ত্ৰিমূৰ্তি

ত্ৰিমূৰ্তি
ইলোৰাৰ গুহাত খোদিত ত্ৰিমূৰ্তিৰ ছবি: (বাঁওফালৰ পৰা সোঁফাললৈ ক্ৰমে) ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু শিৱ
অধিকাৰ	হিন্দুসকলৰ তিনিলোকৰ দেৱতা
দেৱনাগৰী	त्रिमूर्ति
গোত্ৰ	দেৱতা
দাম্পত্যসঙ্গী	ত্ৰিদেৱী

ত্ৰিমূৰ্তি হিন্দু ধৰ্মৰ তিনি পৰম দেৱতাৰ সমষ্টি, য'ত সৃজন, পালন আৰু সংহাৰৰ মহাজাগতিক কাৰ্যৰ তিনি দেৱতা হিচাপে মূৰ্ত কৰি তোলা হৈছে। সাধাৰণতে ব্ৰহ্মা সৃষ্টিকৰ্তা, পালনকৰ্তা আৰু শিৱ সংহাৰকৰ্তা বুলি মনা হয়। হিন্দু ধৰ্মৰ ঔম প্ৰতীকটোক ত্ৰিমূৰ্তিৰ ইংগিত দিয়া বুলি ধৰা হয়, য'ত শব্দটোৰ অ, উ আৰু ম ধ্বনিবোৰে সৃজন, পালন আৰু ধ্বংসৰ ইংগিত দিয়ে, যোগ কৰিলে ব্ৰহ্মক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ত্ৰিদেৱী হৈছে ত্ৰিমূৰ্তিৰ তিনি দেৱী পত্নী।

বিৱৰ্তন

খ্ৰীষ্টপূৰ্ব চতুৰ্থ শতিকাৰ পৰা দ্বাদশ শতিকালৈকে পুৰাণ যুগত উত্তৰ-বৈদিক ধৰ্মৰ উত্থান আৰু আৰ চি মজুমদাৰে "কৃত্ৰিম হিন্দু ধৰ্ম" বুলি কোৱা ধৰ্মৰ বিৱৰ্তন ঘটিছিল।

তলত বিষ্ণু পুৰাণৰ (১.২.৬৬) এটা সুপৰিচিত শ্লোক দিয়া হ’ল, য’ত ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু শিৱক একেলগে একেটা পদতে উল্লেখ কৰা হৈছে, সৃষ্টি, সংৰক্ষণ আৰু ধ্বংসৰ মহাজাগতিক কাৰ্যত তেওঁলোকৰ ভূমিকাক উজ্জ্বল কৰি তোলা হৈছে।

ৰূপানি ত্ৰিনি তত্ৰইৱ মূৰ্তিভেদ-বিভাগতঃ৷
অজম্যেকংসম আত্মানাং শিৱৰূপেন তিষ্ঠতি৷৷
জগতঃ স্থিতি-সমধনং সংহৰন্তি যুগে যুগে৷
ত্ৰয়ং ব্ৰহ্ম-মহা-বিষ্ণু-মহেশ্বৰ-ইতি স্মৃতম্৷৷

অনুবাদ: “এইদৰে এক পৰম সত্তাই বিভিন্ন দিশ গ্ৰহণ কৰি নিজকে তিনিটা ৰূপত বিভক্ত কৰে—ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু মহেশ (শিৱ)। ই বিভিন্ন যুগত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সৃষ্টি, সংৰক্ষণ আৰু ধ্বংস কৰে।’’

এই সময়ছোৱাৰ কোনো একাৰূপতা নাছিল আৰু ইয়াত গতানুগতিক ব্ৰাহ্মণ্যবাদক পুৰণি বৈদিক বিশ্বাস পৰম্পৰাৰ অৱশিষ্টৰ ৰূপত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল, লগতে বিভিন্ন সাম্প্ৰদায়িক ধৰ্ম; বিশেষকৈ শৈৱ, বৈষ্ণৱ আৰু শাক্ত ধৰ্ম যিবোৰ গতানুগতিক গোটৰ ভিতৰত আছিল যদিও এতিয়াও সুকীয়া সত্তা গঠন কৰিছিল। এই যুগৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হৈছে গতানুগতিক আৰু সাম্প্ৰদায়িক ৰূপৰ মাজত সমন্বয়ৰ মনোভাৱ।

