ঠাইত এনে কিছুমান দৃষ্টান্ত উল্লেখ কৰে য’ত ৰেডিঅ’কাৰ্বন ডেটিং স্পষ্ট এনডাউমেণ্ট তাৰিখৰ সৈতে কোৰআন পৰীক্ষা কৰাত ভুল বুলি প্ৰমাণিত হৈছে। স্কুল অৱ অৰিয়েণ্টেল এণ্ড আফ্ৰিকান ষ্টাডিজৰ ইছলামিক ষ্টাডিজৰ জ্যেষ্ঠ প্ৰবক্তা মুস্তাফা শ্বাহে বাৰ্মিংহামৰ পাতত থকা ব্যাকৰণগত চিহ্ন আৰু আয়াত্য বিভাজকসমূহ প্ৰস্তাৱিত আৰম্ভণিৰ ৰেডিঅ’কাৰ্বন তাৰিখৰ সৈতে অসঙ্গতিপূৰ্ণ বুলি মত প্ৰকাশ কৰিছে।^[98]

পাঠ্য সমালোচনা[সম্পাদনা কৰক]

অতিৰিক্ত তথ্য: পাঠ্য সমালোচনা

১৯৭০ চনত যিটোক "সন্দেহবাদী পণ্ডিতৰ ঢৌ" বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে, সেইটোৱে ইছলামিক অধ্যয়নত লাভ কৰা জ্ঞানৰ বহুখিনি প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল।^[105]^:23 তেওঁলোকে যুক্তি দিছিল যে ইছলামিক ঐতিহাসিক পৰম্পৰাৰ সংক্ৰমণৰ ক্ষেত্ৰত বহু পৰিমাণে বিকৃত হৈছে। তেওঁলোকে ইছলামৰ প্ৰাৰম্ভিক ইতিহাসক অন্যান্য, অনুমাণিকভাৱে অধিক নিৰ্ভৰযোগ্য উৎস যেনে মুদ্ৰা, শিলালিপি আৰু অইছলামী উৎসৰ পৰা সংশোধন বা পুনৰ্গঠন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এই গোটৰ আটাইতকৈ পুৰণিজন আছিলজন ৱান্সব্ৰ’ (১৯২৮–২০০২)। ৱান্সব্ৰ’ৰ ৰচনাসমূহ বহুলভাৱে লক্ষ্য কৰা হৈছিল যদিও হয়তো বহুলভাৱে পঢ়া হোৱা নাছিল।^[105]^:38 ১৯৭২ চনত য়েমেনৰ ছানা’ৰ এটা মছজিদত প্ৰাচীন কোৰআনৰ এটা কেচ আৱিষ্কাৰ কৰা হয় – সাধাৰণতে ছানা’ৰ পাণ্ডুলিপি বুলি জনা যায়। বহু বছৰ ধৰি এই কোৰআনৰ খণ্ডবোৰৰ অনুসন্ধান কৰা জাৰ্মান পণ্ডিত গেৰ্ড আৰ পুইন আৰু তেওঁৰ গৱেষণা দলটোৱে এই পাণ্ডুলিপিসমূহৰ প্ৰায় ৩৫,০০০ মাইক্ৰ’ফিল্ম ফটো নিৰ্মাণ কৰিছিল, যিবোৰৰ তাৰিখ তেওঁ অষ্টম শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ অংশ বুলি কয়। পুইনে তেওঁৰ গ্ৰন্থখনৰ সম্পূৰ্ণতা প্ৰকাশ কৰা নাই যদিও অগতানুগতিক আয়াত্যৰ ক্ৰম, সৰু সৰু পাঠ্যৰ ভিন্নতা আৰু আখণ্ডৰ বিৰল শৈলী লক্ষ্য কৰিছে। তেওঁ লগতে পৰামৰ্শ দিছিল যে কিছুমান পাৰ্চমেণ্ট পেলিম্পচেষ্ট যিবোৰ পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। পুইনে বিশ্বাস কৰিছিল যে ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে নিৰ্দিষ্ট গ্ৰন্থৰ বিপৰীতে বিৱৰ্তনশীল গ্ৰন্থ।^[106] কিথ স্মলে পাঠ্য সমালোচনা আৰু কোৰআন পাণ্ডুলিপিত এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছে যে বৰ্তমান উপলব্ধ উৎসৰ ভিত্তিত কোৰআনৰ নিৰ্ভৰযোগ্য সমালোচনাত্মক গ্ৰন্থ প্ৰস্তুত কৰাটো সম্ভৱ নহয়।^[107] কৰ্পাছ ক’ৰানিকাম প্ৰকল্পটো কোৰআনৰ সমালোচনাত্মক সংস্কৰণ প্ৰস্তুত কৰাৰ এক চলিত প্ৰচেষ্টা।

বাইবেলৰ লগত পাৰ্থক্য আৰু সাদৃশ্য[সম্পাদনা কৰক]

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বাইবেল আৰু কোৰআনৰ আখ্যান

অতিৰিক্ত তথ্য: কোৰআনত থকা কিংবদন্তিৰ তালিকা&nbspআৰু যীশুৰ মৃত্যুৰ ওপৰত ইছলামিক মতামত

সন্দেহবাদী পণ্ডিতসকলে কোৰআন আৰু ইহুদী আৰু হিব্ৰু শাস্ত্ৰৰ মাজত থকা বহুতো সাদৃশ্যৰ বিৱৰণ দি কয় যে মুহাম্মাদে যিটোক তেওঁ সৰ্বজনীন ইতিহাস বুলি বিশ্বাস কৰিছিল, সেইটো শিকাইছিল, যিদৰে তেওঁ আৰবত আৰু ভ্ৰমণৰ সময়ত সন্মুখীন হোৱা ইহুদী আৰু খ্ৰীষ্টানসকলৰ পৰা শুনিছিল – লগতে তেওঁৰ পৈতৃক-দাদা আব্দুল মুত্তলিবৰ দ্বাৰা হানিফা পৰম্পৰাৰ সৈতে পৰিচিত হোৱা। এই পণ্ডিতসকলে ইছলাম ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ সৈতেও একমত নহয় যে সমগ্ৰ কোৰআন আল্লাহে মানৱ জাতিৰ প্ৰতি সম্বোধন কৰিছে। তেওঁলোকে লক্ষ্য কৰে যে বহুতো অংশ আছে য’ত আল্লাহক প্ৰত্যক্ষভাৱে সম্বোধন কৰা হৈছে, বা তৃতীয় ব্যক্তিত উল্লেখ কৰা হৈছে, বা য’ত কথকে আল্লাহকে ধৰি বিভিন্ন সত্তাৰ শপত খাইছে।^[108] কোৰআনৰ বিৱৰণীত অৱশ্যে যীশুক ক্ৰুচত দিয়া আৰু মৃত্যুৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট পাৰ্থক্য আছে।^[109]^[110]

এপ’ক্ৰিফাল কিংবদন্তিৰ সৈতে সাদৃশ্য[সম্পাদনা কৰক]

সাঁচ:Relevance inline

বৈজ্ঞানিক দাবীৰ আওতাত থকা আয়াতবোৰৰ ভিতৰত এটা, কিয়নো সতেজ তাৰিখে অলৌকিকভাৱে জন্মৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে; মেৰীয়ে সতেজ খেজুৰৰ বাবে খেজুৰ গছ জোকাৰি দিয়ে, ছ্যুডো-মথিৰ শুভবাৰ্তাত বৰ্ণনা কৰা মিথ^[111] কোৰআনতও পুনৰাবৃত্তি কৰা হৈছে।

বাইবেলৰ বাহিৰেও কোৰআনে কেইবাটাও এপ’ক্ৰিফাল উৎসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল,^[112] যেনে জেমছৰ প্ৰ’ট’ইভানজেলিয়াম, ছ্যুড’-মথিৰ শুভবাৰ্তা^[112] আৰু কেইবাটাও শিশুকালৰ শুভবাৰ্তা।^[113] কেইবাটাও আখ্যান ইহুদী মিদ্ৰাছ তানহুমা কিংবদন্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, যেনে ছূৰা ৫:৩১ত কয়িনে হাবিলৰ মৃতদেহ কবৰ দিবলৈ শিকাৰ আখ্যান।^[114]^[115]

ভিন্ন পাণ্ডুলিপি আৰু কেন'নাইজেচনৰ আৰম্ভণি[সম্পাদনা কৰক]

উছমানে কোৰআনৰ নীতি-নিয়ম প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ আগতে হয়তো ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ অৱস্থাত বিভিন্ন সংস্কৰণ বা সংহিতা আছিল যদিও এতিয়াও কোনো এটা আৱিষ্কাৰ হোৱা নাই। এনে সংহিতাসমূহে কেতিয়াও সাধাৰণ অনুমোদন লাভ কৰা নাছিল আৰু মুছলমানসকলে ইয়াক ব্যক্তিৰ ব্যক্তিগত কপি হিচাপে লয়।^[116]^:93 আংশিক সংহিতাৰ ক্ষেত্ৰত মতামত আছে যে "৬৪০ চনত খলিফা উছমানৰ কথিত ৰিচেন্সৰ পূৰ্বে বিদ্যমান আংশিক সংস্কৰণসমূহৰ ভিন্নতা বিচাৰি উলিওৱাটোৱে কোনো বিশেষ তাৎপৰ্য্যপূৰ্ণ পাৰ্থক্যৰ সৃষ্টি কৰা নাই।" ^[117] এই সময়ত আটাইতকৈ প্ৰভাৱশালী পাণ্ডুলিপি দুটা হ'ল আব্দুল্লাহ ইবনে মাছুদৰ আৰু উবায় ইবনে কা’বৰ।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]} আল-কুৰাজীয়ে ইবনে মাছুদ, উবায়ী আৰু জাইদ বি. থাবিট আৰু তেওঁলোকৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য বিচাৰি পোৱা।^[118]

আব্দুল্লাহ ইবনে মাছুদৰ পাণ্ডুলিপি[সম্পাদনা কৰক]

কথিতভাৱে ভিন্নতাপূৰ্ণ কডিচসমূহৰ ভিতৰত আটাইতকৈ প্ৰভাৱশালী আছিল আব্দুল্লাহ ইবনে মাছুদ, যিজন প্ৰাথমিক ধৰ্মান্তৰিত হৈছিল আৰু মুহাম্মাদৰ ব্যক্তিগত দাস হৈছিল। খবৰ অনুসৰি তেওঁ প্ৰায় সত্তৰখন ছূৰা পোনপটীয়াকৈ মুহাম্মাদৰ পৰা শিকিছিল, যিয়ে তেওঁক কোৰআন পাঠৰ প্ৰথম শিক্ষকৰ ভিতৰত এজন হিচাপে নিযুক্তি দিছিল। পিছলৈ খলিফা উমৰে কুফাত প্ৰশাসনিক আয়াতত নিযুক্তি দিয়ে আৰু তাৰ পৰাই তেওঁ কোৰআন আৰু চুন্নাহৰ অগ্ৰণী কৰ্তৃপক্ষ হৈ পৰে। কিছুমান সূত্ৰৰ পৰা অনুমান কৰা হৈছে যে ইবনে মাছুদে তেওঁৰ কোৰআনৰ প্ৰতিলিপি ধ্বংস কৰিবলৈ বা ইয়াক শিকোৱা বন্ধ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল যেতিয়া উছমাণিক পাণ্ডুলিপি আনুষ্ঠানিক কৰা হৈছিল।^[119]

ইবনে মাছুদৰ সংস্কৰণটো উছমাণিক গ্ৰন্থৰ পৰা পৃথক বুলি অভিযোগ উত্থাপন কৰা হৈছে: ছূৰাসমূহৰ ক্ৰম আৰু পঠনৰ কিছুমান ভিন্নতা। মুহাম্মাদ মুস্তাফা আল-আ'জামীয়ে তিনিখন ছূৰা বাদ দিয়াৰ সম্পৰ্কে তিনিটা প্ৰতিবেদন তালিকাভুক্ত কৰিছে, (আল-ফাতিহা আৰু আল-মু'আউৱিদাতাইন, কোৰআনৰ শেষৰ চুটি ছূৰা দুখন (ছূৰা ১১৩ আৰু ১১৪)), তাৰ পিছত তেওঁ কৈছে যে " আল-নবৱী আৰু ইবনে হাজমৰ দৰে আদিম পণ্ডিতসকলে এই প্ৰতিবেদনসমূহক ইবনে মাছুদৰ ওপৰত জন্ম দিয়া মিছা বুলি গৰিহণা দিছিল।" ^[120] আন বেছিভাগ পাৰ্থক্যতে একেটা ব্যঞ্জনবৰ্ণৰ পাঠ্যৰ সৈতে কেৱল পৰিৱৰ্তিত স্বৰবৰ্ণহে জড়িত, যাৰ ফলত আবৃত্তিৰ তাৰতম্য ঘটিছিল।^[119] ৰেমন হাৰ্ভেই লক্ষ্য কৰিছে যে ইবনে মাছুদৰ পঠন ব্যৱহাৰ অব্যাহত আছিল, আনকি তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছতো কমেও এশ বছৰ ধৰি কুফাত প্ৰধান পঠন হিচাপে শিকোৱা হৈছিল, তেওঁৰ কিছুমান স্বকীয় পঠনে হানাফী ফিকহত কেনেকৈ ভূমিকা লৈছিল সেই বিষয়ে আলোচনা কৰা এখন গৱেষণা পত্ৰত।^[121]

উবায় ইবনে কা'বৰ পাণ্ডুলিপি[সম্পাদনা কৰক]

দ্বিতীয় প্ৰভাৱশালী পাণ্ডুলিপি আছিল উবায় ইবনে কাব নামৰ এজন মদীনান মুছলমান আৰু মুহাম্মাদৰ সম্পাদক হিচাপে কাম কৰা পাণ্ডুলিপি। মুহম্মদৰ জীৱনকালত ইবনে মাছুদতকৈ কোৰআন বিশেষজ্ঞ হিচাপে তেওঁ হয়তো অধিক বিশিষ্ট আছিল বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। আইনী বিষয়ত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰকাশ মুখস্থ কৰাৰ দায়িত্ব তেওঁৰ আছিল বুলি বাতৰি প্ৰকাশ পাইছে, যিবোৰ মাজে মাজে মুহাম্মাদে তেওঁক আবৃত্তি কৰিবলৈ কৈছিল। দুই এটা হাদিছত উবায়ক বিভিন্ন ভূমিকাত দেখা গৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, উবায়ৰ "ছাদৰ"ৰ কথা কেতিয়াবা হাফছাৰ পৰিৱৰ্তে কিছুমান দৃষ্টান্তত উল্লেখ কৰা হয়, আৰু কেতিয়াবা কিছুমান হাদিছত জায়দৰ পৰিৱৰ্তে তেওঁৰ নামো উল্লেখ কৰা হয়, যিয়ে কোৰআন লিখকসকলক নিৰ্দেশ দিয়ে।

