জ্যোতিৰ্লিংগ

জ্যোতিৰ্লিংগ ( ইংৰাজী: Jyotirlinga) ^[1] বা জ্যোতিৰ্লিংগম হিন্দু দেৱতা শিৱৰ ভক্তিমূলক প্ৰতিনিধিত্ব। এই শব্দটো জ্যোতি (‘উজ্জ্বলতা’) আৰু লিংগ (‘চিন’)ৰ সংস্কৃত যৌগ। শিৱ মহাপুৰাণত (শিৱ পুৰাণ বুলিও কোৱা হয়) ভাৰতৰ ৬৪টা আদি জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰৰ কথা উল্লেখ আছে।

হিন্দু ধৰ্ম

কিংবদন্তী

শিৱ পুৰাণৰ এটা শিৱ কাহিনী অনুসৰি এবাৰ ব্ৰহ্মা (সৃষ্টিৰ দেৱতা) আৰু বিষ্ণু (ৰক্ষাৰ দেৱতা)ৰ মাজত নিজৰ আধিপত্যক লৈ বিতৰ্ক হৈছিল।^[2] বিতৰ্ক নিষ্পত্তি কৰিবলৈ শিৱই ত্ৰিজগত বিন্ধি জ্যোতিৰ্লিংগৰ ৰূপত আবিৰ্ভাৱ হ’ল, যিটো বিশাল, অসীম পোহৰৰ স্তম্ভ। ব্ৰহ্মা আৰু বিষ্ণুৱে যিকোনো দিশত পোহৰৰ অন্ত বিচাৰিবলৈ ক্ৰমে পোহৰৰ স্তম্ভ এটা বগাই নামিবলৈ সিদ্ধান্ত ল’লে। কিছুমান গৱেষণাৰ মতে বিষ্ণুৱে এই কাম সাধন কৰিবলৈ নিজৰ বৰাহ অৱতাৰ গ্ৰহণ কৰিছিল, আনহাতে ব্ৰহ্মই হামছা (হঁস)ত উঠিছিল।^[3] ব্ৰহ্মাই পোহৰৰ অন্ত পালোঁ বুলি মিছাকৈ ক’লে, প্ৰমাণ হিচাপে কেতেকি ফুলটো আগবঢ়াই দিলে, আনহাতে বিষ্ণুৱে ভ্ৰমণৰ সময়ত পোহৰৰ অন্ত পোৱা নাই বুলি স্বীকাৰ কৰিলে।^[4] ব্ৰহ্মৰ অসৎ কাৰ্য্যই শিৱক ক্ৰোধিত কৰি তুলিছিল, যাৰ ফলত তেওঁ সৃষ্টিকৰ্তা দেৱতাক শাস্তি দিছিল যে তেওঁক পূজা কৰা নহ’ব; তেওঁ লগতে ঘোষণা কৰিছিল যে বিষ্ণুৰ সততাৰ বাবে সদায় পূজা কৰা হ'ব।^[5] জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰবোৰক সেই মন্দিৰ বুলি গণ্য কৰা হয় য'ত শিৱই পোহৰৰ অগ্নিময় স্তম্ভ হিচাপে আবিৰ্ভাৱ হৈছিল।^[6]^[7]

মূল ৬৪

মূলতঃ ৬৪টা জ্যোতিৰ্লিংগ আছিল বুলি বিশ্বাস কৰা হৈছিল ইয়াৰে বাৰটাক অতি শুভ আৰু পবিত্ৰ বুলি গণ্য কৰা হয়। ^[2] বাৰটা জ্যোতিৰ্লিংগ স্থানে নিজ নিজ আৰাধ্য দেৱতাৰ নাম লয় আৰু প্ৰত্যেককে শিৱৰ বেলেগ ৰূপ বুলি গণ্য কৰা হয়।^[8] এই সকলোবোৰ স্থানতে প্ৰাথমিক প্ৰতিমূৰ্তি লিংগ, ই আৰম্ভণিহীন আৰু অন্তহীন স্তম্ভ (স্তম্ভ)ক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে, যিয়ে শিৱৰ অসীম স্বভাৱৰ প্ৰতীক।^[8]^[9]^[10]