এই মিলনৰ মনোভাৱৰ বিষয়ে আৰ চি মজুমদাৰে কৈছে যে:

ইয়াৰ আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য ত্ৰিমূৰ্তিৰ প্ৰকাশ ধৰ্মতত্ত্বৰ ধাৰণাত পোৱা যায়, অৰ্থাৎ ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু শিৱৰ তিনিটা ৰূপত পৰম ঈশ্বৰৰ প্ৰকাশ... কিন্তু এই প্ৰচেষ্টাক মহান সফলতা বুলি গণ্য কৰিব নোৱাৰি, কাৰণ ব্ৰহ্মাই কেতিয়াও শিৱ বা বিষ্ণু আৰু বিভিন্ন পন্থাৰ সৈতে তুলনাযোগ্য আধিপত্য লাভ কৰা নাছিল, প্ৰায়ে ত্ৰিমূৰ্তিক প্ৰকৃততে নিজৰ সাম্প্ৰদায়িক দেৱতাৰ তিনিটা প্ৰকাশ বুলি ধাৰণা কৰিছিল, যাক তেওঁলোকে ব্ৰহ্ম বা নিৰপেক্ষ বুলি গণ্য কৰিছিল।

ত্ৰিমূৰ্তি, অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ

ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু শিৱক এক সত্তা হিচাপে চিনাক্তকৰণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কুৰ্ম পুৰাণত তীব্ৰ গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে, য'ত ১.৬ত ব্ৰহ্মক ত্ৰিমূৰ্তি হিচাপে পূজা কৰা হৈছে; ১.৯ ত বিশেষকৈ তিনিওজন দেৱতাৰ ঐক্যৰ সৃষ্টি কৰা হৈছে আৰু ১.২৬ত একেটা বিষয়বস্তুৰ সৈতে সম্পৰ্ক কৰা হৈছে। ত্ৰিত্বৰ ধাৰণাটোৰ প্ৰতি পশ্চিমীয়াসকলৰ আগ্ৰহ লক্ষ্য কৰি ইতিহাসবিদ এ এল বাছামে ত্ৰিমুৰ্তিৰ পটভূমি তলত দিয়া ধৰণে ব্যাখ্যা কৰিছে:

বিষ্ণু আৰু শিৱৰ ধাৰণা আৰু পূজা কৰা ধৰণে হিন্দু পৰম্পৰাই কেতিয়াবা ব্ৰহ্মাক পৰম দেৱতা হিচাপে স্বীকৃতি দিছে নেকি সেই বিষয়ে নিশ্চয় কিছু সন্দেহ আছে।

ত্ৰিমূৰ্তিৰ ধাৰণাটো মৈত্ৰী উপনিষদতো আছে, য'ত তিনিজন দেৱতাক তেওঁৰ তিনিটা পৰম শক্তি হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা হৈছে।