তেওঁৰ কোৰআনৰ সংস্কৰণত উছমাণিক বা ইবনে মাছুদৰ গ্ৰন্থত নথকা দুখন চুটি ছূৰা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা বুলি কোৱা হয়: ছূৰা আল-খাল, তিনিটা আয়াত আৰু ছূৰা আল-হাফদ, ছটা আয়াত। অধ্যাপক শ্বেন এন্থনীয়ে এই দুখন ছূৰাৰ পাঠ্য ইতিহাসৰ বিষয়ে বিতংভাৱে আলোচনা কৰিছে আৰু লক্ষ্য কৰিছে যে উবায়ৰ (আৰু কম পৰিমাণে আন কিছুমান সংগীৰ) আৰ্হিত মুছাফত ইয়াৰ উপস্থিতি "আমাৰ আদিম আৰু উত্তম উৎসসমূহত শক্তিশালীভাৱে প্ৰতিনিধিত্ব কৰা হৈছে।" আমাৰ হাতত পাণ্ডুলিপিৰ ৰূপত বস্তুগত প্ৰমাণৰ অভাৱ হ’লেও তেওঁ লক্ষ্য কৰে যে বহুতো মুছলমান উৎসই এনে মুছাফত থকা ছূৰাসমূহৰ প্ৰত্যক্ষ বস্তুগত পৰ্যবেক্ষণ কৰে।^[122] উবায়ীৰ পাণ্ডুলিপিত থকা ছূৰাৰ ক্ৰম উছমান আৰু ইবনে মাছুদৰ পাণ্ডুলিপিৰ পৰাও পৃথক বুলি কোৱা হয়,^[119] যদিও এইবোৰ পাঠ্যৰ তাৰতম্যতকৈ গাঁথনিগত পাৰ্থক্য। সপ্তম শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ তলৰ পাঠৰ ছূৰা ক্ৰম Ṣanʽā’ 1 palimpsest ৰ সৈতে উবায়ীৰ (আৰু কম পৰিমাণে ইবনে মাছুদৰ) ৰিপৰ্ট কৰা ছূৰাৰ ক্ৰমৰ সাদৃশ্য থকা বুলি জনা যায়।^[123]

আল-খাল ("বিচ্ছেদ") শীৰ্ষক প্ৰথমখন ছূৰাৰ অনুবাদ হৈছে: "হে আল্লাহ, আমি আপোনাৰ সহায় বিচাৰো আৰু আপোনাৰ ক্ষমা বিচাৰিছো, আৰু আমি আপোনাৰ প্ৰশংসা কৰোঁ আৰু আমি আপোনাক কাফিৰ নকৰো। আমি যিজনৰ পৰা পৃথক আৰু এৰি দিওঁ।" তোমাৰ বিৰুদ্ধে পাপ কৰে।"

আল-হাফদ (" খৰখেদা") শীৰ্ষক দ্বিতীয়খন ছূৰাৰ অনুবাদ হৈছে: "হে আল্লাহ, আমি আপোনাক ইবাদত কৰো আৰু আপোনাৰ ওচৰত আমি প্ৰাৰ্থনা আৰু সজ্জা কৰো আৰু আপোনাৰ ওচৰত আমি দৌৰি যাওঁ আৰু আপোনাৰ সেৱা কৰিবলৈ খৰখেদা কৰোঁ। আমি আপোনাৰ দয়া আৰু আমি আশা কৰোঁ।" তোমাৰ শাস্তি ভয় কৰা। তোমাৰ শাস্তি নিশ্চয় কাফিৰসকলৰ ওচৰ পাব।" এই দুটা টুকুৰা কুনুট (অৰ্থাৎ কোৰআনৰ পৰা ছূৰা পাঠ কৰাৰ পিছত মুহাম্মাদে কেতিয়াবা ৰাতিপুৱাৰ নামাজত বা উইটৰ নামাজত কৰা প্ৰাৰ্থনা) গঠন কৰে বুলি কোৱা হয়। আচলতে হাদিছৰ সংকলনত উল্লেখ কৰা কুনুটৰ কিছুমান অংশৰ সৈতে একে। (চাওক নাৱাৱী, আল-আধকাৰ, কায়ৰো, ১৯৫৫, পৃষ্ঠা ৫৭–৫৮। )

একক অতিৰিক্ত তথাকথিত আয়া অনুবাদ: "আদমৰ পুত্ৰক যদি ধন-সম্পত্তিৰে ভৰা উপত্যকা দিয়া হয়, তেন্তে তেওঁ দ্বিতীয়টো কামনা কৰিব; আৰু যদি তেওঁক ধন-সম্পত্তিৰে ভৰা দুখন উপত্যকা দিয়া হয়, তেন্তে তেওঁ নিশ্চয় তৃতীয় উপত্যকা বিচাৰিব।" আদমৰ পুত্ৰৰ পেট ধূলিৰ বাহিৰে আন একোৱেই ভৰিব নোৱাৰে আৰু যিজনে তওবা কৰে তেওঁক আল্লাহ ক্ষমা কৰে।" এই গ্ৰন্থখন মুহাম্মাদৰ হাদিছ বুলি জনা যায়। (বুখাৰী, অষ্টম, নং ৪৪৪-৪৭। ) ইবনে আব্বাছ (নং ৪৪৫) আৰু উবায় (নং ৪৪৬)ৰ মতে এই গ্ৰন্থখন কেতিয়াবা কোৰআনৰ অংশ বুলি ভবা হৈছিল। কিন্তু উবেই নিজেই স্পষ্ট কৰি দিছে যে ১০২ নং ছূৰাৰ পিছত: "মই অৱতীৰ্ণ হৈছিলোঁ, [চাহাবাই] ওপৰৰ কথাখিনি কোৰআনৰ অংশ বুলি গণ্য কৰা নাছিল।" (বুখাৰী, অষ্টম, নং ৪৪৬। )

উবায়ৰ এই ব্যাখ্যাই এইটোও অতি স্পষ্ট কৰি দিয়ে যে মুহাম্মাদৰ চাহাবাসকলৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য নাছিল যে যেতিয়া ওহী বন্ধ হৈছিল তেতিয়া কি কোৰআনৰ অংশ আছিল আৰু কি কোৰআনৰ অংশ নাছিল। এইটোও মন কৰিবলগীয়া যে উবাইৰ মুছাফত হাদিছটো আবিৰ্ভাৱ হৈছিল কাৰণ ই তেওঁৰ নিজৰ ব্যক্তিগত ব্যৱহাৰৰ বাবে আছিল; অৰ্থাৎ তেওঁৰ ব্যক্তিগত বহীত, য'ত তেওঁ সদায় কোৰআনৰ সামগ্ৰী আৰু হাদিছৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰা নাছিল, যিহেতু বহীখন ৰাজহুৱা ব্যৱহাৰৰ বাবে নিৰ্ধাৰিত নাছিল আৰু তেওঁ নিজেই নিজৰ টোকাবোৰৰ পৰা কি বনাব লাগে সেই বিষয়ে ভালদৰে জানিছিল। মুহাম্মাদৰ সকলো ছাহাবীৰ ব্যক্তিগত ব্যৱহাৰৰ বাবে কোৰআনৰ নিজাকৈ কপি, টোকাও আছিল বুলি কোৱা হয়।

মুহাম্মাদৰ সহযোগীসকলৰ কোৰআনৰ এই প্ৰতিলিপিসমূহৰ ইছলামিক প্ৰতিবেদনত তেওঁলোকৰ ওচৰলৈ যোৱা বাতৰি অনুসৰি বিভিন্ন পাৰ্থক্যৰ কথাহে কোৱা হৈছে (যেনে বুখাৰী, অষ্টম, নং ৪৪৬ৰ হাদিছ, যিটো উবাই কোনোবা প্ৰাৰম্ভিক পৰ্যায়ত এই বাক্য বুলি ধৰি লৈছিল কোৰআনৰ অংশ)। কিন্তু এই কোৰআনৰ প্ৰতিলিপিসমূহৰ স্পষ্ট পাণ্ডুলিপিসমূহ জীয়াই থকা নাই যদিও অচল বুলি গণ্য কৰি ধ্বংস হৈ গ’ল।^[124]

চূড়ান্ত কেননিক গ্ৰন্থলৈকে প্ৰাচীন পাণ্ডুলিপি[সম্পাদনা কৰক]

অতিৰিক্ত তথ্য: প্ৰাচীন কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপি

উছমানে আন কঁপিবোৰ ধ্বংস কৰাৰ পিছতো এই কোৰআনৰ পঢ়া আৰু পাঠ্যৰ ভিন্নতা আছিল। কিন্তু পণ্ডিতসকলে গ্ৰন্থখনৰ বৃহৎ পৰিৱৰ্তনৰ সম্ভাৱনাক অস্বীকাৰ কৰি কয় যে যোগ, দমন বা পৰিৱৰ্তনে বিতৰ্কৰ সৃষ্টি কৰিলেহেঁতেন ‘যাৰ লেখ-জোখ কম’। তেওঁলোকে আৰু কয় যে উছমান মুছলমানৰ মাজত অজনপ্ৰিয় হৈ পৰিলেও সাধাৰণতে তেওঁৰ বিৰুদ্ধে কোৰআন সলনি বা বিকৃত কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন কৰা হোৱা নাছিল।^[125]

পাণ্ডুলিপি যুগত কোৰআন আছিল আটাইতকৈ বেছি কপি কৰা আৰবী গ্ৰন্থ। কোৰআন নকল কৰিলে লিখক আৰু মালিকৰ ওপৰত আশীৰ্বাদ আহিব বুলি বিশ্বাস কৰা হৈছিল।^[126]

আজি আমি জনা আৰবী লিপি মুহাম্মাদৰ সময়ত অজ্ঞাত আছিল (যিহেতু আৰবী লিখন শৈলী সময়ৰ লগে লগে আগবাঢ়িছে) আৰু কোৰআন মুখস্থ কৰি বিভিন্ন সামগ্ৰীৰ ওপৰত লিখিত উল্লেখৰ জৰিয়তে সংৰক্ষণ কৰা হৈছিল। আৰব সমাজে লেখাৰ ব্যৱহাৰ অধিক নিয়মিতভাৱে ব্যৱহাৰৰ দিশত বিকশিত হ’বলৈ আৰম্ভ কৰাৰ লগে লগে সেই অনুসৰি লিখাৰ দক্ষতাও বিকশিত হ’ল। প্ৰাথমিক কোৰআন আৰবী ভাষাটো এনে এটা ৰাছমত লিখা হৈছিল য'ত নিখুঁততাৰ অভাৱ আছিল কাৰণ ব্যঞ্জনবৰ্ণৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰাটো অসম্ভৱ আছিল কাৰণ ডায়েক্ৰিটিকেল চিহ্ন (আ'জাম) নথকাৰ বাবে। দীঘলীয়াকৰণ বা স্বৰবৰ্ণৰ ইংগিত দিবলৈ স্বৰবৰ্ণৰ চিহ্ন (তাছকিল)ও অনুপস্থিত আছিল। ইয়াৰ বাবেই শব্দটোৰ ভুল উচ্চাৰণৰ অন্তহীন সম্ভাৱনা আছিল। আজি আমি জনা আৰবী লিপি, scripta plena, যিটো গ্ৰন্থ আঙুলিয়াই দিয়া আৰু সম্পূৰ্ণ স্বৰবৰ্ণযুক্ত, নৱম শতিকাৰ মাজভাগলৈকে নিখুঁত হোৱা নাছিল।^[127]^:92

উমাইয়াদ যুগ (৪৪/৬৬১–১৩২/৭৫০) – হিজাজী লিপি[সম্পাদনা কৰক]

কোৰআনৰ আদিম জ্ঞাত পাণ্ডুলিপিসমূহক সামূহিকভাৱে হিজাজী লিপি বুলি কোৱা হয়, আৰু ইয়াৰ বেছিভাগেই উমাইয়াদ যুগৰ সৈতে জড়িত।^[126]

কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপিসমূহৰ মৌলিক সংস্কাৰৰ অধিকাংশই পঞ্চম উমাইয়াদ খলিফা আব্দুল মালিকৰ অধীনত হৈছিল (৬৫/৬৮৫–৮৬/৭০৫)।^[126] আব্দুল মালিকৰ ৰাজত্বকালত আবুল আছৱাদ আল-ডুআলি (মৃত্যু ৬৮৮)-এ আৰবী ব্যাকৰণ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল আৰু তাছকিলৰ ইংগিত দিবলৈ ডাঙৰ ডাঙৰ ৰঙীন বিন্দু স্থাপনৰ ব্যৱস্থা উদ্ভাৱন কৰিছিল। পিছত উমাইয়াদৰ গৱৰ্ণৰ আল-হাজাজ ইবনে ইউছুফ আল-থাকাফীয়ে এই ব্যৱস্থা বলবৎ কৰে।^[128]

এই সময়ছোৱাত ৭২/৬৯১–৯২ চনত জেৰুজালেমত ডম অৱ দ্য ৰক নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, যিটো কোৰআনৰ শিলালিপিৰে সম্পূৰ্ণ হৈছিল। শিলৰ গম্বুজত থকা শিলালিপিসমূহে প্ৰকৃততে কোৰআনৰ আটাইতকৈ প্ৰাচীন জ্ঞাত তাৰিখযুক্ত অংশসমূহক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। এই শিলালিপিসমূহত ইতিমধ্যে বহুতো আখৰত ডায়েক্ৰিটিকেল পইণ্টৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।^[126]

উমাইয়াদ যুগত পোৱা কোৰআনৰ আদিম সংহিতাসমূহ সম্ভৱতঃ একক খণ্ডত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, যিবোৰ জীয়াই থকা বৃহৎ খণ্ডবোৰৰ পৰা নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি। লগতে এই সময়ছোৱাত অষ্টম শতিকাত কোডেস্কৰ বিন্যাস উলম্বৰ পৰা অনুভূমিকলৈ গতি কৰিছিল। অনুভূমিক আৰ্হি আৰু ডাঠ/গধুৰ দেখা লিপিলৈ এই পৰিৱৰ্তন হয়তো কোৰআনৰ শ্ৰেষ্ঠত্ব দেখুৱাবলৈ আৰু ইহুদী আৰু খ্ৰীষ্টান পৰম্পৰাৰ পৰা ইছলামিক পৰম্পৰাক পৃথক কৰিবলৈ কৰা হৈছে, যিসকলে নিজৰ শাস্ত্ৰৰ বাবে উলম্ব আৰ্হি ব্যৱহাৰ কৰিছিল।^[126]

এই সময়ছোৱাত কোৰআন ৰচনা কৰা শৈলীৰ বৈচিত্ৰ্য আছিল। এই পাণ্ডুলিপিসমূহৰ বেছিভাগতে দেখা পোৱা এটা বৈশিষ্ট্য হ’ল মুক্তভাৱে থিয় হৈ থকা আলিফৰ দীঘলীয়া খাদ আৰু বিচ্ছিন্ন আলিফৰ সোঁফালৰ ঠেং (ভৰি)। লগতে এই পাণ্ডুলিপিসমূহত অধ্যায় (ছূৰা)ৰ শিৰোনাম নাই। তাৰ পৰিৱৰ্তে এটা ছূৰাৰ শেষত আৰু আন এটা ছূৰাৰ আৰম্ভণিতে এটা খালী ঠাই এৰি দিয়া হয়।^[126]