সংস্কৃত শ্লোক

তলত দিয়া শ্লোক (দ্বাদশ জ্যোতিলিংগ Dvādaśa Jyotirliṅga Stotram) ত ১২টা জ্যোতিৰ্লিংগৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে:^[11]^[12]

সংস্কৃত	IAST	অসমীয়া
सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्।	Saurāṣṭre Somanāthaṃ cha Śrīśaile Mallikārjunam	সোমনাথ সৌৰাষ্ট্ৰত আৰু শ্ৰী মল্লিকাৰ্জুন শ্ৰীশৈলাম;
उज्जयिन्यां महाकालमोङ्कारममलेश्वरम्॥	Ujjayinyāṃ Mahākālam Omkāram Amaleśwaram	উজ্জয়িনত মহাকাল (মহাকালেশ্বৰ), (খণ্ডৱাত ওমকাৰেশ্বৰ);
परल्यां वैद्यनाथं च डाकिन्यां भीमशङ्करम्।	paralyam Vaidyanāthaṃ cha Ḍākinyāṃ Bhīmaśaṅkaram	পাৰ্লীত বৈদ্যনাথ বা ঝাৰখণ্ডত বৈদ্যনাথ আৰু ডাকিনিয়াত ভীমশংকৰ;
सेतुबन्धे तु रामेशं नागेशं दारुकावने॥	Setubandhe tu Rāmeśaṃ Nāgeśaṃ Dārukāvane	সেঠুবন্ধত ৰামেশম (ৰামেশ্বৰ), দাৰুকা-বানত (নাগেশম) নগানাথ;
वाराणस्यां तु विश्वेशं त्र्यम्बकं गौतमीतटे।	Vārāṇasyāṃ tu Viśveśaṃ Tryambakaṃ Gautamītaṭe	বাৰাণসীত বিশ্বেশ্বম (বিশ্বেশ্বৰ), গৌতমী (গোদাবৰী) নদীৰ পাৰত ত্ৰ্যম্বকম (ত্ৰয়ম্বকেশ্বৰ);
हिमालये तु केदारं घुश्मेशं च शिवालये॥	Himālaye tu Kedāraṃ Ghuśmeśaṃ ca Śivālaye	হিমালয়ৰ কেদাৰ (কেদাৰনাথ) আৰু শিৱলয়ত ঘুষমেশ, (গ্ৰীষ্ণেশ্বৰ / ঘূষ্মেশ্বৰ )
एतानि ज्योतिर्लिङ्गानि सायं प्रातः पठेन्नरः।	etāni jyotirliṅgāni sāyaṃ prātaḥ paṭhennaraḥ	যিজনে প্ৰতিদিনে সন্ধিয়া আৰু ৰাতিপুৱা এই জ্যোতিৰ্লিংগবোৰ পাঠ কৰে
सप्तजन्मकृतं पापं स्मरणेन विनश्यति॥	saptajanmakṛtaṃ pāpaṃ smaraṇena vinaśyati	যোৱা সাতটা জীৱনত কৰা সকলো পাপৰ পৰা মুক্তি পায়।
एतेषां दर्शनादेव पातकं नैव तिष्ठति।	eteṣāṃ darśanādeva pātakaṃ naiva tiṣṭhati	যিজনে দৰ্শন কৰে, তেওঁৰ সকলো ইচ্ছা পূৰণ হয়।
कर्मक्षयो भवेत्तस्य यस्य तुष्टो महेश्वराः॥:	karmakṣayo bhavettasya yasya tuṣṭo maheśvarāḥ	আৰু মহেশ্বৰ পূজাত সন্তুষ্ট হোৱাৰ লগে লগে ব্যক্তিজনৰ কৰ্ম শেষ হয়।