শৈৱমত

ত্ৰিমূৰ্তি

শৈৱীসকলৰ, শৈৱ আগমৰ মতে, শিৱই পাঁচটা ক্ৰিয়া কৰে – স্ৰজন, পালন, বিসৰ্জন, কৃপা, আৰু মায়া। ক্ৰমে এই প্ৰথম তিনিটা ক্ৰিয়া শিৱৰ সদ্যোজাত (ব্ৰহ্মাৰ সমতুল্য), বামদেৱ (বিষ্ণুৰ সমতুল্য) আৰু অঘোৰ (ৰুদ্ৰৰ সমতুল্য) হিচাপে জড়িত। এইদৰে ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু ৰুদ্ৰ শিৱৰ পৰা পৃথক দেৱতা নহয়, বৰঞ্চ শিৱৰহে ৰূপ। ব্ৰহ্মা/সদ্যোজাত হিচাপে শিৱই সৃষ্টি কৰে। বিষ্ণু/বামদেৱ হিচাপে শিৱই পালন কৰে। ৰুদ্ৰ/অঘোৰা হিচাপে তেওঁ বিলীন কৰে। শিৱ "ধ্বংসৰ দেৱতা" বুলি ধাৰণাটোৰ বিপৰীতে এই কথা থিয় দিছে। শিৱই পৰম ঈশ্বৰ আৰু সকলো কৰ্ম সম্পাদন কৰে, যাৰ ধ্বংস এটা মাত্ৰ কাম। এৰগো, ত্ৰিমূৰ্তি শৈৱসকলৰ বাবে নিজে শিৱৰ এক ৰূপ। শৈৱীসকলে বিশ্বাস কৰে যে শিৱই হৈছে পৰম, যিয়ে বিভিন্ন সমালোচনাত্মক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে আৰু উপযুক্ত নাম আৰু ৰূপ ধাৰণ কৰে, লগতে এই সকলোবোৰ অতিক্ৰম কৰি থিয় হয়। ত্ৰিমূৰ্তিৰ শৈৱ ধৰ্মীয় সংস্কৰণৰ এটা বিশিষ্ট দৃশ্যমান উদাহৰণ হ'ল ঘৰপুৰী দ্বীপৰ হাতী গুহাত থকা ত্ৰিমূৰ্তি সদাশিৱৰ ভাস্কৰ্য্য।

বৈষ্ণৱ মত

কম্বোডিয়াৰ অংকোৰ ৱাটত পূজা কৰা প্ৰধান দেৱতা বিষ্ণুৰ মূৰ্তি।

বিষ্ণু পুৰাণত বিষ্ণুৱে সৃষ্টিৰ বাবে ব্ৰহ্মা হিচাপে আৰু ধ্বংস কৰিবলৈ ৰুদ্ৰ (শিৱ) হিচাপে প্ৰকাশ পোৱা বুলি বৰ্ণনা কৰা সত্ত্বেও বৈষ্ণৱ ধৰ্মই সাধাৰণতে ত্ৰিমূৰ্তি ধাৰণাক স্বীকাৰ নকৰে; বৰঞ্চ তেওঁলোকে বিষ্ণুৰ অৱতাৰ যেনে নৰসিংহ, ৰাম, কৃষ্ণ আদি বিশ্বাস কৰে। তেওঁলোকে শিৱ আৰু ব্ৰহ্মা দুয়োটা বিষ্ণুৰ ৰূপ বুলিও বিশ্বাস কৰে। যেনে- দ্বৈত পন্থাই কেৱল বিষ্ণুক পৰম দেৱতা বুলি ধৰি লৈছে, শিৱক অধীনস্থ কৰি ৰাখিছে আৰু পুৰাণৰ ব্যাখ্যা বেলেগ ধৰণে কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, বিজয়েন্দ্ৰ তীৰ্থ নামৰ এজন দ্বৈত পণ্ডিতে ১৮টা পুৰাণৰ ব্যাখ্যা বেলেগ ধৰণেৰে কৰিছে। তেওঁ বৈষ্ণৱ পুৰাণক সাত্বিক আৰু শৈৱী পুৰাণক তামসিক বুলি ব্যাখ্যা কৰে আৰু কেৱল সাত্বিক পুৰাণকহে কৰ্তৃত্বশীল বুলি গণ্য কৰা হয়। দক্ষিণৰ শ্ৰীবৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ পৰম্পৰা অনুসৰি পুৰাণত প্ৰশংসা কৰা সকলো প্ৰধান দেৱতা প্ৰকৃততে বিষ্ণুৰ ৰূপ, আৰু শাস্ত্ৰসমূহ কেৱল তেওঁৰ বাবে উৎসৰ্গিত।