আব্বাছি যুগ (১৩২/৭৫০–৬৪০/১২৫৮)[সম্পাদনা কৰক]

আৰম্ভণিৰ আব্বাছি শৈলী[সম্পাদনা কৰক]

উমাইয়াদ বংশৰ পাণ্ডুলিপিৰ বিপৰীতে আদিম আব্বাছি পাণ্ডুলিপিসমূহৰ বহুতো কেইবাটাও খণ্ডত কপি কৰা হৈছিল। ব্যৱহৃত ডাঙৰ ডাঙৰ লিপি আৰু প্ৰতিটো পৃষ্ঠাত শাৰীৰ সংখ্যা কম হোৱাৰ পৰা এই কথা স্পষ্ট হৈ পৰে।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]} প্ৰাথমিক কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপিসমূহে কোৰআনৰ গ্ৰন্থৰ ইতিহাসৰ প্ৰমাণ দিয়ে আৰু ইয়াৰ আনুষ্ঠানিক বৈশিষ্ট্যই ইছলামৰ ধ্ৰুপদী যুগত শিল্প আৰু ইয়াৰ গভীৰ অৰ্থ কেনেকৈ অনুভৱ কৰা হৈছিল সেই বিষয়ে কিছু কথা কয়। ইয়াৰ লিপি আৰু বিন্যাস দুয়োটা বিশদ জ্যামিতিক আৰু আনুপাতিক নিয়ম অনুসৰি নিৰ্মাণ কৰা হোৱা দেখা গ’ল।^[129]

এই চিত্ৰনাট্যসমূহৰ মূল বৈশিষ্ট্য আছিল লিখাৰ ধৰণ। এই পাণ্ডুলিপিবোৰৰ বেছিভাগৰে আখৰবোৰ গধুৰ চেহেৰা, তুলনামূলকভাৱে চুটি আৰু অনুভূমিকভাৱে দীঘলীয়া। উমাইয়াদ যুগত উপস্থিত আলিফৰ হেলনীয়া বিচ্ছিন্ন ৰূপটো সম্পূৰ্ণৰূপে নাইকিয়া হৈ গৈছিল আৰু তাৰ ঠাইত তলৰ আখৰটোৰ পৰা যথেষ্ট দূৰত্বত স্থাপন কৰা এটা উচ্চাৰিত সোঁফালৰ ভৰি থকা পোন খাদ এটা স্থাপন কৰা হৈছিল। লগতে হিজাজী লিপিৰ দৰে এইবোৰ প্ৰায়ে সোণ আৰু অন্যান্য ৰঙেৰে চহকীভাৱে আলোকিত কৰা হয়। আন এটা পাৰ্থক্য হ'ল ছূৰাৰ শিৰোনামবোৰ স্পষ্টভাৱে চিহ্নিত কৰা হয় আৰু আয়তাকাৰ পেনেলত আবদ্ধ কৰা হয় আৰু বাহিৰৰ প্ৰান্তত প্ৰান্তীয় ভিনেট বা পালমেট ওলাই থাকে। আৰম্ভণিৰ আব্বাছি যুগৰ এই কোৰআনবোৰো কাঠৰ ফলকত বান্ধি থোৱা আছিল, চাৰিওফালে বাকচৰ দৰে গঠন কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ গঠন আছিল চলন্ত ওপৰৰ আৱৰণেৰে যিটো গঠনৰ বাকী অংশত চামৰাৰ থংৰে বান্ধি থোৱা হৈছিল।^[126]

নতুন আব্বাছি শৈলী[সম্পাদনা কৰক]

নতুন আব্বাছি শৈলী (NS) খ্ৰীষ্টপূৰ্ব নৱম শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰম্ভ হৈছিল আৰু দ্বাদশ শতিকালৈকে, আৰু হয়তো ত্ৰয়োদশ শতিকাৰ শেষলৈকে কোৰআন নকল কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। আদিম আব্বাছি লিপিত কপি কৰা পাণ্ডুলিপিৰ দৰে নহয়, এন এছ পাণ্ডুলিপিৰ উলম্ব আৰ্হি আছিল।^[126]

এই সময়ছোৱাত আল-খলিল ইবনে আহমদ আল-ফৰাহিদী (মৃত্যু ৭৮৬)-এ আবু আল-আছৱাদৰ ঠাইত তাছকিল ব্যৱস্থা উদ্ভাৱন কৰে। তেওঁৰ এই ব্যৱস্থাটো একাদশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই সৰ্বজনীনভাৱে ব্যৱহৃত হৈ আহিছে, আৰু ইয়াত ছটা বিভক্তি চিহ্ন অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে: ফাথা (ক), দম্মা (উ), কছৰা (ই), চুকুন (স্বৰ-বৰ্ণহীন), শদ্দা (দ্বি-ব্যঞ্জন), মদ্দা (স্বৰবৰ্ণৰ দীঘলীয়াকৰণ; alif ৰ ওপৰত প্ৰয়োগ কৰা হয়)।^[130]

এই সময়ছোৱাত আন এজন কেন্দ্ৰীয় ব্যক্তি আছিল আবু বকৰ বি. মুজাহিদ (মৃত্যু ৩২৪/৯৩৬)। তেওঁৰ লক্ষ্য আছিল নিৰ্ভৰযোগ্য পঠনৰ সংখ্যা সীমিত কৰা আৰু মোটামুটি একেধৰণৰ ব্যঞ্জনবৰ্ণৰ পাঠ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি লিখা পঠনসমূহহে গ্ৰহণ কৰা। তেওঁ দ্বিতীয়/অষ্টম শতিকাৰ সাতজন সুপৰিচিত কোৰআন শিক্ষকক বাছি লৈ ঘোষণা কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ পঠন সকলোৰে ঐশ্বৰিক কৰ্তৃত্ব আছে, যাৰ অভাৱ বাকীসকলৰ। তেওঁ এই কথা জনপ্ৰিয় হাদিছৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি লিখিছিল য'ত মুহাম্মাদে কয় যে কোৰআন তেওঁৰ ওপৰত "সাতটা আহৰুফ"ত অৱতীৰ্ণ হৈছিল। এই সময়ছোৱাত কুফা, বাছৰা, মদিনা, দামাস্কাছ, মক্কাত কোৰআনৰ প্ৰবল পৰম্পৰা আছিল। ইয়াৰ বাবেই ইবনে মুজাহিদে মদীনা, মক্কা, বাছৰা আৰু দামাস্কাছৰ বাবে এটাকৈ পঠন বাছি লৈছিল—নাফি’ (মৃত্যু ১৬৯/৭৮৫), ইবনে কাথিৰ (মৃত্যু ১২০/৭৩৭), আবু আমৰ (মৃত্যু ১৫৪/৭৭০), আৰু... ইবনে আমিৰ (মৃত্যু ১১৮/৭৩৬) ক্ৰমে—আৰু কুফাৰ বাবে তিনিটা, আছিম (মৃত্যু ১২৭/৭৪৪), হামজা (মৃত্যু ১৫৬/৭৭২), আৰু আল-কিছাই (মৃত্যু ১৮৯/৮০৪)ৰ। তেওঁৰ কেননিক পঠনৰ সংখ্যা সাতটালৈ সীমিত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা সকলোৰে বাবে গ্ৰহণযোগ্য নাছিল আৰু পাঁচখন চহৰৰ বেছিভাগতে বিকল্প পঠনৰ বাবে প্ৰবল সমৰ্থন আছিল। বৰ্তমান সময়ত সাধাৰণতে ব্যৱহাৰ কৰা আটাইতকৈ সাধাৰণ পঠনটো হ’ল হাফছৰ জৰিয়তে আছিম আল-কুফীৰ পঠন।^[131]

একাদশ শতিকাৰ পূব কোৰআনৰ পাণ্ডুলিপিত প্ৰথমে ৩০টা অংশৰে গঠিত কোৰআনৰ ২০ জুজ' (খণ্ড) আছে। ৩০ ভাগত বিভক্ত কৰা ব্যৱস্থাটো ৰমজান মাহৰ দিনৰ সংখ্যাৰ সৈতে মিল খায়, য’ত মুছলমানে ৰোজা ৰাখিবলৈ বাধ্য হয় আৰু গোটেই কোৰআন পঢ়াটো বাধ্যতামূলক। এই ভয়ংকৰ পাণ্ডুলিপিখনৰ আন আন অংশ বা খণ্ডবোৰ সমগ্ৰ বিশ্বতে বিভিন্ন সংগ্ৰহত সিঁচৰতি হৈ আছে। তুৰ্কী ভাষাৰ এটা টোকাত কোৰআনক মুহাম্মাদৰ খুলশালীয়েক আৰু জোঁৱাই খলিফা আলীৰ হাতত বুলি কোৱা হৈছে আৰু এইদৰে এই পাণ্ডুলিপিৰ উচ্চ তাৎপৰ্য্য প্ৰদৰ্শন কৰা হৈছে। এই গ্ৰন্থখন দশম শতিকাৰ শেষৰ ফালে ইৰাণত বিকশিত হোৱা কীৰ্তিচিহ্নস্বৰূপ লিপি পূব কুফিক ভাষাত লিখা হৈছে। পাণ্ডুলিপিখনৰ লেখা আৰু আলোকসজ্জাই কেলিগ্ৰাফাৰ আৰু চিত্ৰকাৰৰ মহান কলাত্মক দক্ষতাৰ সাক্ষ্য দিয়ে। এই পাণ্ডুলিপি জাৰ্মানীৰ মিউনিখৰ বাভাৰিয়ান ষ্টেট লাইব্ৰেৰীত আছে।^[132] একাদশ শতিকাৰ শেষৰ আগৰ সাতটা সম্পূৰ্ণ বা প্ৰায় সম্পূৰ্ণ অৰ্ধ-কুফিক কোৰআনৰ ভিতৰত চাৰিটাত আয়াত গণনা আছে। যদিও এটা সৰু নমুনা, ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে আয়াত গণনাৰ ব্যৱহাৰ প্ৰায় ১০০০ চনৰ ভিতৰত অৰ্ধ-কুফিক কোৰআনত এটা প্ৰচলিত আৰু যথেষ্ট গভীৰভাৱে শিপাই থকা প্ৰথা আছিল। ৯৫০ আৰু প্ৰায় ৯৫০ চনত। ১১০০।^[133]

বাগদাদৰ এজন নিপুণ কেলিগ্ৰাফাৰ আবু আলী মুহাম্মাদ ইবনে মুকলা (মৃত্যু ৯৪০)ও এই সময়ত এজন বিশিষ্ট ব্যক্তি আছিল। তেওঁ তিনিজন আব্বাছি খলিফাৰ ৱজিৰ হৈছিল আৰু কঠোৰ সমানুপাতিক নিয়ম মানি চলা প্ৰথমখন লিপি প্ৰস্তুত কৰাৰ কৃতিত্ব তেওঁক দিয়া হয়। কোৰআন লিপিৰ বিকাশ আৰু প্ৰামাণিককৰণত ইবনে মুকলাৰ ব্যৱস্থা ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল আৰু তেওঁৰ কেলিগ্ৰাফিক কাম কোৰআন লিখাৰ মানক পদ্ধতিত পৰিণত হৈছিল।^[130] কিন্তু পিছলৈ ইয়াক মুকলাৰ পৰম্পৰা অব্যাহত ৰখা মাষ্টাৰ কেলিগ্ৰাফাৰ ইবনে আল-বাৱাব (মৃত্যু ১০২২)য়ে নিখুঁত কৰে। মুকলাৰ ব্যৱস্থাটো সাধাৰণতে আৰবী পাণ্ডুলিপি লিপিবদ্ধ কৰাৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় শৈলীত পৰিণত হয়, ইয়াৰ পাঠ্যতাৰ বাবে অনুকূল হৈ পৰে। একাদশ শতিকাৰ কোৰআন এই শৈলীৰ আদিম তাৰিখৰ পাণ্ডুলিপিসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম।^[134]

এই "নতুন শৈলী"ক বিৰতি আৰু কৌণিক ৰূপ আৰু ডাঠ আৰু পাতল ষ্ট্ৰ'কৰ মাজৰ চৰম বৈপৰীত্যৰ দ্বাৰা সংজ্ঞায়িত কৰা হয়। প্ৰথমতে প্ৰশাসনিক আৰু আইনী নথি-পত্ৰত এই লিপি ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল যদিও তাৰ পিছত ই পূৰ্বৰ কোৰআন লিপিৰ ঠাই লয়। সম্ভৱ যে বৰ্তমানৰ লিখনীৰ পৰা বহুখিনি পৃথক আদিম ‘আব্বাছি লিপি’তকৈ ইয়াক পঢ়িবলৈ সহজ আছিল। অৰ্থনৈতিক কাৰকসমূহেও হয়তো ভূমিকা লৈছিল কাৰণ "নতুন শৈলী" প্ৰৱৰ্তন হোৱাৰ সময়তে কাগজৰো সমগ্ৰ মুছলমান বিশ্বতে বিয়পিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল আৰু এই নতুন সামগ্ৰীৰ প্ৰৱৰ্তনৰ ফলত কিতাপৰ দাম হ্ৰাস পোৱাৰ ফলত যেন এই নতুন সামগ্ৰীৰ প্ৰচলন হৈছিল ইয়াৰ চাহিদা বৃদ্ধিলৈ। ছপা প্ৰৱৰ্তনৰ পূৰ্বে সমগ্ৰ মুছলমান বিশ্বত বিয়পি পৰা শেষ লিপি আছিল "নতুন শৈলী।" ত্ৰয়োদশ শতিকালৈকে ইয়াৰ ব্যৱহাৰ আছিল, সেই সময়ত ই কেৱল উপাধিৰ মাজতে সীমাবদ্ধ আছিল।^[127]^:177

১৯২৪ চনৰ কায়ৰো সংস্কৰণ[সম্পাদনা কৰক]

কায়ৰোৰ প্ৰভাৱশালী মানক কোৰআন (ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰি "১৩৪২ কায়ৰোৰ পাঠ") হৈছে ১৯৮৫ চনৰ ছৌদি কোৰআনলৈকে প্ৰায় সমগ্ৰ মুছলমান বিশ্বতে ব্যৱহাৰ কৰা কোৰআন। ইজিপ্তৰ সংস্কৰণটো "হাফছ" সংস্কৰণ ("কিৰা"ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তৈয়াৰ কৰা হৈছে 'আত") ʻআছিমৰ আবৃত্তিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি, ৮ম শতিকাৰ কুফাৰ আবৃত্তি।^[135] ۞^[136] ইয়াত অতিৰিক্ত চিহ্নৰ এটা গোট আৰু পৰিৱৰ্তিত স্বৰ-চিহ্নৰ এটা বিশদ ব্যৱস্থা আৰু ক্ষুদ্ৰ বিৱৰণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, কোনো পুৰণি ব্যৱস্থাৰ সৈতে একে নহয়।^[137] ৱাৰ্ছ সংস্কৰণ ব্যৱহাৰ কৰা সমগ্ৰ উত্তৰ আফ্ৰিকাত (ইজিপ্ত বাদ দি) ব্যৱহৃত কোৰআনৰ বাহিৰে কায়ৰো সংস্কৰণটো কোৰআনৰ^[138]^[139] আধুনিক ছপাশালৰ বাবে মানদণ্ডত পৰিণত হৈছে।^[140]