বাৰটা অতি পবিত্ৰ স্থান

১২টা জ্যোতিৰ্লিংগৰ নাম আৰু স্থান শিৱ পুৰাণত (শতৰুদ্ৰ সংহিতা, অধ্যায় ৪২/২-৪) উল্লেখ আছে। বিশদ কাহিনীসমূহ কোটিৰুদ্ৰ সংহিতা, ১৪ৰ পৰা ৩৩ অধ্যায়ত দিয়া হৈছে। এই মন্দিৰসমূহ (ক্ৰম অনুসৰি নহয়) হ'ল-

#	জ্যোতিৰ্লিংগ	ৰাজ্য	অৱস্থান	বিৱৰণ
১	সোমনাথ	গুজৰাট	ভেৰাভাল	পৰম্পৰাগতভাৱে সোমনাথক প্ৰথম তীৰ্থস্থান বুলি গণ্য কৰা হয়: দ্বাদাশ জ্যোতিৰ্লিংগ তীৰ্থযাত্ৰা সোমনাথ মন্দিৰৰ পৰা আৰম্ভ হয়। ষোল্ল বাৰ ধ্বংস কৰি পুনৰ নিৰ্মাণ কৰা এই মন্দিৰটো সমগ্ৰ ভাৰততে শ্ৰদ্ধাৰে পালন কৰা হয় আৰু ই কিংবদন্তি, পৰম্পৰা আৰু ইতিহাসেৰে সমৃদ্ধ। ই পশ্চিম ভাৰতৰ গুজৰাট ৰাজ্যৰ সৌৰাষ্ট্ৰ অঞ্চল প্ৰভাস পাতন, ভেৰাভাল ত অৱস্থিত।
২	মল্লিকাৰ্জুন	অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ	শ্ৰীশৈলাম	মল্লিকাৰ্জুন, যাক শ্ৰীশাইলা বুলিও কোৱা হয়, ৰয়ালসীমা ৰ কুৰ্নুল জিলা ৰ এটা পাহাৰত অৱস্থিত।^[13] ইয়াত মল্লিকাৰ্জুনক স্থাপত্য আৰু ভাস্কৰ্য্যৰ ফালৰ পৰা চহকী প্ৰাচীন মন্দিৰত স্থান দিয়া হৈছে। শক্তি পীঠ আৰু জ্যোতিৰ্লিংগ একেলগে থকা ঠাই। আদি শংকৰ তেওঁৰ শিৱানন্দ লাহৰী ইয়াত ৰচনা কৰিছিল।
৩	মহাকালেশ্বৰ	মধ্য প্ৰদেশ	উজ্জয়িন	মধ্যপ্ৰদেশৰ মহাকাল, উজ্জয়িন (বা অৱন্তী)ত মহাকালেশ্বৰ জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ আছে। মহাকালত থকা লিংগটো স্বয়ম্ভু বুলি বিশ্বাস কৰা হয়, ১২টা জ্যোতিৰ্লিংগৰ ভিতৰত একমাত্ৰ লিংগটোৱেই তেনেকুৱা। ইয়াৰ উপৰিও ই একমাত্ৰ দক্ষিণমুখী আৰু লগতে মন্দিৰটোৰ গৰ্ভগ্ৰহ (য'ত শিৱলিংগম বহা) চিলিঙত ওলোটাকৈ বহি থকা শ্ৰী ৰুদ্ৰযন্ত্ৰ আছে। শক্তি পীঠ আৰু জ্যোতিৰ্লিংগ একেলগে থকা ঠাই।
৪	ওমকাৰেশ্বৰ	মধ্য প্ৰদেশ	খণ্ডৱা	ওমকাৰেশ্বৰ মধ্যপ্ৰদেশত নৰ্মাদা নদী ৰ এটা দ্বীপত আছে আৰু জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ আৰু মমলেশ্বৰ মন্দিৰৰ বাসস্থান।