আল-আজহাৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ আগশাৰীৰ অধ্যাপকৰ এখন কমিটীয়ে^[141] ১৯০৭ চনত এই প্ৰকল্পৰ কাম আৰম্ভ কৰিছিল যদিও ১৯২৪ চনৰ ১০ জুলাইতহে ইজিপ্তৰ প্ৰথম ফুৱাদ,,^[142]^[143] তেনেকুৱা, ইয়াক কেতিয়াবা "ৰজাৰ (আমীৰিয়া) সংস্কৰণ" বুলিও কোৱা হয়।^[144] নতুনকৈ গঠিত মিচৰ ৰাজ্যৰ চৰকাৰৰ লক্ষ্য আছিল আনটো কিৰাতক অবৈধ কৰা নহয়, বৰঞ্চ সেইটোক নিৰ্মূল কৰা, যিটোক কলফনে ভুল বুলি লেবেল লগাইছে, যিটো ৰাষ্ট্ৰীয় বিদ্যালয়ত ব্যৱহৃত কোৰআনৰ গ্ৰন্থসমূহত পোৱা যায়। ইয়াৰ বাবে তেওঁলোকে চৈধ্যটা কিৰাআতৰ “পাঠ”ৰ ভিতৰত এটা সংৰক্ষণ কৰিবলৈ বাছি লৈছিল, অৰ্থাৎ ‘আছিমৰ ছাত্ৰ হাফছ (মৃত্যু ১৮০/৭৯৬)ৰ। ইয়াৰ প্ৰকাশক "ভয়ংকৰ সফলতা" বুলি অভিহিত কৰা হৈছে, আৰু সংস্কৰণটোক "এতিয়া বহুলভাৱে কোৰআনৰ চৰকাৰী গ্ৰন্থ হিচাপে দেখা" বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে, চুন্নী আৰু শ্বিয়া উভয়ৰে মাজত ইমানেই জনপ্ৰিয় যে কম ভালৰ মাজত সাধাৰণ বিশ্বাস -অৱগত মুছলমানসকলে "যে কোৰআনৰ একক, নিৰ্দ্বিধায় পঠন আছে", অৰ্থাৎ ১৯২৪ চনৰ কায়ৰো সংস্কৰণৰ। পিছলৈ ১৯২৪ চনত আৰু ১৯৩৬ চনত সৰু সৰু সংশোধনী কৰা হয় - তেতিয়াৰ শাসক ৰজা ফাৰুকৰ সন্মানত "ফাৰুক সংস্কৰণ।" ^[145]

হাফছ আৰু অসীমৰ অতিশয় জনপ্ৰিয়তাৰ কাৰণসমূহ আবৃত্তি কৰাটো সহজ হোৱাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি "ভগৱানে ইয়াক বাছি লৈছে" বুলি কোৱা সৰল বক্তব্যলৈকে আবৃত্তি কৰাত সহজ, "ঈশ্বৰে ইয়াক বাছি লৈছে" বুলি সৰল বক্তব্যলৈ।^[146] ইংগ্ৰিড মেটছনে গণ উৎপাদিত ছপাশালৰ মুছাফক লিখিত কোৰআনৰ উপলব্ধতা বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে কিৰাতৰ বৈচিত্ৰ্যও হ্ৰাস কৰাৰ বাবে কৃতিত্ব দিয়ে।^[147] লিখিত পাঠ্য নীতিগত হৈ পৰিছে আৰু মৌখিক আবৃত্তিই পূৰ্বৰ বহুখিনি সমতা হেৰুৱাই পেলাইছে।^[148]

মুছলমানৰ মতানৈক্যই ১৯২৪ চনৰ সংস্কৰণৰ পিছত একমতত উপনীত হয়, য'ত ইয়াক কোৰআনৰ ১ নং অধ্যায়ৰ প্ৰথম আয়াত (আয়াহ) হিচাপে অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল যদিও অন্যথা ইয়াক আন ১১২টা অধ্যায়ৰ আগৰ অসংখ্য শাৰী হিচাপে অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল, কোৰআনৰ ৯ নং অধ্যায় বাদ দি।^[149] কায়ৰো কোৰআনে আয়াত পৃথক আৰু সংখ্যাকৰণৰ কুফান পৰম্পৰা গ্ৰহণ কৰিছিল আৰু,^[141] এইদৰে ফ্লুগেলৰ ১৮৩৪ চনৰ সংস্কৰণৰ সৈতে এক বেলেগ আয়াত সংখ্যাকৰণৰ মানকৰণ কৰিছিল।^[150] ই ইবনে আব্বাছৰ বুলি কোৱা অধ্যায়সমূহৰ কালক্ৰমিক ক্ৰম গ্ৰহণ কৰিছিল, যিটো ১৯২৪ চনৰ পিছত বহুলভাৱে গ্ৰহণ কৰা হৈছিল।^[151] ১৯২৪ চনৰ পূৰ্বৰ বহু সংখ্যক কোৰআন নীল নদীত পেলাই ধ্বংস কৰা হৈছিল।^[145]

বিশিষ্ট সমিতিৰ সদস্যসকলৰ ভিতৰত আছিল ইছলামিক পণ্ডিত, মুহাম্মাদ বি. ইজিপ্তৰ জ্যেষ্ঠ কোৰআন পাঠক (শ্বেইখ আল-মাকাৰী) ‘আলী আল-হুছাইনী আল-হাদ্দাদ।^[142] এই যুগত ইজিপ্তত কাম কৰা উল্লেখযোগ্য পশ্চিমীয়া পণ্ডিত/শৈক্ষিকসকলৰ ভিতৰত বাৰ্গষ্ট্ৰেছাৰ আৰু জেফ্ৰিও অন্যতম। পদ্ধতিগত পাৰ্থক্যবোৰ এৰাই চলিলেও জল্পনা-কল্পনাই সহযোগিতাৰ মনোভাৱৰ ইংগিত দিয়ে। বাৰ্গষ্ট্ৰেছাৰ নিশ্চয় এই কামটোৰ ওপৰত আপ্লুত হৈছিল।^[145]

সম্পূৰ্ণতা[সম্পাদনা কৰক]

ইছলামিক উৎস[সম্পাদনা কৰক]

খলিফা উছমানৰ প্ৰামাণিককৰণৰ আগৰ ইছলামিক সূত্ৰ অনুসৰি, তাৰ পিছত ভিন্নতা জ্বলাই দিয়া হৈছিল, কোৰআনত হয় ১১৬টা অধ্যায় (উবায় ইবনে কাবৰ পাণ্ডুলিপি) বা ১১১টা অধ্যায় (ইবনে মাছুদৰ পাণ্ডুলিপি) আছিল।^[152]

ইছলামিক দৃষ্টিভংগী: চুন্নী আৰু ছিয়া[সম্পাদনা কৰক]

বেছিভাগ মুছলমানে বিশ্বাস কৰে যে কোৰআন, যিদৰে আজি উপস্থাপন কৰা হৈছে, সম্পূৰ্ণ আৰু অস্পৃশ্য, যাৰ সমৰ্থন কোৰআনৰ আয়াতত তেওঁলোকৰ বিশ্বাস যেনে "আমি [আল্লাহ] নিঃসন্দেহে সোঁৱৰাই [কোৰআন] পঠিয়াইছো; আৰু আমি নিশ্চিতভাৱে পহৰা দিম।" ইয়াক [দুৰ্নীতিৰ পৰা]"।^[153]

কিন্তু কিছুমান চুন্নী সাহিত্যত এনে বাতৰি পোৱা গৈছে যে আবু বকৰৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা কোৰআন সংগ্ৰহৰ পূৰ্বেই কিছুমান প্ৰকাশ ইতিমধ্যে হেৰাই গৈছিল।^{[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]} এটা প্ৰতিবেদনত উমৰে এবাৰ ব্যভিচাৰৰ শাস্তি হিচাপে শিলগুটিৰে কোৰআনৰ এটা নিৰ্দিষ্ট আয়াতৰ পাঠ বিচাৰিছিল, যিটো তেওঁৰ মনত পৰিল। পিছত তেওঁ আৱিষ্কাৰ কৰিলে যে সেই শ্লোকৰ কোনো লিপি থকা একমাত্ৰ ব্যক্তিজন যমমৰ যুদ্ধত নিহত হৈছিল আৰু ফলস্বৰূপে শ্লোকটো হেৰাই গৈছিল। কিছুমান চাহাবাসকলে সেই একেটা আয়াতকে মনত পেলাইছিল, এজন ব্যক্তি আছিল মুহাম্মাদৰ কনিষ্ঠ পত্নী আইছা। তাই কৈছিল যে তাইৰ বিচনাৰ তলত শিলগুটিৰে আঘাত কৰা আয়াতকে ধৰি দুটা আয়াত থকা এখন চাদৰ আৰু মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ পিছত এটা ঘৰচীয়া জন্তুৱে কোঠাটোত সোমাই চাদৰখন খাইছিল।^[41] হাদিছ সাহিত্যৰ বিশেষজ্ঞসকলে এই হাদিছক নাকচ কৰিছে, কিয়নো সংক্ৰমণৰ সকলো পথতে হয় উৎস প্ৰকাশৰ ক্ষেত্ৰত অসৎতাৰ অভিযোগত অভিযুক্ত ৰাবী থাকে নহয় কেৱল প্ৰতিবেদনৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠ সংস্কৰণৰ সৈতে সংঘাতত লিপ্ত হয়, যিবোৰ সকলোৰে সংক্ৰমণৰ প্ৰামাণিক পথ আছে কিন্তু কাগজখনৰ বিষয়ে অংশটো বাদ দিয়া হয় খাই থকা হৈছে।^[154]^[155]

কিছুমান ছিয়া পণ্ডিতে কয় যে আলীৰ পূৰ্বপুৰুষসকলে মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ পিছত আলীৰ খলিফা হোৱাৰ অধিকাৰৰ সকলো উল্লেখ ইচ্ছাকৃতভাৱে বাদ দিছিল। কিছুমান ছিয়াই উছমানিক পাণ্ডুলিপিৰ অখণ্ডতাক লৈ প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰি কয় যে মুহাম্মাদৰ পৰিয়ালৰ গুণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা দুখন ছূৰা "আল-নুৰেইন" (দুটা পোহৰ) আৰু "আল-ৱালায়াহ" (ৰক্ষকত্ব) আঁতৰোৱা হৈছে।^[156]^:89–90

আল-খোয়েই এই বিষয়টোক সম্বোধন কৰি কোৰআনৰ সত্যতা আৰু সম্পূৰ্ণতাৰ বাবে যুক্তি আগবঢ়ায় এই ভিত্তিত যে ইয়াক মুহাম্মাদৰ জীৱনকালত সংকলিত কৰা হৈছিল। তেওঁৰ যুক্তি হাদিছৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আৰু মুহাম্মাদৰ জীৱন আৰু তাৰ পিছৰ পৰিস্থিতিৰ সমালোচনাত্মক বিশ্লেষণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠিছে। তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে আবু বকৰ, উমৰ আৰু উছমানে কোৰআন সংগ্ৰহ কৰাটো খিলাফতৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ পিছত উল্লেখযোগ্যভাৱে সংঘটিত হৈছিল আৰু সেয়েহে আলীৰ শাসনৰ কথা উল্লেখ কৰা হ’লে মুছলমানসকলে কোনোবা এজনক নিযুক্তি দিবলৈ গোট খোৱাৰ প্ৰয়োজন নাথাকিলহেঁতেন। খিলাফতৰ আৰম্ভণিতে বা আলী খলিফা হোৱাৰ পিছত কোনো চাহাবায়ে এই কল্পিত পৰিৱৰ্তনৰ কথা উল্লেখ নকৰাটো এই পৰিৱৰ্তন নহ’ল বুলি প্ৰমাণ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।^[157]

আল-খোয়েই এই কথাও কৈছে যে উছমান খলিফা হোৱাৰ সময়লৈকে ইছলাম ইমানেই বিয়পি পৰিছিল যে কোৰআনৰ পৰা কোনো বস্তু আঁতৰোৱাটো কোনোৱে অসম্ভৱ হৈ পৰিছিল। উছমানে পাঠটো সলনি কৰিব পাৰিলেহেঁতেন কিন্তু কোৰআন মুখস্থ কৰা সকলোকে তেওঁৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগত যাবলৈ পতিয়ন নিয়াব নোৱাৰিলেহেঁতেন।^[158] এনে যিকোনো পৰিৱৰ্তনৰ কথাও উছমানৰ ৰাজনৈতিক বিৰোধী আৰু হত্যাকাৰীয়ে উল্লেখ কৰিলেহেঁতেন তথাপিও কোনোৱেই তেওঁৰ বিৰুদ্ধে এই অভিযোগ উত্থাপন কৰা নাছিল। শেষত তেওঁ যুক্তি আগবঢ়ায় যে উছমানে যদি কোৰআনক সলনি কৰিলেহেঁতেন তেন্তে উছমানৰ মৃত্যুৰ পিছত আলীয়ে ইয়াক মূল অৱস্থালৈ ঘূৰাই আনিলেহেঁতেন, বিশেষকৈ তেওঁৰ শাসনৰ আয়াতবোৰ আঁতৰাই পেলোৱা হ’লে। বৰঞ্চ আলীক তেওঁৰ ৰাজত্বকালত কোৰআনৰ প্ৰচাৰ কৰা দেখা যায়, যিটোৱে প্ৰমাণ কৰে যে কোনো পৰিৱৰ্তন হোৱা নাছিল।^[157]

পাণ্ডুলিপি[সম্পাদনা কৰক]

২০ শতিকাত ছানা পাণ্ডুলিপি আৱিষ্কাৰ হয়। ইয়াক ৯৫% আস্থাৰে ৫৭৮-৬৬৯ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ৰেডিঅ’কাৰ্বন ডেটিং কৰা হৈছে। পাণ্ডুলিপিখন ওপৰৰ আৰু তলৰ দুয়োটা গ্ৰন্থতে কোৰাণৰ আয়াত থকা এটা পেলিম্পচেষ্ট। ওপৰৰ পাঠটোত মানক কোৰআনৰ দৰেই হুবহু একে আয়াত আৰু ছূৰা আৰু আয়াতৰ ক্ৰম একে।^[159] ছানা পাণ্ডুলিপিৰ তলৰ পাঠত থকা ছূৰাবোৰৰ ক্ৰম মানক কোৰআনৰ ক্ৰমৰ পৰা পৃথক।^[160] ইয়াৰ উপৰিও তলৰ পাঠটোত মানক কোৰআনৰ সমকক্ষ পাঠ্যৰ পৰা বিস্তৃত ভিন্নতা প্ৰদৰ্শন কৰা হৈছে; তেনেদৰে তলৰ পাঠটোৱে একমাত্ৰ জীয়াই থকা প্ৰাচীন কোৰআন পাণ্ডুলিপিখনক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে যি 'উছমানিক পৰম্পৰাৰ সৈতে মিল নাথাকে। এই ভিন্নতাসমূহৰ অধিকাংশই শব্দ আৰু বাক্যাংশ যোগ কৰে, যাতে মানক কোৰআন পঢ়াত গুৰুত্ব বা স্পষ্ট হয়। কিছুমান পণ্ডিতে উছমানৰ মূলসুঁতিৰ পৰম্পৰাৰ বাহিৰত নবীৰ ব্যক্তিগত চাহাবাসকলে ৰখা ‘ছাহাবা সংহিতা’ৰ ভিন্নতাৰ প্ৰতিবেদনত এই তাৰতম্যৰ বাবে সমান্তৰালতা প্ৰস্তাৱ কৰিছে; কিন্তু এই চিঠিপত্ৰবোৰ বহুত সংখ্যালঘু। ফ্ৰান্সোৱা ডেৰ'চে পুৰাতাত্ত্বিক ভিত্তিত হিজৰী প্ৰথম শতিকাৰ দ্বিতীয়াৰ্ধত (সেয়েহে ৬৭২ - ৭২২ খ্ৰীষ্টাব্দ) নিম্ন গ্ৰন্থখনৰ তাৰিখ প্ৰস্তাৱ কৰিছে আৰু ছানা'য়া পেলিম্পচেষ্টৰ চৰিত্ৰৰ সাৰাংশ দাঙি ধৰিছে, "পাণ্ডুলিপি Ṣanʿāʾ I ৰ তলৰ লিপি।" ইবনে মাছুদ আৰু উবায়ীৰ কোৰআন সংহিতাৰ পৰাও পৃথক কোৰআনৰ এটা পাঠ্যৰ সৈতে আনুগত্য প্ৰকাশ কৰা পৰিৱেশত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে।

লগতে চাওক[সম্পাদনা কৰক]

টোকা[সম্পাদনা কৰক]

↑ In contrast to the New Testament, which was transmitted among a persecuted religious community and whose oldest extant versions are in a different language (Greek) than the one Jesus used (Aramaic).
↑ Saadi did not examine the sources of Arab Mhaggraye because none have been found.^[91]

তথ্য সমূহ[সম্পাদনা কৰক]

উদ্ধৃতিসমূহ[সম্পাদনা কৰক]

↑ Birışık, Abdülhamid. "KUR'AN". Türkiye Diyanet VakfıTurkish Foundation of Religion Encyclopedia of Islam. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuran। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 February 2023.
↑ Muslim Information Service of Australia. "Beginning of Revelation". Missionislam.com. http://www.missionislam.com/quran/beginrevelation.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 24 July 2015.
↑ Donner, Fred (2010). Muhammad and the Believers: at the Origins of Islam. প্ৰকাশক London, England: Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 153–154. ISBN 978-0-674-05097-6. https://archive.org/details/muhammadbeliever00donn.
↑ Esposito, John L.. "The Islamic World: Past and Present". Oxford Islamic Studies Online. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t243/e275। আহৰণ কৰা হৈছে: 1 May 2019.
↑ "The Qurʾan - Introduction". Oxford Islamic Studies Online. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/book/islam-9780192831934/islam-9780192831934-miscMatter-6। আহৰণ কৰা হৈছে: 1 May 2019.
↑ F. E. Peters, "The Quest of the Historical Muhammad, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (August 1991), p. 297.
↑ Taher, Abul (2000-08-08). "Querying the Koran" (en ভাষাত). the Guardian. http://www.theguardian.com/education/2000/aug/08/highereducation.theguardian। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-12-06.
↑ Ohlig, Karl-Heinz (2013) (en ভাষাত). Early Islam: A Critical Reconstruction Based on Contemporary Sources. Prometheus Books. ISBN 978-1-61614-825-6. https://books.google.com/books?id=EbVvDwAAQBAJ.
↑ কোৰআন 21:5 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}
↑ কোৰআন 37:36 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}
↑ Leaman, Oliver (2006). The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 540–543. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/540.
↑ Leemhuis, Fred (2006). Jane Dammen MacAuliffe. ed. The Cambridge Companion to the Qur'ān. Cambridge. পৃষ্ঠা. 145–155. ISBN 9780521539340.
↑ Cenap Çakmak, ed (2017). Islam: A Worldwide Encyclopedia. ABC-CLIO. পৃষ্ঠা. 1116–1120. ISBN 9781610692175.
↑ Goldfield, Isaiah (1980). "The Illiterate Prophet (Nabi Ummi): An inquiry into the development of a dogma in Islamic tradition". Islam খণ্ড 57: 58–68.
↑ Reza Aslan (2 December 2008). No God But God: The Origins, Evolution and Future of Islam. Random House. পৃষ্ঠা. 29. ISBN 978-1-4070-0928-5. https://books.google.com/books?id=HP1zoWqpqg4C&pg=PA6.
↑ ^16.0 ^16.1 ^16.2 ^16.3 ^16.4 Esack, Farid (2005). The Qur'an: A User's Guide. প্ৰকাশক Oxford England: Oneworld Publications. ISBN 978-1851683543.
↑ কোৰআন 10:15 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}
↑ Al Faruqi, Lois Ibsen (1987). "The Cantillation of the Qur'an". Asian Music খণ্ড 19 (1): 3–4. doi:10.2307/833761.
↑ Rippin, Andrew (2009). The Blackwell Companion to the Qur'an. প্ৰকাশক Chichester, West Sussex: Blackwell Publishing. পৃষ্ঠা. 165. ISBN 978-1-4051-8820-3.
↑ Rippin, Andrew (2009). The Blackwell Companion to the Qur'an. প্ৰকাশক Chichester, West Sussex: Blackwell Publishing. পৃষ্ঠা. 165–166. ISBN 978-1-4051-8820-3.
↑ Ibn al-Hajjaj, Muslim. "Sahih Muslim, Book 31, #5920". http://www.cmje.org/religious-texts/hadith/muslim/031-smt.php#031.5920.
↑ Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 172. ISBN 0-19-511675-5.
↑ Jones, Alan (2003). "The word made visible: Arabic script and the committing of the Qur'an to writing". In Robinson, Chase F. (en ভাষাত). Texts, documents, and artefacts [electronic resource]: Islamic studies in honour of D.S. Richards. প্ৰকাশক Leiden, Boston: BRILL. পৃষ্ঠা. 1–16. ISBN 9789004128644. https://books.google.com/books?id=axNbLoiLLgMC&pg=PA1.
↑ Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 173. ISBN 0-19-511675-5.
↑ Modarressi, Hossein (1993). "Early Debates on the Integrity of the Qur'an: A Brief Survey". Studia Islamica খণ্ড 77 (77): 8. doi:10.2307/1595789.
↑ "The Biography of Abu Bakr As-Siddeeq". https://archive.org/stream/TheBiographyOfAbuBakrAsSiddeeq/TheBiographyOfAbuBakrAs-siddeeq#page/n505/mode/2up। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.
↑ ^27.0 ^27.1 Usmani, Mohammad Taqi (2000). Abdur Rehman, Rafiq. ed. An approach to the Quranic sciences. প্ৰকাশক Birmingham: Darul Ish'at. পৃষ্ঠা. 191–6.
↑ Sutton, Antoine (2018). Introducing A.E. Housman (1859-1936): Preliminary Studies. Cambridge scholars publisher. পৃষ্ঠা. 47. ISBN 9781527509474. https://books.google.com/books?id=yfhVDwAAQBAJ&q=70+Muslims+who+has+memorized+the+Quran+were+killed+in+the+battle+of+the+yamama&pg=PA47। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2019.
↑ Aḥmad, Āftāb (1984). Islamic Calligraphy: Noon-wal-qalam. পৃষ্ঠা. 26. https://books.google.com/books?id=2vMjAAAAMAAJ&q=70+Hafiz+Muslims+who+has+memorized+the+Quran+were+killed। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2019.
↑ Hasan, Sayyid Siddiq; Nadwi, Abul Hasan Ali (2000). The collection of the Qur'an. প্ৰকাশক Karachi: Qur'anic Arabic Foundation. পৃষ্ঠা. 34–5.
↑ Ganie, Mohammad Hafiz (en ভাষাত). Abu Bakr: The Beloved Of My Beloved. Mohammad Hafiz Ganie. ISBN 9798411225921. https://books.google.com/books?id=mlxcEAAAQBAJ&dq=abu+quhafa&pg=PA13.
↑ "The Biography of Abu Bakr As-Siddeeq". //archive.org/stream/TheBiographyOfAbuBakrAsSiddeeq/TheBiographyOfAbuBakrAs-siddeeq#page/n507/mode/2up। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.
↑ Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, p.83. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.
↑ Cook, The Koran, 2000: p.119
↑ ^35.0 ^35.1 ^35.2 Leaman, Oliver (2006). "Canon". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 136–139. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/136.
↑ Al-Tabari (1989). The History of al-Tabari: The Conquest of Iraq, Southwestern Persia, and Egypt. Gautier H. A. Juynboll (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 2–6. ISBN 0-88706-876-6.
↑ Al-Tabari (1990). The History of al-Tabari: The Crisis of the Early Caliphate. Stephen Humphreys (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 8. ISBN 0-7914-0154-5.
↑ al-Tabari (1990). The History of al-Tabari: The Crisis of the Early Caliphate. R. Humphreys (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 42. ISBN 0-7914-0154-5.
↑ ^39.0 ^39.1 Welch, A. T.; Paret, R.; Pearson, J. D. (1960). "al-Ḳurʾān". In Bosworth, C. E.; van Donzel, E. J.; Heinrichs, W. P.; Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 1. Leiden: Brill Publishers. ISBN 978-90-04-16121-4. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_0543.
↑ Anthony, Sean W.; Bronson, Catherine L. (2016). "Did Ḥafṣah Edit the Qurʾān? A Response with Notes on the Codices of the Prophet's Wives". Journal of the International Qur'anic Studies Association খণ্ড 1: 108–112. doi:10.5913/jiqsa.1.2017.a006. https://www.jstor.org/stable/10.5913/jiqsa.1.2017.a006.
↑ ^41.0 ^41.1 Modarressi 1993.
↑ Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 175. ISBN 0-19-511675-5.
↑ Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 30 – 31.
↑ Esack 2005, পৃষ্ঠা. 89.
↑ Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 14.
↑ Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 17 – 18.
↑ Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 30.
↑ ^48.0 ^48.1 ^48.2 ^48.3 Modarressi 2003, পৃষ্ঠা. 2.
↑ Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 14.
↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 150.
↑ ^51.0 ^51.1 ^51.2 Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 24.
↑ Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 29 – 30.
↑ ^53.0 ^53.1 Amir-Moezzi 1994, পৃষ্ঠা. 89.
↑ Amir-Moezzi 1998.
↑ ^55.0 ^55.1 Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 22, 25 – 26.
↑ Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 16.
↑ Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 23.
↑ Bar-Asher.
↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 172 – 173.
↑ Kohlberg 2009, পৃষ্ঠা. 31 – 32.
↑ Kohlberg 2009, পৃষ্ঠা. 32 – 33.
↑ Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 32.
↑ Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 26.
↑ Amir-Moezzi 1994, পৃষ্ঠা. 88 – 89, 204n455.
↑ Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 25.
↑ Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 29.
↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 77, 81.
↑ ^68.0 ^68.1 Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 36 – 39.
↑ Momen 1985, পৃষ্ঠা. 74.
↑ Ayoub 1988, পৃষ্ঠা. 191.
↑ Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 29.
↑ ^72.0 ^72.1 Andrew Rippin (2009). "Qur'an". Oxford Bibliographies. Oxford: Oxford University Press. How the Qurʾan came into being and why it looks the way it does has proven to be a continual focus of attention for scholarship. Most accounts accept the basic framework of the Muslim memory, with the role of Muhammad as the recipient of revelation and the role subsequent caliphs in bringing the text together clearly separated. Some scholarship has wanted to challenge the originality and source of the text itself, tracing it to other religious communities (especially Christian: Lüling 2003; Luxenberg 2007). Others have tried to refine the Muslim accounts of revelation and collection.
↑ Holland, In the Shadow of the Sword, 2012: p.45
↑ Cilliot, Claude "Muhammad, le Curan et les `Contraites de l'Histoire`" in Wild, Stefan (editor): The Qur'an as Text (Leiden, 1966), p.4
↑ ^75.0 ^75.1 Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.420
↑ Crone, Patricia (1987). Meccan Trade and the Rise of Islam. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 223.
↑ Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.422-6
↑ Fred Donner (2008). Gabriel Said Reynolds. ed. The Qur'an in Recent Scholarship. The Quran in its historical context. Routledge. পৃষ্ঠা. 29.
↑ Patricia Crone, Michael Cook, and Gerd R. Puin as quoted in Toby Lester (January 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic Monthly. https://www.theatlantic.com/doc/199901/koran.
↑ van Putten, M. (2019). "The 'Grace of God' as evidence for a written Uthmanic archetype: the importance of shared orthographic idiosyncrasies". Bulletin of the School of Oriental and African Studies খণ্ড 82 (2): 271–288. doi:10.1017/S0041977X19000338.
↑ ^81.0 ^81.1 van Putten, Marijn (January 24, 2020). "Apparently some are still under the impression that the Birmingham Fragment (Mingana 1572a + Arabe 328c) is pre-Uthmanic copy of the Quran". TwitterTwitter.com. https://twitter.com/PhDniX/status/1220812853495640066। আহৰণ কৰা হৈছে: August 24, 2021.
↑ LESTER, TOBY (January 1999). "What Is the Koran?". Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/। আহৰণ কৰা হৈছে: 8 April 2019.
↑ Cook, The Koran, 2000: p.138
↑ Rose, Christopher (4 November 2015). "Episode 75: The Birmingham Qur'ān". 15 minute history. https://15minutehistory.org/2015/11/04/episode-75-the-birmingham-quran/। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 September 2019.
↑ Cook, The Koran, 2000: p.140
↑ ^86.0 ^86.1 ^86.2 ^86.3 ^86.4 Saadi, "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources", 2008: p.219-220
↑ ^87.0 ^87.1 Holland, In the Shadow of the Sword, 2012: p.41
↑ Crossroads to Islam: The Origins of the Arab Religion and the Arab State, by Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Prometheus Books, 2003, part 2
↑ Reynolds, "Quranic studies and its controversies", 2008: p.14
↑ Cook, Michael (1983). Muhammad. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 67–8. ISBN 0192876058.
↑ ^91.0 ^91.1 Saadi, "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources", 2008: p.217-18
↑ ^92.0 ^92.1 ^92.2 ^92.3 ^92.4 Crone, Patricia. "What do we actually know about Mohammed?". OpenDemocracy.net. https://www.opendemocracy.net/en/mohammed_3866jsp/.
↑ Cook, Michael. "How and why Muhammad made a difference". faithangle.org. https://faithangle.org/session/muhammad-made-difference/.
↑ El-Badawi, Emran (17 December 2013). "Challenges posed by the Quranic text". The Qur'an and the Aramaic Gospel Traditions. Routledge. ISBN 9781317929321. https://books.google.com/books?id=EM9iAgAAQBAJ&q=%22to+an+Arabian+context+of+early+believers+preceding%22&pg=PT31। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 March 2019.
↑ "Emran El-Badawi | Faculty | MCL". https://uh.edu/class/mcl/faculty/el-badawi_e/index.php.
↑ Lumbard, Joseph. "New Light on the History of the Quranic Text?". HuffPost. http://www.huffingtonpost.com/joseph-e-b-lumbard/new-light-on-the-history-_b_7864930.html.
↑ "New Light on the History of the Quranic Text?" (en ভাষাত). HuffPost. 2015-07-24. https://www.huffpost.com/entry/new-light-on-the-history-_b_7864930। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-12-06.
↑ ^98.0 ^98.1 "Birmingham's ancient Koran history revealed". BBC. 23 December 2015. https://www.bbc.co.uk/news/business-35151643। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 February 2016.
↑ ^99.0 ^99.1 Whelan, Estelle (1998). "Forgotten Witness: Evidence For The Early Codification Of The Qur'an". Journal of the American Oriental Society খণ্ড 118: 1–14. doi:10.2307/606294. https://www.islamic-awareness.org/history/islam/dome_of_the_rock/estwitness.
↑ "1591026342 : 9781591026341:Hidden Origins of Islam". http://www.gazellebookservices.co.uk/ISBN/1591026342.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 June 2009.
↑ Patricia Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam, pp. 203-30, where she argues that much of the classical Muslim understanding of the Koran rests on the work of storytellers and that this work is of very dubious historical value. These storytellers contributed to the tradition on the rise of Islam, and this is evident in the steady growth of information: "If one storyteller should happen to mention a raid, the next storyteller would know the date of this raid, while the third would know everything that an audience might wish to hear about it." 53 Then, comparing the accounts of the raid of Kharrar by Ibn Ishaq and al-Waqidi, Crone shows that al-Waqidi, influenced by and in the manner of the storytellers, "will always give precise dates, locations, names, where Ibn Ishaq has none, accounts of what triggered the expedition, miscellaneous information to lend color to the event, as well as reasons why, as was usually the case, no fighting took place."
↑ Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, Donner, Darwin Press, 1998, p. 60, আই.এচ.বি.এন. 0-87850-127-4.
↑ Lester, Toby (January 1999). "What Is the Quran?". The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/.
↑ Press Office, University of Birmingham (22 July 2015). "Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world". University of Birmingham Press Office (Birmingham, England). https://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2015/07/quran-manuscript-22-07-15.aspx.
↑ ^105.0 ^105.1 Donner, Fred Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, Darwin Press, 1998
↑ Lester, Toby (1 January 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/.
↑ Small, Keith E. (2011). Textual Criticism and Qur’ān Manuscripts. Lexington Books. আই.এচ.বি.এন. 9780739142912. p. 178
↑ Introduction to the Qur'an 2nd Edition, Richard Bell, W. Montgomery Watt, Edinburgh University Press, 1970, আই.এচ.বি.এন. 0-7486-0597-5, আই.এচ.বি.এন. 978-0-7486-0597-2 p. 66.
↑ Bulliet 2015, পৃষ্ঠা. 111.
↑ Hughes 2013, পৃষ্ঠা. 85.
↑ Leirvik 2010, pp. 33-34.
↑ ^112.0 ^112.1 Leirvik 2010, pp. 33–34.
↑ Leirvik 2010, p. 33.
↑ Samuel A. Berman, Midrash Tanhuma-Yelammedenu (KTAV Publishing house, 1996) 31-32
↑ Gerald Friedlander, Pirḳe de-R. Eliezer, (The Bloch Publishing Company, 1916) 156
↑ উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide2 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
↑ F. E. Peters, The Quest of the Historical Muhammad, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (Aug.,1991), p. 293
↑ Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, p.197. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.
↑ ^119.0 ^119.1 ^119.2 উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; Al-Quran2 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
↑ Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, pp.199-201. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.
↑ Harvey, Ramon (2017). "The Legal Epistemology of Qur'anic Variants: The Readings of Ibn Masʿūd in Kufan fiqh and the Ḥanafī madhhab". Journal of Qur'anic Studies খণ্ড 9 (1): 72–101. doi:10.3366/jqs.2017.0268. https://ramonharvey.files.wordpress.com/2019/06/readings-of-ibn-masud-ramon-harvey.pdf.
↑ Anthony, Sean (2019). "Two 'Lost' Sūras of the Qurʾān: Sūrat al-Khalʿ and Sūrat al-Ḥafd between Textual and Ritual Canon (1st -3rd/7th -9th Centuries) [Pre-Print Version"]. Jerusalem Studies in Arabic and Islam খণ্ড 46: 73–79. https://www.academia.edu/40869286.
↑ Sadeghi, Behnam; Goudarzi, Mohsen (2012). "Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān". Der Islam (Berlin: De Gruyter) খণ্ড 87 (1–2): 24. doi:10.1515/islam-2011-0025. http://pl.scribd.com/doc/110978941/Sanaa-1-and-the-Origins-of-the-Qur-An.
↑ Ahmad von Denffer. "An Introduction to the Sciences of the Qur'an". Islamicbulletin.org. http://www.islamicbulletin.org/free_downloads/quran/ul_umal_quran.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.
↑ Introduction to the Qur'an, Richard Bell, W. Montgomery Watt, Edinburgh University Press, 1995, আই.এচ.বি.এন. 978-0748605972, p. 51.
↑ ^126.0 ^126.1 ^126.2 ^126.3 ^126.4 ^126.5 ^126.6 ^126.7 Leaman, Oliver (2006). "Manuscript and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 384–389. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/384.
↑ ^127.0 ^127.1 উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide3 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
↑ Leaman, Oliver (2006). "Calligraphy and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 131. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/131.
↑ Alan George (2007). "Geometry of early Qur'anic Manuscripts". Journal of Qur'anic Studies (Edinburgh University Press) খণ্ড 9 (1): 78–110. doi:10.3366/jqs.2007.9.1.78.
↑ ^130.0 ^130.1 Leaman, Oliver (2006). "Calligraphy and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 130–131. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/130.
↑ উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; Al-Quran3 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
↑ "11th Century Qur'an in Eastern Kufic". 1000. https://www.wdl.org/en/item/8937/.
↑ Yasser Tabbaa (1991). "The transformation of Arabic writing". Ars Orientalis (University of Michigan) খণ্ড 21: 119–148.
↑ "11th Century Qur'an". Archived from the original on 7 June 2007. https://web.archive.org/web/20070607030458/http://www.bl.uk/onlinegallery/sacredtexts/iraqiquran.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.
↑ Böwering, "Recent Research on the Construction of the Quran", 2008: p. 74
↑ Q2:26 Commences with ۞ (1/199) (rubʿ al-ḥizb), an Islamic symbol used as a dividing system is to facilitate the recitation of the Quran.
↑ Stefan Wild, "Reading" The Quran: an Encyclopedia, Routledge
↑
Rippin, Andrew (2006). The Blackwell companion to the Qur'an ([2a reimpr.] সম্পাদনা). Blackwell. ISBN 978140511752-4. https://archive.org/details/blackwellcompani00ripp_0.
- For the history of compilation see Introduction by Tamara Sonn pp. 5–6
↑ Melchert, Christopher (2000). "Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Qur'anic Readings". Studia Islamica (91): 5–22. doi:10.2307/1596266.
↑ Aisha Geissinger, Gender and Muslim Constructions of Exegetical Authority: A Rereading of the Classical Genre of Qurʾān Commentary, pg. 79. Leiden: Brill Publishers, 2015. আই.এচ.বি.এন. 9789004294448
↑ ^141.0 ^141.1 Stefan Wild, "basmallah" The Quran: an Encyclopedia, Routledge
↑ ^142.0 ^142.1 Brockett, Adrian Alan, Studies in two transmissions of the Qur'an
↑ Peter G. Riddell, Early Malay Qur'anic exegical activity, p. 164. Taken from Islam and the Malay-Indonesian World: Transmission and Responses. London: C. Hurst & Co., 2001. আই.এচ.বি.এন. 9781850653363
↑ Albin, Michael W. (2006). "Printing of the Qurʾān". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. IV. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00158.
↑ ^145.0 ^145.1 ^145.2 Reynolds, Gabriel Said, ed (2008). "Introduction: Qur'anic Studies and its Controversies". The Qur'an in its Historical Context. প্ৰকাশক Abingdon, Oxfordshire: Routledge. পৃষ্ঠা. 1–26. doi:10.4324/9780203939604. ISBN 978-0-415-42899-6. https://archive.org/details/quranitshistoric00reyn। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 January 2021.
↑ "Popularity of the recitation of Hafs from 'Aasim. Fatwa No: 118960". Islamweb. 9 March 2009. https://www.islamweb.net/en/fatwa/118960/popularity-of-the-recitation-of-hafs-from-aasim। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 April 2020. (Qatari Ministry of Awqaf and Islamic Affairs)
↑ Mattson, Ingrid (2013). The Story of the Qur'an: Its History and Place in Muslim Life. John Wiley & Sons.. পৃষ্ঠা. 129. ISBN 9780470673492. https://books.google.com/books?id=_-eUnDh_OWgC&q=recitation+of+Hafs+now+became+dominant&pg=PA129। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 April 2020.
↑ Stefan Wild, "Canon" The Quran: an Encyclopedia, Routledge
↑ Graham, William A. (2006). "Basmala". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. I. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00024.
↑ McAuliffe, Jane Dammen (2006). "Preface". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. VI. Leiden: Brill Publishers. ISBN 978-90-04-14764-5.
↑ Böwering, Gerhard (2006). "Chronology and the Qurʾān". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. I. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00034.
↑ As-Suyuti, "Al-Itqan", pp. 152-153; Arthur Jeffery, Materials for the History of the Text of the Qu'ran: The Old Codices. Leiden: E.J. Brill, 1937.
↑ কোৰআন 15:9 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}
↑ Shu'aib al-Arna`ut, Tahqiq Musnad Ahmad bin Hanbal, vol. 6, pg. 269, hadith #26,359. Beirut: Mu`assasah al-Risalah.
↑ Muhammad Taqi Usmani, Takmilat Fath al-Mulhim, vol. 1, pg. 69. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
↑ উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide4 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
↑ ^157.0 ^157.1 Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 150–158. ISBN 0-19-511675-5.
↑ Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 172. ISBN 0-19-511675-5.
↑ Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran", Der Islam, 87 (2012), 26.
↑ Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran", Der Islam, 87 (2012), 23.

গ্ৰন্থতালিকা[সম্পাদনা কৰক]

Aslan, Reza (2 December 2008). No God But God: The Origins, Evolution and Future of Islam. Random House. পৃষ্ঠা. 29. ISBN 978-1-4070-0928-5. https://books.google.com/books?id=HP1zoWqpqg4C&pg=PA6.
Bulliet, Richard W. (2015). "Islamo-Christian Civilization". In Blidstein, Moshe; Silverstein, Adam J.; Stroumsa, Guy G.. The Oxford Handbook of the Abrahamic Religions. প্ৰকাশক Oxford: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 109–112. doi:10.1093/oxfordhb/9780199697762.013.6. ISBN 978-0-19-969776-2. https://books.google.com/books?id=_B2DCgAAQBAJ&pg=PA109। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 October 2020.
Leemhuis, Fred (2006). MacAuliffe, Jane Dammen. ed. The Cambridge Companion to the Qur'ān. প্ৰকাশক Cambridge: Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 145–155. ISBN 9780521539340.
Cook, Michael (2000). The Koran: A Very Short Introduction. প্ৰকাশক Oxford: Oxford University Press. ISBN 0192853449. https://archive.org/details/koranveryshorti00cook. "The Koran: A Very Short Introduction"
Donner, Fred McGraw (2010). Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam. প্ৰকাশক London: Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 153–154. ISBN 978-0-674-05097-6. https://archive.org/details/muhammadbeliever00donn.
Esposito, John L.. "The Islamic World: Past and Present". Oxford Islamic Studies Online. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t243/e275। আহৰণ কৰা হৈছে: 1 May 2019.
Holland, Tom (2012). In the Shadow of the Sword. প্ৰকাশক New York: Doubleday. ISBN 978-0-385-53135-1. https://books.google.com/books?id=1f_BR2DulRIC&q=in+the+shadow+of+the+sword+holland। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 August 2019.
Hughes, Aaron W. (2013). "The Quran: The Base Narrative". Muslim Identities: An Introduction to Islam. প্ৰকাশক New York: Columbia University Press. পৃষ্ঠা. 67–92. ISBN 978-0-231-53192-4. https://books.google.com/books?id=ZmGrAgAAQBAJ&pg=PA67। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 October 2020.
Behn, Wolfgang H., ed (2013). "The Genesis of the Authorized Redaction of the Koran under the Caliph ʿUthmān". The History of the Qurʾān. Texts and Studies on the Qurʾān. 8. প্ৰকাশক Leiden and Boston: Brill Publishers. পৃষ্ঠা. 251–275. doi:10.1163/9789004228795_017. ISBN 978-90-04-21234-3. ISSN 1567-2808. https://books.google.com/books?id=uKEHNcrPC9cC&pg=PA251। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 January 2021.
Reeves, John C., ed (2004). "Some Explorations of the Intertwining of Bible and Qur‘ān". Bible and Qurʼān: Essays in Scriptural Intertextuality. SBL Symposium. 24. প্ৰকাশক Leiden: Brill Publishers. পৃষ্ঠা. 43–60. ISBN 978-90-04-12726-5. ISSN 1569-3627. https://books.google.com/books?id=WNId86Eu4TEC&pg=PA43। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 January 2021.
Reynolds, Gabriel Said, ed (2008). "Introduction: Qur'anic Studies and its Controversies". The Qur'an in its Historical Context. প্ৰকাশক Abingdon, Oxfordshire: Routledge. পৃষ্ঠা. 1–26. doi:10.4324/9780203939604. ISBN 978-0-415-42899-6. https://archive.org/details/quranitshistoric00reyn.
Reynolds, Gabriel Said, ed (2008). "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources". The Qur'an in its Historical Context. প্ৰকাশক Abingdon, Oxfordshire: Routledge. পৃষ্ঠা. 217–222. doi:10.4324/9780203939604. ISBN 978-0-415-42899-6. https://archive.org/details/quranitshistoric00reyn.
Shoemaker, Stephen J. (2022). Creating the Qur'an: A Historical-Critical Study. University of California Press. ISBN 978-0-520-38903-8. https://books.google.com/books?id=ISBN9780520389038. ^{[সংযোগবিহীন উৎস]}
Marx, Michael; Neuwirth, Angelika; Sinai, Nicolai, eds (2009). "The Qurʾan As Process". The Qurʾān in Context: Historical and Literary Investigations into the Qurʾānic Milieu. Texts and Studies on the Qurʾān. 6. প্ৰকাশক Leiden: Brill Publishers. পৃষ্ঠা. 405–440. doi:10.1163/ej.9789004176881.i-864.104. ISBN 978-90-04-17688-1. ISSN 1567-2808. https://books.google.com/books?id=GcgCErhKGrAC&pg=PA405। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 January 2021.
Lalani, Arzina R. (2006). "'Ali ibn Abi Talib". In Leaman, Oliver. The Qur'an: An encyclopedia. Routledge. pp. 28 – 32. ISBN 9780415326391.
Kohlberg, Etan; Amir-Moezzi, Mohammad Ali, eds (2009). "Information, Doubts and Contradictions in Islamic Sources". Revelation and Falsification. Brill. পৃষ্ঠা. 12 – 23. ISBN 9789004167827. https://archive.org/details/KohlbergMoezziREVELATIONANDFALSIFICATIONTheKitabAlQiratOfAhmadB.MuhammadAlSayyariLeiden2009./mode/2up.
Momen, Moojan (1985). An Introduction to Shi'i Islam. Yale University Press. ISBN 9780853982005.
Kohlberg, Etan; Amir-Moezzi, Mohammad Ali, eds (2009). "Life and Works of al-Sayyārī". Revelation and Falsification. Brill. পৃষ্ঠা. 30 – 37. ISBN 9789004167827. https://archive.org/details/KohlbergMoezziREVELATIONANDFALSIFICATIONTheKitabAlQiratOfAhmadB.MuhammadAlSayyariLeiden2009./mode/2up.
The Divine Guide In Early Shi'ism: The Sources of Esotericism in Islam. State University of New York Press. 1994. ISBN 0791421228. https://archive.org/details/thedivineguideinearlyshiism1/mode/1up.
Rippin, Andrew, ed (1988). "The Speaking Qur'an and the silent Qur'an: A Study of the Principles and Development of Imāmī Shī'ī tafsīr". Approaches to the History of the Interpretation Of The Qur'ān. Clarendon Press. পৃষ্ঠা. 177 – 198. ISBN 0198265468. https://archive.org/details/241186042rippinapproachestothehistoryoftheinterpretationofthequranpdf/page/n93/mode/1up.
Modarressi, Hossein (2003). Tradition and Survival: A Bibliographical Survey of Early Shi'ite Literature. 1. Oneworld. পৃষ্ঠা. 2. ISBN 9781851683314.
Bar-Asher, Meir M. "Shīʿism and the Qurʾān". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. Brill Reference Online.
Amir-Moezzi, Mohammad Ali (1998). "Eschatology iii. Imami Shiʿism". Encyclopaedia Iranica. VIII/6. pp. 575–581.