৫	বৈদ্যনাথ	ঝাৰখণ্ড	দেওঘৰ	বৈদ্যনাথ মন্দিৰ যাক বাবা বৈদ্যনাথ ধাম বুলিও জনা যায়, হিন্দু মন্দিৰ শিৱৰ বাবে উৎসৰ্গিত। ই দেওঘৰ ত, ঝাৰখণ্ড ৰ ভাৰতীয় ৰাজ্য বিভাগৰ সন্থল পৰগনা বিভাগত অৱস্থিত। মন্দিৰ কমপ্লেক্সত বাবা বৈদ্যনাথৰ কেন্দ্ৰীয় মন্দিৰৰ লগতে ২১টা অতিৰিক্ত মন্দিৰ আছে। এই মন্দিৰটোক বাৰটা জ্যোতিৰ্লিংগৰ ভিতৰত অন্যতম বুলি কোৱাৰ বাবে ই চৈৱ ধৰ্মৰ হিন্দু সম্প্ৰদায়ৰ বাবে তাৎপৰ্যপূৰ্ণ।
৬	ভীমশংকৰ	মহাৰাষ্ট্ৰ	পুনে	ভীমশংকৰ মন্দিৰ মহাৰাষ্ট্ৰৰ ভীমশংকৰ গাঁৱত অৱস্থিত, য'ত ভীম নদীৰ উৎপত্তি হয়। ভীমশংকৰ বন ডাকিনি বাণ নামেৰে জনাজাত।
৭	ৰামেশ্বৰম	তামিলনাডু	ৰামেশ্বৰম	তামিলনাডু ৰ ৰামেশ্বৰম ত বিশাল ৰামলিংগেশ্বৰ জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ আছে আৰু ভাৰতৰ বাৰটা জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰৰ ভিতৰত আটাইতকৈ দক্ষিণৰ মন্দিৰ হিচাপে পূজন কৰা হয়। ইয়াত Rameśvara (ৰামৰ ঈশ্বৰ) স্তম্ভক সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে।^[13] ই Pandya Naadu ৰ Padal petra stalam ৰ অন্যতম তেৱৰাম
৮	নাগেশ্বৰ	গুজৰাট	দ্বাৰকা	শিৱ পুৰাণ আৰু দ্বাদাশা জ্যোতিৰ্লিংগ স্তোত্ৰত উল্লেখ কৰা ১২টা জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰৰ ভিতৰত নাগেশ্বৰ জ্যোতিৰ্লিংগ অন্যতম, য'ত জ্যোতিৰ্লিংগৰ এটা অৰ্থাৎ নাগেশ দাৰুকা-বাণ আৰু সম্ভৱতঃ বৰ্তমানৰ দ্বাৰকা অঞ্চলত অৱস্থিত। নাগেশ জ্যোতিৰ্লিংগ মৰ্যাদাৰ আন দাবীসমূহ আহিছে - আউন্ধা নগানাথ (মহাৰাষ্ট্ৰৰ হিংগোলী জিলা) আৰু জাগেশ্বৰ (উত্তৰাখণ্ডৰ আলমোৰা জিলা)
৯	বিশ্বনাথ	উত্তৰ প্ৰদেশ	বৰাণসী	উত্তৰ প্ৰদেশৰ বাৰাণসীৰ কাশী বিশ্বনাথ (বিশ্বেশ্বৰ) মন্দিৰত বিশ্বনাথ জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ আছে, যিটো হয়তো হিন্দু ধৰ্মাৱলম্বীৰ ভিতৰত আটাইতকৈ পবিত্ৰ মন্দিৰ। ইয়াৰ উপৰিও ই থেৱাৰাম ত উল্লেখ কৰা বদা নাডু ৰ অন্যতম পদল পেট্ৰা ষ্টালম। এই মন্দিৰটো হিন্দুসকলৰ বাবে আটাইতকৈ পবিত্ৰ চহৰ ভাৰানসীত অৱস্থিত, য’ত এজন হিন্দুৱে জীৱনত এবাৰ হ’লেও তীৰ্থযাত্ৰা কৰিব বুলি আশা কৰা হয়, আৰু সম্ভৱ হ’লে গংগা নদীত দাহ কৰা পূৰ্বপুৰুষৰ অৱশিষ্টও ঢালি দিব। এই মন্দিৰটো পবিত্ৰ নদী গংগাৰ পশ্চিম পাৰত থিয় হৈ আছে, আৰু ই বাৰটা জ্যোতিৰ্লিংগৰ ভিতৰত অন্যতম। আচলতে শক্তি পীতা আৰু জ্যোতিৰ্লিংগ একেলগে থকা ঠাই। ই সকলো শিৱ মন্দিৰৰ ভিতৰত আটাইতকৈ পবিত্ৰ। প্ৰধান দেৱতাক বিশ্বনাথ বা বিশ্বেশ্বৰ অৰ্থাৎ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ শাসক নামেৰে জনা যায়। ৩৫০০ বছৰীয়া নথিভুক্ত ইতিহাস থকা এই মন্দিৰ চহৰখনক কাশী বুলিও কোৱা হয়।
১০	ত্ৰিম্বকেশ্বৰ মন্দিৰ	মহাৰাষ্ট্ৰ	নাছিক	মহাৰাষ্ট্ৰৰ নাচিকৰ ওচৰৰ ত্ৰিম্বকেশ্বৰ মন্দিৰ গোদাবৰী নদীৰ উৎপত্তিৰ সৈতে জড়িত জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ।
১১	কেদাৰনাথ	উত্তৰাখণ্ড	কেদাৰনাথ	উত্তৰাখণ্ডৰ কেদাৰনাথক ভগৱান শিৱৰ চিৰন্তন বাসস্থান কৈলাস পৰ্বতৰ আটাইতকৈ উত্তৰ আৰু ওচৰৰ জ্যোতিৰ্লিংগ হিচাপে শ্ৰদ্ধা কৰা হয়। কেদাৰনাথে হিন্দু ধৰ্মৰ সৰু চৰ ধাম তীৰ্থ চক্ৰৰ এটা অংশ গঠন কৰে। বৰফেৰে আবৃত হিমালয়ত অৱস্থিত কেদাৰনাথ হৈছে কিংবদন্তি আৰু পৰম্পৰাৰে সমৃদ্ধ এক প্ৰাচীন মন্দিৰ। বছৰত ছমাহৰ বাবেহে ইয়াত প্ৰৱেশ কৰিব পৰা যায়। ইয়াৰ উপৰিও ই থেভাৰাম ত উল্লেখ কৰা বদা নাডু ৰ পাদল পেত্ৰা স্থলম সমূহৰ ভিতৰত অন্যতম। শিৱই বনৰীয়া গাহৰিৰ ৰূপ ধাৰণ কৰি কেদাৰনাথত পৃথিৱীত ডুব গৈ নেপালৰ কাঠমাণ্ডু উপত্যকাৰ দোলেশ্বৰত ওলাই আহিল। গাহৰিটো আঘাতপ্ৰাপ্ত হোৱাৰ বাবে কেদাৰনাথ লিংগমত বিশুদ্ধ ঘিঁউ প্ৰয়োগ কৰা হয়।
১২	গৃষ্ণেশ্বৰ	মহাৰাষ্ট্ৰ	ছাত্ৰপতি সম্ভাজী নগৰ	গৃষ্ণেশ্বৰ জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰ , যাক শিৱ পুৰাণ ত গৃষ্ণেশ্বৰ মন্দিৰ বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে, শিৱ পুৰাণত উল্লেখ কৰা ১২টা জ্যোতিৰ্লিংগ মন্দিৰৰ ভিতৰত অন্যতম। শিৱ পুৰাণৰ মতে, গ্ৰীষ্ণেশ্বৰ শিৱ জ্যোতিৰ্লিংগৰ ভিতৰত অন্যতম যিটো মহাৰাষ্ট্ৰৰ ছাত্ৰপতি সম্ভাজী নগৰ জিলাত ইউনেস্কো স্থান এলোৰা গুহাৰ পৰা এক কিলোমিটাৰতকৈও কম দূৰত্বত অৱস্থিত এলোৰা গাঁৱৰ ওচৰত অৱস্থিত।