অধিক পঢ়ক[সম্পাদনা কৰক]

M. M. Azami (2003). The History of the Qur'anic Text from Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments. UK Islamic Academy. ISBN 978-1872531656.
Jane Dammen McAuliffe, ed (2006). The Cambridge Companion to the Quar'an. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-53934-0.
Adam J. Silverstein (2010). Islamic History: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-954572-8.

বাহ্যিক সংযোগসমূহ[সম্পাদনা কৰক]

Dated Muslim Texts From 1-72 AH / 622-691 AD: Documentary Evidence For Early Islam Islamic Awareness
Corpus Coranicum: comprehensive website on early Quran manuscripts by the Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities
Several early Qur'ans: information, zoomable images Archived 15 November 2015 at the Wayback Machine British Library website

[75] In contrast to the New Testament, which was transmitted among a persecuted religious community and whose oldest extant versions are in a different language (Greek) than the one Jesus used (Aramaic).

[93] Saadi did not examine the sources of Arab Mhaggraye because none have been found.^[91]

[1] Birışık, Abdülhamid. "KUR'AN". Türkiye Diyanet VakfıTurkish Foundation of Religion Encyclopedia of Islam. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuran। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 February 2023.

[WSU-2] Muslim Information Service of Australia. "Beginning of Revelation". Missionislam.com. http://www.missionislam.com/quran/beginrevelation.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 24 July 2015.

[3] Donner, Fred (2010). Muhammad and the Believers: at the Origins of Islam. প্ৰকাশক London, England: Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 153–154. ISBN 978-0-674-05097-6. https://archive.org/details/muhammadbeliever00donn.

[4] Esposito, John L.. "The Islamic World: Past and Present". Oxford Islamic Studies Online. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t243/e275। আহৰণ কৰা হৈছে: 1 May 2019.

[5] "The Qurʾan - Introduction". Oxford Islamic Studies Online. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/book/islam-9780192831934/islam-9780192831934-miscMatter-6। আহৰণ কৰা হৈছে: 1 May 2019.

[6] F. E. Peters, "The Quest of the Historical Muhammad, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (August 1991), p. 297.

[7] Taher, Abul (2000-08-08). "Querying the Koran" (en ভাষাত). the Guardian. http://www.theguardian.com/education/2000/aug/08/highereducation.theguardian। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-12-06.

[8] Ohlig, Karl-Heinz (2013) (en ভাষাত). Early Islam: A Critical Reconstruction Based on Contemporary Sources. Prometheus Books. ISBN 978-1-61614-825-6. https://books.google.com/books?id=EbVvDwAAQBAJ.

[9] কোৰআন 21:5 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}

[10] কোৰআন 37:36 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}

[11] Leaman, Oliver (2006). The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 540–543. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/540.

[12] Leemhuis, Fred (2006). Jane Dammen MacAuliffe. ed. The Cambridge Companion to the Qur'ān. Cambridge. পৃষ্ঠা. 145–155. ISBN 9780521539340.

[13] Cenap Çakmak, ed (2017). Islam: A Worldwide Encyclopedia. ABC-CLIO. পৃষ্ঠা. 1116–1120. ISBN 9781610692175.

[14] Goldfield, Isaiah (1980). "The Illiterate Prophet (Nabi Ummi): An inquiry into the development of a dogma in Islamic tradition". Islam খণ্ড 57: 58–68.

[15] Reza Aslan (2 December 2008). No God But God: The Origins, Evolution and Future of Islam. Random House. পৃষ্ঠা. 29. ISBN 978-1-4070-0928-5. https://books.google.com/books?id=HP1zoWqpqg4C&pg=PA6.

[The_Quran:_A_User's_Guide-16] 16.0 ^16.1 ^16.2 ^16.3 ^16.4 Esack, Farid (2005). The Qur'an: A User's Guide. প্ৰকাশক Oxford England: Oneworld Publications. ISBN 978-1851683543.

[17] কোৰআন 10:15 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}

[18] Al Faruqi, Lois Ibsen (1987). "The Cantillation of the Qur'an". Asian Music খণ্ড 19 (1): 3–4. doi:10.2307/833761.

[19] Rippin, Andrew (2009). The Blackwell Companion to the Qur'an. প্ৰকাশক Chichester, West Sussex: Blackwell Publishing. পৃষ্ঠা. 165. ISBN 978-1-4051-8820-3.

[20] Rippin, Andrew (2009). The Blackwell Companion to the Qur'an. প্ৰকাশক Chichester, West Sussex: Blackwell Publishing. পৃষ্ঠা. 165–166. ISBN 978-1-4051-8820-3.

[21] Ibn al-Hajjaj, Muslim. "Sahih Muslim, Book 31, #5920". http://www.cmje.org/religious-texts/hadith/muslim/031-smt.php#031.5920.

[22] Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 172. ISBN 0-19-511675-5.

[23] Jones, Alan (2003). "The word made visible: Arabic script and the committing of the Qur'an to writing". In Robinson, Chase F. (en ভাষাত). Texts, documents, and artefacts [electronic resource]: Islamic studies in honour of D.S. Richards. প্ৰকাশক Leiden, Boston: BRILL. পৃষ্ঠা. 1–16. ISBN 9789004128644. https://books.google.com/books?id=axNbLoiLLgMC&pg=PA1.

[24] Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 173. ISBN 0-19-511675-5.

[25] Modarressi, Hossein (1993). "Early Debates on the Integrity of the Qur'an: A Brief Survey". Studia Islamica খণ্ড 77 (77): 8. doi:10.2307/1595789.

[26] "The Biography of Abu Bakr As-Siddeeq". https://archive.org/stream/TheBiographyOfAbuBakrAsSiddeeq/TheBiographyOfAbuBakrAs-siddeeq#page/n505/mode/2up। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.

[Usmani1-27] 27.0 ^27.1 Usmani, Mohammad Taqi (2000). Abdur Rehman, Rafiq. ed. An approach to the Quranic sciences. প্ৰকাশক Birmingham: Darul Ish'at. পৃষ্ঠা. 191–6.

[28] Sutton, Antoine (2018). Introducing A.E. Housman (1859-1936): Preliminary Studies. Cambridge scholars publisher. পৃষ্ঠা. 47. ISBN 9781527509474. https://books.google.com/books?id=yfhVDwAAQBAJ&q=70+Muslims+who+has+memorized+the+Quran+were+killed+in+the+battle+of+the+yamama&pg=PA47। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2019.

[29] Aḥmad, Āftāb (1984). Islamic Calligraphy: Noon-wal-qalam. পৃষ্ঠা. 26. https://books.google.com/books?id=2vMjAAAAMAAJ&q=70+Hafiz+Muslims+who+has+memorized+the+Quran+were+killed। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2019.

[collection-30] Hasan, Sayyid Siddiq; Nadwi, Abul Hasan Ali (2000). The collection of the Qur'an. প্ৰকাশক Karachi: Qur'anic Arabic Foundation. পৃষ্ঠা. 34–5.

[31] Ganie, Mohammad Hafiz (en ভাষাত). Abu Bakr: The Beloved Of My Beloved. Mohammad Hafiz Ganie. ISBN 9798411225921. https://books.google.com/books?id=mlxcEAAAQBAJ&dq=abu+quhafa&pg=PA13.

[32] "The Biography of Abu Bakr As-Siddeeq". //archive.org/stream/TheBiographyOfAbuBakrAsSiddeeq/TheBiographyOfAbuBakrAs-siddeeq#page/n507/mode/2up। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.

[Al-A'zami1-33] Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, p.83. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.

[MCKaVSI2000:119-34] Cook, The Koran, 2000: p.119

[Leaman_2006_136–139-35] 35.0 ^35.1 ^35.2 Leaman, Oliver (2006). "Canon". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 136–139. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/136.

[36] Al-Tabari (1989). The History of al-Tabari: The Conquest of Iraq, Southwestern Persia, and Egypt. Gautier H. A. Juynboll (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 2–6. ISBN 0-88706-876-6.

[37] Al-Tabari (1990). The History of al-Tabari: The Crisis of the Early Caliphate. Stephen Humphreys (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 8. ISBN 0-7914-0154-5.

[38] -Tabari (1990). The History of al-Tabari: The Crisis of the Early Caliphate. R. Humphreys (trans.). প্ৰকাশক Albany, NY: State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 42. ISBN 0-7914-0154-5.

[Al-Quran-39] 39.0 ^39.1 Welch, A. T.; Paret, R.; Pearson, J. D. (1960). "al-Ḳurʾān". In Bosworth, C. E.; van Donzel, E. J.; Heinrichs, W. P.; Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 1. Leiden: Brill Publishers. ISBN 978-90-04-16121-4. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_0543.

[40] Anthony, Sean W.; Bronson, Catherine L. (2016). "Did Ḥafṣah Edit the Qurʾān? A Response with Notes on the Codices of the Prophet's Wives". Journal of the International Qur'anic Studies Association খণ্ড 1: 108–112. doi:10.5913/jiqsa.1.2017.a006. https://www.jstor.org/stable/10.5913/jiqsa.1.2017.a006.

[FOOTNOTEModarressi1993-41] 41.0 ^41.1 Modarressi 1993.

[42] Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 175. ISBN 0-19-511675-5.

[FOOTNOTELalani200630&nbsp;&ndash;_31-43] Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 30 – 31.

[FOOTNOTEEsack200589-44] Esack 2005, পৃষ্ঠা. 89.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200914-45] Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 14.

[FOOTNOTEModarressi199317&nbsp;&ndash;_18-46] Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 17 – 18.

[FOOTNOTELalani200630-47] Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 30.

[FOOTNOTEModarressi20032-48] 48.0 ^48.1 ^48.2 ^48.3 Modarressi 2003, পৃষ্ঠা. 2.

[FOOTNOTEModarressi199314-49] Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 14.

[FOOTNOTEMomen1985150-50] Momen 1985, পৃষ্ঠা. 150.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200924-51] 51.0 ^51.1 ^51.2 Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 24.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200929&nbsp;&ndash;_30-52] Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 29 – 30.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi199489-53] 53.0 ^53.1 Amir-Moezzi 1994, পৃষ্ঠা. 89.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi1998-54] Amir-Moezzi 1998.

[FOOTNOTEModarressi199322,_25&nbsp;&ndash;_26-55] 55.0 ^55.1 Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 22, 25 – 26.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200916-56] Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 16.

[FOOTNOTEModarressi199323-57] Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 23.

[FOOTNOTEBar-Asher-58] Bar-Asher.

[FOOTNOTEMomen1985172&nbsp;&ndash;_173-59] Momen 1985, পৃষ্ঠা. 172 – 173.

[FOOTNOTEKohlberg200931&nbsp;&ndash;_32-60] Kohlberg 2009, পৃষ্ঠা. 31 – 32.

[FOOTNOTEKohlberg200932&nbsp;&ndash;_33-61] Kohlberg 2009, পৃষ্ঠা. 32 – 33.

[FOOTNOTEModarressi199332-62] Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 32.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200926-63] Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 26.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi199488&nbsp;&ndash;_89,_204n455-64] Amir-Moezzi 1994, পৃষ্ঠা. 88 – 89, 204n455.

[FOOTNOTEAmir-Moezzi200925-65] Amir-Moezzi 2009, পৃষ্ঠা. 25.

[FOOTNOTELalani200629-66] Lalani 2006, পৃষ্ঠা. 29.

[FOOTNOTEMomen198577,_81-67] Momen 1985, পৃষ্ঠা. 77, 81.

[FOOTNOTEModarressi199336&nbsp;&ndash;_39-68] 68.0 ^68.1 Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 36 – 39.

[FOOTNOTEMomen198574-69] Momen 1985, পৃষ্ঠা. 74.

[FOOTNOTEAyoub1988191-70] Ayoub 1988, পৃষ্ঠা. 191.

[FOOTNOTEModarressi199329-71] Modarressi 1993, পৃষ্ঠা. 29.

[OB-72] 72.0 ^72.1 Andrew Rippin (2009). "Qur'an". Oxford Bibliographies. Oxford: Oxford University Press. How the Qurʾan came into being and why it looks the way it does has proven to be a continual focus of attention for scholarship. Most accounts accept the basic framework of the Muslim memory, with the role of Muhammad as the recipient of revelation and the role subsequent caliphs in bringing the text together clearly separated. Some scholarship has wanted to challenge the originality and source of the text itself, tracing it to other religious communities (especially Christian: Lüling 2003; Luxenberg 2007). Others have tried to refine the Muslim accounts of revelation and collection.

[THItSotS2012:45-73] Holland, In the Shadow of the Sword, 2012: p.45

[Gilliot_p_4-74] Cilliot, Claude "Muhammad, le Curan et les `Contraites de l'Histoire`" in Wild, Stefan (editor): The Qur'an as Text (Leiden, 1966), p.4

[YDNJKMQtIS2000:420-76] 75.0 ^75.1 Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.420

[Crone-1987-223-77] Crone, Patricia (1987). Meccan Trade and the Rise of Islam. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 223.

[YDNJKMQtIS2000:422-6-78] Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.422-6

[79] Fred Donner (2008). Gabriel Said Reynolds. ed. The Qur'an in Recent Scholarship. The Quran in its historical context. Routledge. পৃষ্ঠা. 29.

[Hagarism-80] Patricia Crone, Michael Cook, and Gerd R. Puin as quoted in Toby Lester (January 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic Monthly. https://www.theatlantic.com/doc/199901/koran.

[81] van Putten, M. (2019). "The 'Grace of God' as evidence for a written Uthmanic archetype: the importance of shared orthographic idiosyncrasies". Bulletin of the School of Oriental and African Studies খণ্ড 82 (2): 271–288. doi:10.1017/S0041977X19000338.

[van_Putten-82] 81.0 ^81.1 van Putten, Marijn (January 24, 2020). "Apparently some are still under the impression that the Birmingham Fragment (Mingana 1572a + Arabe 328c) is pre-Uthmanic copy of the Quran". TwitterTwitter.com. https://twitter.com/PhDniX/status/1220812853495640066। আহৰণ কৰা হৈছে: August 24, 2021.

[what-atlantic-1999-83] LESTER, TOBY (January 1999). "What Is the Koran?". Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/। আহৰণ কৰা হৈছে: 8 April 2019.

[MCKaVSI2000:138-84] Cook, The Koran, 2000: p.138

[Rose-75-85] Rose, Christopher (4 November 2015). "Episode 75: The Birmingham Qur'ān". 15 minute history. https://15minutehistory.org/2015/11/04/episode-75-the-birmingham-quran/। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 September 2019.

[MCKaVSI2000:140-86] Cook, The Koran, 2000: p.140

[AMSNIit7CSS2008:219-20-87] 86.0 ^86.1 ^86.2 ^86.3 ^86.4 Saadi, "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources", 2008: p.219-220

[THItSotS2012:41-88] 87.0 ^87.1 Holland, In the Shadow of the Sword, 2012: p.41

[89] Crossroads to Islam: The Origins of the Arab Religion and the Arab State, by Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Prometheus Books, 2003, part 2

[GSRQSaIC2008:14-90] Reynolds, "Quranic studies and its controversies", 2008: p.14

[Cook-1983-67-91] Cook, Michael (1983). Muhammad. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 67–8. ISBN 0192876058.

[AMSNIit7CSS2008:217-18-92] 91.0 ^91.1 Saadi, "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources", 2008: p.217-18

[What_do_we_actually_know_about_Mohammed-94] 92.0 ^92.1 ^92.2 ^92.3 ^92.4 Crone, Patricia. "What do we actually know about Mohammed?". OpenDemocracy.net. https://www.opendemocracy.net/en/mohammed_3866jsp/.

[How_Muhammad_made_a_difference-95] Cook, Michael. "How and why Muhammad made a difference". faithangle.org. https://faithangle.org/session/muhammad-made-difference/.

[96] El-Badawi, Emran (17 December 2013). "Challenges posed by the Quranic text". The Qur'an and the Aramaic Gospel Traditions. Routledge. ISBN 9781317929321. https://books.google.com/books?id=EM9iAgAAQBAJ&q=%22to+an+Arabian+context+of+early+believers+preceding%22&pg=PT31। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 March 2019.

[97] "Emran El-Badawi | Faculty | MCL". https://uh.edu/class/mcl/faculty/el-badawi_e/index.php.

[Joseph_E._B._Lumbard-98] Lumbard, Joseph. "New Light on the History of the Quranic Text?". HuffPost. http://www.huffingtonpost.com/joseph-e-b-lumbard/new-light-on-the-history-_b_7864930.html.

[99] "New Light on the History of the Quranic Text?" (en ভাষাত). HuffPost. 2015-07-24. https://www.huffpost.com/entry/new-light-on-the-history-_b_7864930। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-12-06.

[:1-100] 98.0 ^98.1 "Birmingham's ancient Koran history revealed". BBC. 23 December 2015. https://www.bbc.co.uk/news/business-35151643। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 February 2016.

[:0-101] 99.0 ^99.1 Whelan, Estelle (1998). "Forgotten Witness: Evidence For The Early Codification Of The Qur'an". Journal of the American Oriental Society খণ্ড 118: 1–14. doi:10.2307/606294. https://www.islamic-awareness.org/history/islam/dome_of_the_rock/estwitness.

[gazellebookservices.co.uk-102] "1591026342 : 9781591026341:Hidden Origins of Islam". http://www.gazellebookservices.co.uk/ISBN/1591026342.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 June 2009.

[103] Patricia Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam, pp. 203-30, where she argues that much of the classical Muslim understanding of the Koran rests on the work of storytellers and that this work is of very dubious historical value. These storytellers contributed to the tradition on the rise of Islam, and this is evident in the steady growth of information: "If one storyteller should happen to mention a raid, the next storyteller would know the date of this raid, while the third would know everything that an audience might wish to hear about it." 53 Then, comparing the accounts of the raid of Kharrar by Ibn Ishaq and al-Waqidi, Crone shows that al-Waqidi, influenced by and in the manner of the storytellers, "will always give precise dates, locations, names, where Ibn Ishaq has none, accounts of what triggered the expedition, miscellaneous information to lend color to the event, as well as reasons why, as was usually the case, no fighting took place."

[104] Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, Donner, Darwin Press, 1998, p. 60, আই.এচ.বি.এন. 0-87850-127-4.

[105] Lester, Toby (January 1999). "What Is the Quran?". The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/.

[106] Press Office, University of Birmingham (22 July 2015). "Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world". University of Birmingham Press Office (Birmingham, England). https://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2015/07/quran-manuscript-22-07-15.aspx.

[Donner_1998-107] 105.0 ^105.1 Donner, Fred Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, Darwin Press, 1998

[108] Lester, Toby (1 January 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1999/01/what-is-the-koran/304024/.

[109] Small, Keith E. (2011). Textual Criticism and Qur’ān Manuscripts. Lexington Books. আই.এচ.বি.এন. 9780739142912. p. 178

[110] Introduction to the Qur'an 2nd Edition, Richard Bell, W. Montgomery Watt, Edinburgh University Press, 1970, আই.এচ.বি.এন. 0-7486-0597-5, আই.এচ.বি.এন. 978-0-7486-0597-2 p. 66.

[FOOTNOTEBulliet2015111-111] Bulliet 2015, পৃষ্ঠা. 111.

[FOOTNOTEHughes201385-112] Hughes 2013, পৃষ্ঠা. 85.

[113] Leirvik 2010, pp. 33-34.

[Leirvik_2010,_pp._33–34-114] 112.0 ^112.1 Leirvik 2010, pp. 33–34.

[115] Leirvik 2010, p. 33.

[116] Samuel A. Berman, Midrash Tanhuma-Yelammedenu (KTAV Publishing house, 1996) 31-32

[117] Gerald Friedlander, Pirḳe de-R. Eliezer, (The Bloch Publishing Company, 1916) 156

[The_Quran:_A_User's_Guide2-118] উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide2 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই

[119] F. E. Peters, The Quest of the Historical Muhammad, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (Aug.,1991), p. 293

[Al-A'zami5-120] Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, p.197. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.

[Al-Quran2-121] 119.0 ^119.1 ^119.2 উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; Al-Quran2 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই

[Al-A'zami6-122] Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, pp.199-201. UK Islamic Academy. আই.এচ.বি.এন. 978-1872531656.

[123] Harvey, Ramon (2017). "The Legal Epistemology of Qur'anic Variants: The Readings of Ibn Masʿūd in Kufan fiqh and the Ḥanafī madhhab". Journal of Qur'anic Studies খণ্ড 9 (1): 72–101. doi:10.3366/jqs.2017.0268. https://ramonharvey.files.wordpress.com/2019/06/readings-of-ibn-masud-ramon-harvey.pdf.

[124] Anthony, Sean (2019). "Two 'Lost' Sūras of the Qurʾān: Sūrat al-Khalʿ and Sūrat al-Ḥafd between Textual and Ritual Canon (1st -3rd/7th -9th Centuries) [Pre-Print Version"]. Jerusalem Studies in Arabic and Islam খণ্ড 46: 73–79. https://www.academia.edu/40869286.

[125] Sadeghi, Behnam; Goudarzi, Mohsen (2012). "Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān". Der Islam (Berlin: De Gruyter) খণ্ড 87 (1–2): 24. doi:10.1515/islam-2011-0025. http://pl.scribd.com/doc/110978941/Sanaa-1-and-the-Origins-of-the-Qur-An.

[126] Ahmad von Denffer. "An Introduction to the Sciences of the Qur'an". Islamicbulletin.org. http://www.islamicbulletin.org/free_downloads/quran/ul_umal_quran.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.

[127] Introduction to the Qur'an, Richard Bell, W. Montgomery Watt, Edinburgh University Press, 1995, আই.এচ.বি.এন. 978-0748605972, p. 51.

[Leaman_2006_384–389-128] 126.0 ^126.1 ^126.2 ^126.3 ^126.4 ^126.5 ^126.6 ^126.7 Leaman, Oliver (2006). "Manuscript and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 384–389. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/384.

[The_Quran:_A_User's_Guide3-129] 127.0 ^127.1 উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide3 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই

[130] Leaman, Oliver (2006). "Calligraphy and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 131. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/131.

[131] Alan George (2007). "Geometry of early Qur'anic Manuscripts". Journal of Qur'anic Studies (Edinburgh University Press) খণ্ড 9 (1): 78–110. doi:10.3366/jqs.2007.9.1.78.

[Leaman_2006_130–131-132] 130.0 ^130.1 Leaman, Oliver (2006). "Calligraphy and the Qur'an". The Qur'an: an Encyclopedia. প্ৰকাশক New York, NY: Routledge. পৃষ্ঠা. 130–131. ISBN 0-415-32639-7. https://archive.org/details/quranencyclopedi2006unse/page/130.

[Al-Quran3-133] উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; Al-Quran3 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই

[134] "11th Century Qur'an in Eastern Kufic". 1000. https://www.wdl.org/en/item/8937/.

[135] Yasser Tabbaa (1991). "The transformation of Arabic writing". Ars Orientalis (University of Michigan) খণ্ড 21: 119–148.

[136] "11th Century Qur'an". Archived from the original on 7 June 2007. https://web.archive.org/web/20070607030458/http://www.bl.uk/onlinegallery/sacredtexts/iraqiquran.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 September 2017.

[GBRRCQ2008:74-137] Böwering, "Recent Research on the Construction of the Quran", 2008: p. 74

[138] Q2:26 Commences with ۞ (1/199) (rubʿ al-ḥizb), an Islamic symbol used as a dividing system is to facilitate the recitation of the Quran.

[139] Stefan Wild, "Reading" The Quran: an Encyclopedia, Routledge

[rippin-140] Rippin, Andrew (2006). The Blackwell companion to the Qur'an ([2a reimpr.] সম্পাদনা). Blackwell. ISBN 978140511752-4. https://archive.org/details/blackwellcompani00ripp_0.
For the history of compilation see Introduction by Tamara Sonn pp. 5–6

[141] For the history of compilation see Introduction by Tamara Sonn pp. 5–6

[melchert2-141] Melchert, Christopher (2000). "Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Qur'anic Readings". Studia Islamica (91): 5–22. doi:10.2307/1596266.

[142] Aisha Geissinger, Gender and Muslim Constructions of Exegetical Authority: A Rereading of the Classical Genre of Qurʾān Commentary, pg. 79. Leiden: Brill Publishers, 2015. আই.এচ.বি.এন. 9789004294448

[SW-143] 141.0 ^141.1 Stefan Wild, "basmallah" The Quran: an Encyclopedia, Routledge

[Brockett-144] 142.0 ^142.1 Brockett, Adrian Alan, Studies in two transmissions of the Qur'an

[malay-145] Peter G. Riddell, Early Malay Qur'anic exegical activity, p. 164. Taken from Islam and the Malay-Indonesian World: Transmission and Responses. London: C. Hurst & Co., 2001. আই.এচ.বি.এন. 9781850653363

[146] Albin, Michael W. (2006). "Printing of the Qurʾān". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. IV. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00158.

[Reynolds_2008-147] 145.0 ^145.1 ^145.2 Reynolds, Gabriel Said, ed (2008). "Introduction: Qur'anic Studies and its Controversies". The Qur'an in its Historical Context. প্ৰকাশক Abingdon, Oxfordshire: Routledge. পৃষ্ঠা. 1–26. doi:10.4324/9780203939604. ISBN 978-0-415-42899-6. https://archive.org/details/quranitshistoric00reyn। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 January 2021.

[148] "Popularity of the recitation of Hafs from 'Aasim. Fatwa No: 118960". Islamweb. 9 March 2009. https://www.islamweb.net/en/fatwa/118960/popularity-of-the-recitation-of-hafs-from-aasim। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 April 2020. (Qatari Ministry of Awqaf and Islamic Affairs)

[Mattson-2013-129-149] Mattson, Ingrid (2013). The Story of the Qur'an: Its History and Place in Muslim Life. John Wiley & Sons.. পৃষ্ঠা. 129. ISBN 9780470673492. https://books.google.com/books?id=_-eUnDh_OWgC&q=recitation+of+Hafs+now+became+dominant&pg=PA129। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 April 2020.

[SW2-150] Stefan Wild, "Canon" The Quran: an Encyclopedia, Routledge

[151] Graham, William A. (2006). "Basmala". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. I. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00024.

[152] McAuliffe, Jane Dammen (2006). "Preface". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. VI. Leiden: Brill Publishers. ISBN 978-90-04-14764-5.

[153] Böwering, Gerhard (2006). "Chronology and the Qurʾān". In McAuliffe, Jane Dammen. Encyclopaedia of the Qurʾān. I. Leiden: Brill Publishers. ISBN 90-04-14743-8. doi:10.1163/1875-3922_q3_EQCOM_00034.

[154] As-Suyuti, "Al-Itqan", pp. 152-153; Arthur Jeffery, Materials for the History of the Text of the Qu'ran: The Old Codices. Leiden: E.J. Brill, 1937.

[155] কোৰআন 15:9 ^{(অনুবাদক: Pickthall)}

[156] Shu'aib al-Arna`ut, Tahqiq Musnad Ahmad bin Hanbal, vol. 6, pg. 269, hadith #26,359. Beirut: Mu`assasah al-Risalah.

[157] Muhammad Taqi Usmani, Takmilat Fath al-Mulhim, vol. 1, pg. 69. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

[The_Quran:_A_User's_Guide4-158] উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; The Quran: A User's Guide4 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই

[Al-Khu'i_1998_150-159] 157.0 ^157.1 Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena to the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 150–158. ISBN 0-19-511675-5.

[160] Al-Khu'i, Al-Sayyid (1998). The Prolegomena the Qur'an. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 172. ISBN 0-19-511675-5.

[161] Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran", Der Islam, 87 (2012), 26.

[162] Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran", Der Islam, 87 (2012), 23.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[Note 1]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[Note 2]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]